Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.2005, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. september 2005
Þ
að var árið 1985 sem fyrsta sagan í hinum svo-
kallaða New York-þríleik Pauls Austers (f. 1947)
kom út, titill sögunnar er reyndar að mörgu
leyti lýsandi fyrir önnur verk Austers, en í Gler-
borginni veltir höfundurinn fyrir sér klassískri
spurningu: Hvaðan kemur texti og að hverju
beinist hann? Titill verksins vísar að mörgu leyti til þess að
heimurinn sé settur saman úr efni sem hægt er að splundra í
óteljandi einingar, en í verkum sínum minnir Auster sífellt á
þá staðreynd að tungumálið sé skeikult og tilvilj-
anakennt – rétt eins og lífið sjálft.
Á meðan aðalsöguhetja Austers í Glerborginni
reynir að fylla út í margar eyður, sem tengjast
dularfullum manni að nafni Peter Stillman, reynir
annar „leynilögreglumaður“, lesandinn sjálfur, að fylla upp í
eyður textans – texta sem umkringir Daniel Quinn, aðalsögu-
persónu bókarinnar. Bókina má staðsetja í rótgróinni hefð
leynilögreglusagna sem og hinar tvær bækurnar í New York-
þríleiknum en þær heita í íslenskri þýðingu Draugar (1986) og
Lokað herbergi (1986). Við nánari athugun kemur hins vegar í
ljós að verkin varpa fram fleiri spurningum en þær svara og
hægt er að færa rök fyrir því að sögurnar notfæri sér ein-
göngu form leynilögreglusögunnar en ekki innihald slíkra
sagna.
Paul Auster grundvallar söguna ekki í kringum hefð-
bundnar spurningar leynilögreglusögunnar: Hver gerði það?
Hvernig? Af hverju? Höfundurinn er meðvitaður um að tungu-
málið sé byggt á samkomulagi og tilviljunum. Í klassískum
leynilögreglusögum er ráðgátan hluti af sögunni sjálfri en hjá
Auster er hún hluti fléttunnar. Spurningar klassísku leyni-
lögreglusögunnar víkja fyrir öðrum: Hver segir söguna?
Hvernig er hún sögð? Af hverju er hún sögð á þann hátt?
Auster notar stíl og einkenni heillar bókmenntagreinar til að
varpa ljósi á ýmis málefni samtímans; hugarástand sem kenna
má við hugtakið póstmódernisma.
Skáldskapur Austers minnir á skáldskaparlegt eðli sitt. Í
Glerborginni er Daniel Quinn í stanslausu limbói og virðist
meðvitaður um að hann lúti stjórn duttlungafulls höfundar.
Sjálfsvitundina sem einkennir skáldskap Austers má að mörgu
leyti sjá sem tilraun til að færa skáldskapinn nær raunveru-
leikanum. Verkin viðurkenna takmörk sín, sömuleiðis persón-
ur þeirra.
Í greininni „Baráttan við raunsæið. Um módernisma,
raunsæi og hefð“ segir Ástráður Eysteinsson að það sé í gangi
einhvers konar samningur milli lesenda og höfunda um hvað
sé góð skírskotun til raunveruleikans. En nútímasagan „neitar
iðulega að þægjast væntingum lesenda og leitast við að rifta
samningnum. Skírskotunin er flækt, en jafnframt er oft reynt
að hrista af henni viðtekin gildi sem lesendum hættir til að
meðtaka hugsunarlaust“. Þetta er einkenni á samtímasögum.
Þær varpa ljósi á sjálfar sig og reyna með því að nálgast ein-
hvers konar sannleika. Hvar liggja mörkin á milli raunveru-
leika og fantasíu? Á sama tíma er umfjöllunin á sviði tungu-
málsins. En er tungumálið, jafn skeikult og það er, til þess
fallið að svara spurningum yfir höfuð?
Listin að lesa – samtímasögu
Wolfgang Iser hefur rannsakað tengslin á milli texta og les-
enda. Hann telur að merkingu bókmenntatexta sé ekki að
finna í skilgreinanlegri heild, heldur í því sem hann kallar
„virkum gjörningi“ (e. dynamic happening). Texti stendur ekki
einn og sér heldur verður að taka tillit til annarra þátta eins
og byggingar. Það er engin ein rétt túlkun til, heldur margar,
því bókmenntaverkið leitar út fyrir sjálft sig, vísar í reynslu
lesandans og verður að mörgu leyti til þar.
