Lesbók Morgunblaðsins - 06.08.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. ágúst 2005
Á
hugi dr. Charlotte Kaiser á frá-
sögnum af lækningum og
lækningaaðferðum í íslenskum
fornsögum kviknaði þegar hún
sneri sér aftur að háskólanámi
á miðjum aldri.
„Ég stundaði háskólanám í efnafræði, líf-
fræði og landafræði og starfaði síðan sem
kennari í þessum greinum um langt skeið. Ár-
ið 1988 hóf ég síðan aftur nám við háskólann í
Kiel í norrænum fræðum, landafræði og líf-
fræði og lauk doktorsprófi undir handleiðslu
Gert Kreutzer sem er mörgum Íslendingum
að góðu kunnur.“
Fjórar íslenskar lækningabækur
Charlotte Kaiser þekkir vel til Íslands eins og
gefur að skilja eftir rannsóknir hennar á forn-
sögunum og hefur komið hingað margoft
ásamt manni sínum Erhard Kaiser. Erindi
þeirra hingað að þessu sinni er fyrirlestur
Charlotte á ráðstefnu um sögu norrænnar
læknislistar sem fer fram í Reykjavík í næstu
viku. Fyrirlestur Charlotte
nefnist Íslensku lækningabæk-
urnar og fjallar, eins og titillinn
gefur til kynna, um fjögur rit
um lækningar sem rituð voru á Íslandi á 13.,
14. og 15. öld að því er talið er.
„Þessi rit eru Úr lækningabók frá seinni
hluta 13. aldar, Læknisfræði frá 1387, Den is-
landske Lægebog frá seinni hluta 15. aldar og
Regimen contra penstilenciam secundum
doctorem nich frá 15. öld.
Ritin eru misjafnlega heilleg og ekki er vit-
að hverjir rituðu þau en þó er líklegast að þar
hafi munkar verið að verki þar sem lækningar
voru stundaðar í klaustrunum og vitað er að á
Skriðuklaustri var eins konar sjúkrahús þar
sem veikt fólk dvaldist um lengri eða
skemmri tíma. Fornleifauppgröftur á Skriðu-
klaustri á síðustu misserum virðist einmitt
benda til þess.“
Þekkingin langt að komin
Ein af þeim spurningum sem Charlotte hefur
leitað svara við er hvaðan hinum íslensku höf-
undum lækningabókanna hafi komið þekk-
ingin.
„Það er bæði fróðlegt og mikilvægt að rekja
hvernig þær hugmyndir um lækningar sem
birtast í íslensku ritunum hafa ratað hingað,
því þær eiga uppruna sinn í löndunum í kring-
um Miðjarðarhafið og enn lengra austur á
bóginn til arabalandanna.“
Charlotte rekur í stuttu máli sögu læknis-
fræðinnar frá öndverðu, allt aftur til Hippó-
kratesar hins gríska sem nefndur er faðir
læknisfræðinnar og var uppi á Grikklandi á 5.
öld fyrir Krist. „Lækningar voru stundaðar í
anda hans um aldir og þróuðust jafnhliða
þekkingu manna á lækningamætti grasa og
jurta og ýmsar lækningaaðferðir komu fram
allt þar til kristnin náði yfirráðum í Evrópu á
4. og 5. öld. Þá tók við skeið stöðnunar í lækn-
isfræði í hinum kristna heimi sem stóð fram á
11. öld. Ástæðurnar voru þær helstar að
kirkjan réði ferðinni í framþróun vísinda og
hvað læknisfræðina varðaði þá var vilji guðs
æðri þekkingarleit mannsins. Sjúkdómar og
dauðsföll af þeim sökum voru því fyrst og
fremst í höndum guðs og manninum leyfðist
ekki að grípa fram fyrir hendurnar á almætt-
inu. Þá var einnig alveg bannað að kryfja lík
og rannsaka orsakir dauðsfalla og banvænna
sjúkdóma.“
Charlotte segir að læknisfræði á þessum
tímum hafi skipst í fjóra meginflokka. „Það
voru alþýðulækningar sem byggðust á
reynslu fólksins af notkun jurta og annarra
efna til lækninga, það voru töfrar og trúar-
brögð þar sem bænir og trúin á yfirnáttúrleg
fyrirbæri var talin geta læknað sjúkdóma, það
var læknisfræði eins og hún var kennd og
stunduð í skólum þeirra tíma og loks lækn-
ingar munka í klaustrum. Í mörgum tilfellum
skarast þessi flokkun.“
Tengdi saman hinn kristna heim
og hinn arabíska með þýðingum
Hún segir að þrátt fyrir höftin sem kirkjan
lagði á rannsóknir í lækningum og raunvís-
indum hafi þekkingarleitin og þróunin engu
að síður haldið áfram og fundið sér leið
framhjá hinni kristnu Evrópu á þessum tím-
um. „Læknislistinni fleygði fram í Araba-
