Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Page 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005
Á
síðasta ári kom Uppruni teg-
undanna eftir Charles Darwin
(1809–1888) út í íslenskri þýð-
ingu Guðmundar Guðmunds-
sonar. Þýðingin er gefin út í
lærdómsritaröð Hins íslenzka
bókmenntafélags og sómir sér vel þar innan
um önnur menningarsöguleg stórvirki.
Það kann að hljóma ótrúlega að nátt-
úrufræðirit frá árinu 1859 sé spennandi
skemmtilestur. En bók Darwins er svo leiftr-
andi snjöll og frábærlega skrifuð að hún heillar
lesendur nú ekkert síður en fyrir 146 árum.
Mér virðist þýðing Guð-
mundar afar vel unnin.
Hún er á lipru máli og
ljósu og sama má segja
um fróðlegan inngang sem ritaður er af Örn-
ólfi Thorlacius.
Fyrir daga Darwins voru á kreiki ýmsar
hugmyndir um að lífið á jörðinni hefði þróast
og breyst í aldanna rás. Árið sem Darwin
fæddist og hálfri öld áður en Uppruni tegund-
anna kom út hafði Frakkinn Jean Babtiste de
Lamarck (1744–1829) sent frá sér bók þar sem
rætt er um að afkvæmi erfi áunna eiginleika
foreldra sinna og stofnar breytist smám saman
af þeim sökum. Þróunarkenning Lamarcks
hafði mikil áhrif meðal líffræðinga langt fram á
tuttugustu öld. Til að glöggva okkur á henni
getum við tekið dæmi af gíraffa með sinn langa
háls. Hugsum okkur að fyrir löngu hafi for-
feður gíraffanna þurft að nærast á laufi af
háum trjám og þeir hafi því teygt sig eftir lauf-
blöðum og þessar teygjuæfingar hafi lengt
hálsinn á þeim ofurlítið (svona eins og maður
mundi kannski lengjast um örfáa millimetra ef
hann stundaði það á hverjum degi að teygja úr
sér sem mest hann getur). Ef áunnir eig-
inleikar erfast munu gíraffakálfar fæðast með
ögn lengri háls vegna þess hvað foreldrar
þeirra voru duglegir að teygja sig. Haldi þetta
áfram kynslóð eftir kynslóð verður hálsinn sí-
fellt lengri og lengri.
Lamarck gerði sér trúlega engar hug-
myndir um að gerólíkar tegundir gætu átt
sameiginlega forfeður. Kenning hans átti ekki
að skýra uppruna tegundanna heldur aðeins
hvernig einstakar tegundir lífvera eða ef til vill
tegundaflokkar breyttust og löguðu sig að að-
stæðum fyrir eigin viðleitni til þroska.
Hugmynd Darwins um náttúruval er mjög
ólík kenningu Lamarks. Samkvæmt nátt-
úruvalskenningunni gegnir viðleitni gíraffa til
að teygja sig engu hlutverki í þróun hins langa
háls heldur hefur hann þróast þannig að af-
kvæmi eru ólík foreldrum sínum með tilvilj-
anakenndum hætti og sum ögn meira á lang-
veginn en önnur. Þegar lítið er um fæðu eiga
þau sem geta teygt snoppuna örlítið lengra
upp í loftið auðveldara með að ná í laufblöð og
deyja því síður úr hungri áður en þau ná að
tímgast. Þar sem afkvæmi erfa meðfædda eig-
inleika foreldra sinna munu gíraffar sem fyrir
tilviljun hafa háls í lengra lagi að jafnaði eign-
ast heldur hálslengri afkvæmi en hinir. Þannig
rækta náttúrulegar aðstæður tegundarinnar
smám saman upp lengri og lengri háls með því
að þeir sem eru of stuttir til að ná upp í lauf-
krónur trjánna lifa ekki nógu lengi til að auka
kyn sitt.
Fyrsti kaflinn í Uppruna tegundanna fjallar
um kynbætur á nytjastofnum, enda gerði
Darwin ráð fyrir að náttúran noti svipaða að-
ferð og bændur sem kynbæta nytjastofna.
Bóndi sem vill rækta upp sterka dráttarklára
setur graðhest ekki fyrst í stífa þjálfun og læt-
ur hann svo serða meri sína til að hún eignist
sterkbyggt folald (eins og kenning Lamarcks
gæfi tilefni til), heldur velur hann til undan-
eldis þær skepnur sem eru sterkbyggðastar
frá náttúrunnar hendi en slátrar hinum án
þess að þær eignist nein afkvæmi. Við nátt-
úruval eru það aðstæðurnar sem stjórna því
hvaða einstaklingar eignast flest afkvæmi en
við kynbætur eru það hagsmunir bóndans. Í
báðum tilvikum verður þróunin vegna þess að
þeir sem hafa heppilega meðfædda eiginleika
eignast að jafnaði fleiri afkomendur en hinir.
