Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.2005, Page 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. september 2005 | 3
ekki vera nægilega gott tæki til að fjalla um ytri heim. Að
minnsta kosti virðast til dæmis skáldsögur ekki oft ná máli í
pólitískum umræðum samtímans, þær koma ekki oft til tals
þegar til dæmis stórviðburðir ríða yfir lönd og þjóðir, þær eru
ekki nefndar jafnvel þótt þær hafi fjallað um atburði í líkingu
við þá sem eiga sér stað í raunheimum. Hvað veldur?“
Stefán Máni svarar þessu á sinn hátt; skáldsagan er dauð,
heimur bókmennta lítið annað en Idol-keppni, „þar sem sig-
urvegarinn fær að launum nútímalega upphafningu á innihaldi
sínu: Kvikmynd í fullri lengd …Þetta er í raun eina von þessa
gamla listforms – skáldsögunnar – að verða einn daginn að
kvikmynd.“ En það er ekki nóg með að skáldsagan sé dauð, nei,
ekki bara það, skrifar Stefán Máni, því Victoria Beckham hefur
aldrei lesið bók, og vísar þá í frétt sem heimspressan hélt á lofti
í nokkra daga, ekki af minni fimi en David Beckham heldur
boltanum á lofti hjá Real Madrid. Stefán Máni virðist hafa
áhyggjur af þessu með Victoriu, hann segir: „Um leið og skáld-
sagan fer að tilheyra einhverjum gáfumanna-minnihlutahópi
sem lítur niður á allt yfirborðskennda tískufólkið er hún um
leið orðin að tilgerðarlegri uppfærslu á gamalli óperu, lesist
snobb.“
Fyrir það fyrsta; ég hef ekki orðið var við það að sá hópur
sem les mikið af skáldsögum, sem sækir bókmenntahátíðir,
upplestra og svo framvegis, sé eitthvað gáfaðri en gerist og
gengur, það er einhver misskilningur. Sumir eru gáfaðir, sumir
eru ekki gáfaðir, flestir líklega mitt á milli, eins og fólk er flest.
En segið mér, hefur skáldskapur einhvern tíma verið lesinn að
jafnaði af öðrum en þröngum hópi? Er einhver munur þar á
okkar tíma og segjum fyrir einni öld? Og hvenær hafa tíðindi
eða tíðindaleysi í bókmenntaheiminum „skipt máli“ í pólitískri
þjóðfélagsumræðu, hver vitnaði í ljóð Pessoa meðan hann lifði,
hver í sögur Kafka á hans dögum? Skipta þeir þá engu máli?
Ganga þeir Stefán Máni og Þröstur ekki bara með rómantískar
grillur í höfðinu, sjá liðna tíma í hillingum? Vissulega gegna
bókmenntir pólitísku hlutverki í einræðisríkjum, í frelsisbar-
áttu, á stríðstímum og svo framvegis, en það er tímabundið
ástand og þegar því lýkur sjá greina- og pistlahöfundar um
hina daglegu gagnrýni, enda pistlaformið oftast beittara, skjót-
ara til höggsins.
Bókmenntir hafa ætíð verið hugarfóstur og áhugamál minni-
hlutans, og þær eru hvorki betri né verri fyrir vikið, hvorki
æðri né lægri. Miklu fleiri sækja í hreina og klára afþreyingu,
og lengi frameftir voru það sögur, rímur, sögukvæði, í dag eru
það kvikmyndir, sjónvarp, tölvuleikir, tímarit. Og með leyfi,
hvaða tíðindi eru það þótt poppsöngkona og tískukona hafi
aldrei lesið bók, hjálpi mér, fjöldinn allur fer í gegnum lífið án
þess að gera það, og þannig hefur það alltaf verið. Hitt er hins
vegar öllu verra, og meira áhyggjuefni en lesdeyfð Victoriu, að
á okkar dögum hafa þáttastjórnendur í sjónvarpi – með afar
misjafna þekkingu á skáldskap, og ósjaldan íhaldssaman
smekk – umtalsvert meiri áhrif á bókmenntaumræðuna, og á
hvað fólk les, heldur en allir gagnrýnendur og greinarhöfundar
til samans. Það er ágeng, áhrifamikil og yfirborðsleg rödd ljós-
vakamiðlanna sem stýrir bókmenntaumræðu samtímans, rödd
sem spyr miklu fremur um sölutölur en innihald, um höfundinn
frekar en skáldskapinn. En við lifum líka á tímum þar sem aug-
lýsingameistarar hafa meiri áhrif á daglegt líf okkar en stjórn-
málamenn, líkamsræktarkennarar hafa meiri áhrif en prestar,
og fótboltamenn meiri áhrif á hugsun okkar en heimspekingar.