heiminum þar sem trúarbrögðin bönnuðu
ekki krufningar og inngrip við lækningar. Það
var síðan Alexandríumaðurinn Constantinus
Africanus (1020-1087) sem tengdi þessa tvo
heima saman í læknisfræðinni, en hann var
fæddur í Alexandríu og stundaði nám í lækn-
ingum í Bagdad. Hann bjó og starfaði í Sal-
erno á Ítalíu og þýðingar hans á arabískum
lækningaritum yfir á latínu ollu straum-
hvörfum. Á 12. öld þýddi síðan Spánverjinn
Gerhard von Cremona (1114-1187) lækninga-
rit eftir Rhazes, Avicenna og Abulkasim úr
arabísku yfir á latínu og þannig fluttist hin ar-
abíska lækningaþekking yfir til Evrópu.“
En það þurfti þó meira til að koma þekk-
ingunni alla leið til Íslands og liðu nokkrir
áratugir þar til Daninn Henrik Harpestræng
(d. 1244) ritaði Lækningabók sína, Lægebog,
sem Charlotte segir að sé undirstaða allra
norrænna lækningabóka sem ritaðar voru á
næstu öldum. „Tvær norskar bækur byggja á
þessu riti og tíu sænskar og hinar fjórar ís-
lensku.
Lækningabók Harpestrængs er í rauninni
fjórar bækur. Tvær um jurtalækningar, ein
um lækningamátt steina og ein bók með upp-
skriftum að lyfjum og bökstrum úr jurtum og
lífrænum efnum. Þetta er í rauninni elsta nor-
ræna lækningabókin sem vitað er um. Frum-
ritið er glatað en bókin er til í nokkrum yngri
uppskriftum.“
Charlotte segir fátt eitt vitað um Harpest-
ræng sjálfan. „Það er líklegt að hann hafi
ferðast um Evrópu í því skyni að læra lækn-
ingar og komið til Parísar, Montpellier og Sal-
erno á ferðum sínum. Lækningabók hans ber
það með sér að hann hafi verið vel kunnugur
De viribus herbarum úr ritinu Macer floridus
sem talið er vera eftir Frakkann Odo aus
Meung-sur-Loire (rit. 1070) og einnig De
gradibus Liber sem er eitt af ritum Constant-
inusar Africanusar.“
Skurðaðgerð í Þórðar sögu hreðu
Þegar talið berst að meginviðfangsefni Char-
lotte sem er lækningar og lækningaaðferðir í
Íslendingasögunum segir hún að ritunartími
þeirra komi vel heim og saman við ritunar-
tíma íslensku læknisfræðiritanna. „Það má í
rauninni sjá að höfundar ákveðinna
Íslendingasagna hafi þekkt til lækningarit-
anna eða lækninganna sem þar er lýst. Í
Þórðar sögu hreðu er sagt frá því er Eiður
sonur Skeggja sker burt skemmdan vef úr
sári á handlegg Þórðar fóstra síns en það sár
hafði Skeggi veitt honum. Þetta er reyndar
óvenjuleg læknisaðgerð á þessum tíma þar
sem lækningar snerust að mestu leyti um lyf-
lækningar og að litlu leyti um beinar aðgerðir.
Það er t.d. stundum sagt frá því í Íslend-
ingasögum að menn hafi lifað af útlimsmissi
en það er aldrei sagt hvað varð til þess að þeir
lifðu af og hvernig þeir voru meðhöndlaðir, en
viðurnefni benda a.m.k. til þess að einhverjir
hafi verið einfættir eftir bardaga og lifað í
mörg ár eftir. Hrafn Sveinbjarnarson er einn-
ig sagður læknisfróður og segir saga hans að
hann hafi aflað sér þekkingar á lækningum á
ferðum sínum um Evrópu.“
Tengsl Íslands við Evrópu á miðöldum voru
stopul og lækningabækurnar eru dæmi um
það, segir Charlotte. „Þegar þessar bækur
eru ritaðar hér á Íslandi eru aðferðirnar sem
þær lýsa orðnar gamaldags og sumpart úrelt-
ar annars staðar í Evrópu. Þetta eru 100-300
ára gamlar aðferðir sem lýst er. En lækninga-
aðferðir ferðuðust einnig með öðrum hætti en
bókum á milli landa á þessum tímum. Oft voru
það hermenn, eða málaliðar, sem tekið höfðu
þátt í bardögum annars staðar í Evrópu og
komist lífs af, sem höfðu lært aðferðir með því
að sjá þær framkvæmdar og gátu síðan
endurtekið þær við aðrar aðstæður síðar í
heimalandi sínu. Norrænir menn ferðuðust
víða og gengu á mála hjá höfðingjum og börð-
ust í þeirra röðum.“
Óþekkt nöfn á lækningajurtum
Íslensku lækningabækurnar hafa þá sérstöðu
sameiginlega með Íslendingasögunum að
vera ritaðar á þjóðtungunni, íslensku, þegar
nánast allur ritaður texti í Evrópu var á lat-
ínu.