Hugsum okkur að forfeður gíraffa hafi verið
með stuttan háls og stofninn hafi greinst, hluti
hans flutt á svæði þar sem næringarríkustu
laufin eru á fremur háum trjám og hluti hans
haldið til þar sem næga næringu er að hafa án
þess að teygja sig mjög hátt. Í aldanna rás
þróast þessir tveir stofnar í ólíkar tegundir,
annar verður að gíröffum og hinn að óköpum.
Engin leið er að segja til um nákvæmlega hve-
nær stofnarnir tveir breytast úr tveim af-
brigðum sömu tegundar í tvær tegundir. Sam-
kvæmt kenningu Darwins eru engin skýr skil
milli tegunda. Hann segir (á bls. 122) að það sé
enginn eðlismunur á tegund og afbrigði og
hugtakið tegund sé aðeins „notað til hægð-
arauka um hópa af afar áþekkum ein-
staklingum“.
Darwin áleit ekki aðeins að svipaðar teg-
undir ættu sameiginlega áa heldur að öll dýr
og allar plöntur, alls staðar og á öllum tímum,
væru skyld innbyrðis. (Bls. 214) Hann lýsir líf-
inu á jörðinni sem einu risastóru ættartré.
(Bls. 215–16) Ef við rekjum ætt manns nógu
langt aftur komum við að sameiginlegum for-
feðrum allra manna. Sé enn rakið aftur finnast
sameiginlegir áar manna og simpansa sem
uppi voru fyrir nokkrum milljónum ára. Sé enn
haldið niður eftir ættartrénu komum við að
sameiginlegum ættfeðrum og ættmæðrum
allra fremdardýra – og svo niður um tugmillj-
ónir ára að foreldrum allra spendýra. Við sem
jörðina byggjum erum öll skyld þótt skyldleik-
inn sé misnáinn.
Meginatriðin í kenningu Darwins má draga
saman á þá leið að:
a) Allar lífverur á jörðinni eru skyldar og
ekki eru nein skörp skil milli tegunda.
b) Náttúruval skýrir sundurgerð lífsins og
hvernig afkomendur sömu lífveru þróast í ólík-
ar áttir og mynda fyrst ólík afbrigði innan
sömu tegundar og síðan ólíkar tegundir.
Hugmyndin um náttúruval er afskaplega
einföld. Hún byggist á þeim forsendum að: Af-
kvæmi erfi eiginleika foreldra sinna; sum af-
kvæmin séu þó ólík foreldrum sínum að ein-
hverju leyti; stundum sé afkvæmi frábrugðið
foreldrum sínum á einhvern þann veg sem
eykur líkurnar á að það eignist sjálft marga af-
komendur.
Ef arfgengur eiginleiki veldur aukinni hæfni
til að koma afkvæmum á legg fjölgar ein-
staklingum sem hafa hann með hverri nýrri
kynslóð og þeim sem hafa hann ekki fækkar að
sama skapi þar sem stofnstærðin takmarkast
af fæðuframboði og öðrum umhverfisþáttum.
Þar sem nýir og nýir eiginleikar af þessu tagi
koma fram sem tímar líða breytast stofnar lif-
andi vera smám saman og ef tveir hópar sömu
tegundar einangrast hvor frá öðrum verða
þessar breytingar ekki eins hjá báðum, svo þar
kemur að tveir hópar af sömu tegund verða að
ólíkum tegundum.
Snilld Darwins var einkum í því fólgin að
átta sig á hversu máttug þessi einfalda hug-
mynd er og rökstyðja með ótal dæmum úr líf-
ríkinu að náttúruval skýri tilurð og eiginleika
tegundanna. Í Uppruna tegundanna byggir
hann á rannsóknum og reynslu kynbóta-
manna, athugunum líffræðinga og jarðafræð-
inga á núlifandi skepnum og steingervingum,
sinni eigin skoðun á lífríki margra heimshluta
sem hann kannaði á fimm ára ferð sinni um-
hverfis jörðina og fjölda tilrauna og rannsókna
sem hann sjálfur og fleiri höfðu unnið. Fyrir
daga Darwins var allur svona fróðleikur aðeins
sundurlausar staðreyndir, en hann sýndi
hvernig líffræðin myndar skipulegt kerfi og
allt lífríkið er skiljanlegt út frá hugmyndinni
um náttúruval. Eitt dæmi af mörgum er
hvernig Darwin skýrir tilveru vanþroskaðra
eða rýrnaðra líffæra:
Í náttúrunni er algengt að finna dæmi um líffæri
eða líkamshluta sem svo furðulega er ástatt um. Til
að mynda hafa öll karlkyns spendýr leifar af mjólk-
urkirtlum og ég býst við að þumalvængur á
vænghnúum fugla samsvari vanþroskuðum fingr-
um. Í mörgum snákategundum er annað lungað
vanþroskað og í öðrum eru leifar af mjaðmagrind
og afturlimum. (Bls. 611)
Leifar af mjaðmagrind í snák eru skilj-
anlegar í ljósi þess að snákar eru afkomendur
dýra sem höfðu afturfætur til gangs og svipað
má segja um önnur dæmi sem hér eru til-
greind. En gefum Darwin aftur orðið:
Rýrnuðum líkamshlutum má líkja við bókstafi í rit-
hætti orða sem breyta engu um framburð þeirra, en
þó veita þeir mikilsverðar upplýsingar um uppruna
orðanna. Álykta má út frá kenningunni um að kyn-
slóðir taki breytingum, að engin alvarleg mótsögn
felist í því að líffæri kunni að vera vanþroskuð,
rýrnuð, óstarfhæf og jafnvel algerlega upprætt,
enda má segja fyrir um það og skýra samkvæmt
lögmálinu um erfðir, en á hinn bóginn ganga þessar
staðreyndir þvert á viðteknar skoðanir um sköpun.