En hér er frétt sem birtist fyrir skömmu á mbl.is:
Breskir bókaútgefendur hafa af því nokkrar áhyggjur að lesendur eigi í
erfiðleikum með stórar og þykkar bækur á borð við Stríð og frið eftir
Tolstoj og Sögu tímans eftir Stephen Hawking. Því hafa þeir nú brugðið
á það ráð að gefa út einfaldari – eða lesendavænni – útgáfur af þessum
bókum og jafnvel einhverjum fleirum.
Hvernig skyldi standa á þessu; vegna þess að skáld samtím-
ans hafa dofnað, skáldsagan dauð, skáldskapurinn í kreppu?
Er ekki svolítið annað hér í spilunum, til dæmis peningar,
gróðasjónarmiðin? Eða hefur lesendum farið svo aftur að þeir
geti ekki lengur lesið 1.500 síðna epískan doðrant frá 19. öld-
inni, og hefur Saga tímans ekki nú þegar fengið meiri út-
breiðslu en nokkurn óraði fyrir? Ég held að áhyggjur breskra
bókaútgefenda stafi einfaldlega af því að þeir vilja selja fleiri
eintök af þessum bókum en „eðlilegt“ mætti telja, þeir vilja ná
til lesenda sem hafa sáralítinn áhuga á bókmenntum eða
vangaveltum um rök tilverunnar, og leiðin að þessum lesendum
er þá að sjóða allt niður í hentugar umbúðir. Nú bíður maður
bara eftir auglýsingunni: Lesið Stríð og frið á 50 mínútum!
Við lifum á dögum fjölmiðla og mælum allt í áhorfi, sé lítið
áhorf er þátturinn misheppnaður, hann er blásinn af eða breytt
til að koma til móts við fleiri. Hann er einfaldaður, hann er
gerður almennari. Sama, eða svipað virðist gilda í bókmennta-
umræðunni, bók er betri og mikilvægari eftir því sem fleiri lesa
hana, ljóð sem er ekki á hvers manns vörum er lítils virði,
skáldsaga sem lítið selst hlýtur að vera misheppnuð, hún á ekk-
ert erindi við samtímann, smásagan kemst ekki einu sinni inn í
umræðuna; við Íslendingar stöndum í þeirri trú að smásagan
sé form sem skáldsagnahöfundurinn grípur í þegar hann er í
óstuði. Og krafa dagsins í dag virðist vera sú að skáldskapurinn
eigi að tengja sig við samtímann, hann á að taka þátt í um-
ræðunni, hvers vegna ná skáldsögur ekki máli í pólitískum um-
ræðum samtímans, spyr Þröstur, og mikið andskoti er nú
freistandi að spyrja á móti; er það svo eftirsóknarvert? Vin-
samlegast gefið ykkur fram sem var skemmt yfir þeim sirkusi
sem fór af stað, fyrst í kringum bók Hallgríms, Höfund Ís-
lands, og síðan kringum ævisögur um Halldór Laxness – gefið
ykkur fram sem þótti sú umræða frjósöm.
Ef mann dreymir ekki
verður maður brjálaður
„Það er orðið svo langt síðan ég hef heillast algerlega af skáld-
sögu að það er nánast dapurlegt“, skrifar Stefán Máni og veltir
fyrir sér hvort hann sé orðinn svona sljór, eða hvort ekkert sé
að gerast í skáldsögunni. Eiríkur segist líka fá á tilfinninguna
að eitthvað hafi gengið af bókmenntunum dauðum, að þær til-
heyri liðnum tíma, en sami Eiríkur hefur þó undanfarið talað í
útvarpið af talsverðri hrifningu um spánska rithöfundinn Jav-
ier Marías, og virðist því ekki eins langt leiddur og Stefán
Máni. En er Stefán Máni þá svona sljór eða er skáldsagan
dauð; eðlilega hneigist hann sjálfur að hinu síðarnenda. Skáld-
sagan er dauð, hrópar hann, og fólk um allan heim hefur hróp-
að það sama síðastliðin 50 ár; það er nú meira hvað það tekur
langan tíma fyrir hana að drepast. Ég held annars að Stefán
Máni sé ekki sljór, en hef á tilfinningunni að hann sé haldinn
sama misskilningi og Þröstur, þeir segja: Skáldsagan nær ekki
máli í pólitískri umræðu vegna þess að hún nær ekki til al-
mennings, hún tekur ekki á veruleikanum, samtímamálum.