„Ástæðan er líklega sú að hér var engin
akademía, enginn hópur menntaðra manna,
sem gat tileinkað sér þekkinguna á latínu. Ef
þekkingin átti að nýtast fólkinu varð að rita
hana á máli sem það skildi. Annað sem skapar
íslensku ritunum nokkra sérstöðu, þó þau séu
að flestu leyti samhljóma öðrum evrópskum
ritum um læknisfræði, er að áherslan á líf-
ræna lækningamiðla er heldur meiri en á
jurtalækningar. Þetta stafar líklega af því að
hér er villta jurtaflóran takmarkaðri og
möguleikar á ræktun jurta einnig.
Margar þær jurtir sem þó eru nefndar finn-
ast ekki á Íslandi og nöfn margra þeirra eru á
latínu þar sem íslensk nöfn voru ekki til á
þeim tíma. Þá eru sum íslensku heitin önnur
en notuð eru í dag og ekki hefur tekist að bera
kennsl á allar þær jurtir sem höfundar ís-
lensku lækningabókanna gáfu nafn. Dæmi um
þetta eru Náttlaukur og Skógarsúra.“
Tak saur og legg við…
Ekki er laust við að fari um mann hrollur við
að heyra sumar af þeim aðferðum sem menn
töldu vænlegar til lækninga á íslenskum mið-
öldum. Hér er t.d. ein uppskrift að bakstri á
opið sár.
„Tak saur ok legg við um dag ok nótt ok sí-
þan tak svína gall eða nauta eða geita ok
stappa við salt svá sem pipar ok legg við sár
um kveld ok morgun í annat sinn. Þat græþir
einkum vel.“
Til að græða beinbrot er mælt með eftirfar-
andi: „Tak hana og stappa allan með fjöðrum
og bitt við. Þat græðir skjótaz.“
Charlotte segir að hugmyndir manna um
lækningamátt hafi einnig mótast af frum-
stæðum hugmyndum þeirra um starfsemi lík-
amans. „Menn trúðu því að jurt sem hefði
gagnstæð áhrif við einkenni sjúkleikans gæti
endurheimt „jafnvægi vessanna“. Þá voru
menn einnig með þær hugmyndir að jurtir
sem að útliti líktust ytri einkennum sjúkdóma
gætu haft áhrif á þá. Eitt dæmi er svohljóð-
andi: „Gras þat er heitir dragunncia, þat er
freknott sem ormur, þat staudvar likþra, enn
ef þat er etid, þa drepur þat madka ef fædaz i
manne, ok kveisu.“
Það er ekki alveg laust við að þakklæti hrís-
list um mann við tilhugsunina um að læknis-
fræðinni hafi fleygt fram frá því svona aðferð-
um var beitt en grasalækningar eru enn í
fullu gildi þó með öðrum formerkjum sé.
„Tak hana og stappa
allan með fjöðrum...“
’Það er bæði fróðlegt og mikilvægt að rekja hvernig þærhugmyndir um lækningar sem birtast í íslensku
ritunum hafa ratað hingað, því þær eiga uppruna sinn
í löndunum í kringum Miðjarðarhafið og enn lengra
austur á bóginn til arabalandanna.‘
Morgunblaðið/Júlíus
Dr. Charlotte Kaiser „Áherslan á lífræna lækningamiðla er heldur meiri en á jurtalækningar. Þetta
stafar líklega af því að hér er villta jurtaflóran takmarkaðri og möguleikar á ræktun jurta einnig.“
Tuttugasta þingið um sögu norrænnar lækn-
isfræði hefst hér í Reykjavík næstkomandi
miðvikudag og stendur til laugardags. Eitt
aðalefni ráðstefnunnar er um læknisfræði
miðalda og flytur dr. Charlotte Kaiser
fyrirlestur um tengsl læknisfræði í Íslend-
ingasögum og þeirra fjögurra íslenskra
skinnhandrita um lækningar sem rituð voru
á 13.-15. öld. Dr. Kaiser setur ennfremur
hina íslensku læknisfræði miðalda í samhengi
við samtímalæknisfræði í Evrópu.
eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is