(Bls. 618–19)
Fjölmargir menntamenn nítjándu aldar
voru uppteknir af hugmyndum um þróun og
sögulega framvindu og í hugum margra þeirra
rann kenning Darwins saman við hugmyndir
um þróun af öðru tagi. Hér má t.d. nefna kenn-
ingar: Lamarcks um þróun sem stjórnast af
viðleitni lifandi vera; Karls Marx um sam-
félagsþróun sem er knúin áfram af stéttabar-
áttu; Herberts Spencers um að samkeppni á
markaði sé aflvaki framfara. Í bók sinni
Evolution – The history of an Idea segir Peter
J. Bowler að „hugmyndir um þróun sem voru á
kreiki á seinni hluta nítjándu aldar voru að
miklu leyti af öðru tagi en eiginlegur darw-
inismi. Að menn hafi fallist á einhvers konar
hugmynd um þróun á árunum milli 1860 og
1870 skyldi því aðgreint frá því ferli sem leiddi
til þess að hugmyndin um náttúruval varð
ríkjandi í líffræði næstum heilli öld síðar“.
(University of California Press 1983, bls. 23)
Nú til dags er hugtakið darwinismi haft um
þá kenningu að þróun lífsins hafi orðið fyrir
náttúruval og ekkert annað. En á síðustu ára-
tugum nítjándu aldar var þetta orð notað um
alls konar þróunarhyggju. Darwinismi í nú-
tímaskilningi varð ekki ríkjandi fyrr en um
miðja tuttugustu öld þegar menn höfðu áttað
sig á eiginleikum erfðaefnisins og gert sér ljóst
að áunnir eiginleikar geta ekki erfst með þeim
hætti sem Lamarck hugði. Það leið því langur
tími frá því Uppruni tegundanna kom út þar til
eiginlegur darwinismi varð ríkjandi. Lengst af
voru hugmyndir um marksækna þróun á
kreiki. Darwin var sjálfur tvístígandi í afstöðu
sinni til kenninga Lamarcks. Hann virðist
raunar hafa talið að náttúruval hefði mest að
segja en erfðir áunninna eiginleika hefðu líka
áhrif, enda útilokar þetta ekki hvort annað og
á þessum tíma vissi enginn hvernig erfðir
virka og því var engin leið að útiloka að áunnir
eiginleikar gætu erfst. Um þetta segir Darwin
í inngangi sínum að Uppruna tegundanna:
Ég er þess fullviss að tegundir geta breyst; að þær
sem við teljum til sömu ættkvíslar eru beinir afkom-
endur annarra og útdauðra tegunda, á sama hátt
og afbrigði tiltekinnar tegundar eru afkomendur
hennar. Ég er einnig sannfærður um að náttúrulegt
val hefur verið það meginafl sem mótaði tegund-
irnar, en þó ekki hið eina. (Bls. 63)
Uppruni tegundanna
Lífríkið gert skiljanlegt
Eftir Atla Harðarson
atli@fva.is
Reuters
Uppruni gíraffans „Samkvæmt náttúruvalskenningunni gegnir viðleitni gíraffa til að teygja sig engu hlutverki í þróun hins langa háls heldur hefur hann
þróast þannig að afkvæmi eru ólík foreldrum sínum með tilviljanakenndum hætti og sum ögn meira á langveginn en önnur.“
Uppruni tegundanna eftir Charles Darwin
kom út í íslenskri þýðingu á síðasta ári. Í til-
efni af því fjallar greinarhöfundur um kenn-
ingu Darwins og áhrif hennar í fjórum grein-
um sem munu birtast í Lesbók næstu vikur.
Höfundur er heimspekingur.