Stefán vill eitthvað alveg nýtt, nýja skáldsögu, og að hans mati
er algert skilyrði að skáldsagan hafi svipaða útbreiðslu og kvik-
myndir, að hún sé lesin af miklum fjölda, að öðru leyti eigi hún
lítið sem ekkert erindi. Og þá erum við aftur komin að þessu;
krafan um útbreiðslu, um áhorf, krafan um að skáldskapurinn
sé órjúfanlegur hluti af samtíðarumræðu; að þingmenn fari
varla öðruvísi upp í pontu en að vitna í nýjustu skáldsöguna.
Þeir gleyma eða hafna því að skáldskapur hefur ætíð verið í
ætt við djúpsprengjur; yfirborðið gárast kannski ekkert en það
hreyfist sem skiptir máli, hjartað slær öðruvísi um stund-
arsakir, rennsli blóðsins breytist. Skáldskapurinn er líka eins-
konar draumur, stundum fagur, stundum grimmur, stundum
hversdaglegur, stundum kjánalega glaður eins og í þessu ljóða-
broti Spánverjans Angel Gonzalez:
í gær fór einhver út með hatt á höfði, og
allur dagurinn var eftir því,
þú sérð í hendi þér
hversu skemmtilegur hann var.
Sænska skáldið Werner Aspenström segir að dreymi mann
ekki, verði maður brjálaður:
Ef mann dreymir ekki verður maður brjálaður.
En í miðjum draumnum ertu vakinn af skynseminni,
sem pantar hefðbundinn enskan morgunverð.
Maður verður þá að reika hálfbrjálaður um enn einn daginn.
Og hvers vegna dettur mér nú í hug að setja samasemmerki
milli kröfunnar um hefðbundinn enskan morgunverð, og þeirr-
ar að skáldskapur eigi að taka þátt í pólitískri umræðu?
Hvað veldur?
Einn af meisturum samtímabókmennta er téður Javier Marías;
hnýttu á þig bindið, herra Marías, skrifaði ritdómari Guardian
um síðust bók hans, því þú ferð bráðum til Stokkhólms til að
taka á móti nóbelnum. „Stundum læðist að mér sá vondi grun-
ur,“ skrifar Eiríkur, „að væri Javier Marías íslenskur höfundur
þá myndu gagnrýnendur hér saka hann um að taka ekki á mál-
efnum samtímans, um að hann hefði of mikinn áhuga á bók-
menntum, vitnaði of oft í William Shakespeare:
Með öðrum orðum; Javier Marías yrði sakaður um að vera
alvöru rithöfundur. Og umsvifalaust flautaður út af vellinum
sem slíkur, að öllum líkindum í DV eða bara á netinu.“
Þetta eru kannski ýkjur hjá Eiríki, eða hvað; enginn þing-
maður gæti nýtt Marías sér til framdráttar í ræðum sínum,
leiðarahöfundar blaðanna myndu tæpast vitna í hann, og senni-
lega yrði hann sakaður um að hafa ekki áhuga á samtíma sín-
um – við sem búum hér við ysta haf virðumst standa í þeirri trú
að einungis þeir sem tala um samtímamál hafi áhuga á samtím-
anum, þeir sem fjalla um manneskjur en ekki málefnin eru
„flautaðir út af vellinum“. Hvað veldur? Er það vegna þess að
við viljum, nánast krefjumst þess, að það sé hægt að máta per-
sónur í skáldsögum við einstaklinga í þjóðfélaginu? Vegna þess
að við viljum og verðum að finna skáldskapnum samastað í
veruleikanum? Það er ekki nóg, að okkar mati, að skáldskapur
sé bara skáldskapur. Nei, skáldskapur má alls ekki vera of
mikill skáldskapur, það verður að vera hægt að tengja hann
fljótt og vel við daglegt líf, og helst umræðuna; það verður að
vera hægt að nýta skáldskapinn. Og erum við þá ekki farin að
nálgast orð á borð við nytjalist – rímar orðið nytjalist kannski
betur við Íslendinga en aðrar þjóðir? Ef mann dreymir ekki
verður maður brjálaður. Kannski höfum við alla tíð verið hálf-
brjáluð þjóð.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Bóklaus ævi „Og með leyfi, hvaða tíðindi eru það þótt poppsöngkona og tískukona hafi aldrei lesið bók, hjálpi mér, fjöldinn allur fer í gegn-
um lífið án þess að gera það, og þannig hefur það alltaf verið.“
„Í gær fór einhver út með hatt á höfði“
Höfundur er rithöfundur.