Skáldverkið liggur milli texta og lesanda en þar liggur einn-
ig hinn virki gjörningur. Ef eitthvað í textanum kemur ekki í
beinu framhaldi af öðru myndast eyður og þegar setningum og
efnisgreinum textans er raðað saman á sér stað ákveðin víxl-
verkun. Í þessu ferli reynir lesandinn að byggja upp skipulag,
finna merkingu en um leið skapar sá lestur væntingar.
Lesandinn verður því að fá pláss fyrir eigið ímyndunarafl og
því má segja að hann þurfi að fá hlutverk í verkinu. Umfjöll-
unarefni Pauls Austers í Glerborginni er í rauninni á þessum
nótum. Það má vel sjá leynilögreglumanninn Quinn í hlutverki
lesanda. Á meðan Quinn reynir að fylla upp í eyðurnar sem
einkenna dularfullan mann að nafni Peter Stillman reynir ann-
ar „leynilögreglumaður“, lesandinn sjálfur, að fylla út í eyður
textans – texta sem umkringir Daniel Quinn, aðalsögupersónu
bókarinnar. Áhugi Pauls Austers á sambandi texta við les-
endur er mikill en hann hefur einnig áhuga á sambandi höf-
undar við verk sitt. Það er líklega ástæðan fyrir því að hann
ákveður að hafa persónu í sögunni sem heitir Paul Auster.
Þegar fræðimenn hafa fengið yfirsýn yfir sögur Austers er
líklega auðvelt fyrir þá að setja þær inn í flokk sagna sem kall-
ast sjálfsögur (e. metafiction). Slíkar sögur segja skilið við
raunsæið og setja í forgrunn hlutverk höfunda og lesenda.
Sjálfsögur spyrja markvisst sömu spurninga: Hvað er höf-
undur? Hver er höfundur? Hvernig fer miðlun fram? Hver er
hin eina og sanna merking verksins? Reyndar má segja að það
sé skynheildarblekking að trúa því að ein sönn merking um-
lyki texta. Líklega er enginn maður jafn sammála því og Paul
Auster. Í viðtali sem Torfi Tulinius tók við höfundinn spyr
Torfi um Glerborgina, þar sem hann notar nafn sitt á persónu
í sögunni. Auster segir: „[É]g hef áhuga á muninum milli þess
hver maður er sem rithöfundur og hver maður er sem maður.
[…] Þess vegna held ég að ég setji persónu í bókina sem ber
nafn mitt, til að kanna hvað er í þessu bili á milli nafnsins á
kápunni og nafnsins inni í bókinni.“
Í bókinni verður þetta reyndar mjög flókið því Quinn þykist
vera einkaspæjari sem heitir Paul Auster. Í byrjun bókarinnar
fær hann hringingu þar sem beðið er um spæjara að nafni
Paul Auster. Quinn er sjálfur höfundur leynilögreglusagna,
hann verður forvitinn og tekur sér þetta nafn til að kanna mál-
ið. En hann virðist ekki aðeins vera undir áhrifum þess að
„þykjast“ – vera einhver annar en hann „er“ – heldur virðist
hann ekki hafa stjórn á lífi sínu; hann er án samvisku; leik-
soppur einhvers, eða „stjórnlaust“ leikfang duttlungafulls rit-
höfundar sem ber einnig nafnið Paul Auster.
Póstmódernískar forsendur
Linda Hutcheon hefur skrifað ítarlegt rit um póstmódernisma
og bókmenntir 20. aldar. Hún telur að eitt sterkasta einkenni
hans sé einmitt meðvitund textans og að bókmenntaverk spili
markvisst með öll þau takmörk sem finna megi í sjálfu tungu-
málinu. Hún bendir á að þessi sérstöku einkenni megi rekja
lengra aftur í tíma en munurinn sé fyrst og fremst fólginn í því
að póstmódernisminn spilar markvisst með þau og bætir yf-
irleitt við írónískum undirtón. Það var svissneski málvís-
indamaðurinn Ferdinand de Saussure sem sýndi fram á tilvilj-
anakennd tungumálsins, hvernig táknið hefur í rauninni tvær
óaðskiljanlegar hliðar, líkt og pappírsörk: Táknmið/táknmynd
eða hugsun/hugtak. Táknmyndin (til dæmis hugmyndin um
stól) og táknmiðið (hugtakið stóll) eru að mati Saussure kjöl-
festa í sundurgreiningu á „rugli“ tungumálsins því það er til-
viljun háð hvaða orð og stafir eru notuð til að nefna hluti. Mál-
kerfið byggist á félagslegum sáttmála sem grundvallast af
tilviljunum og samkomulagi.
Bernd Herzogenrath hefur rannsakað verk Austers og bent
á að lesendur Glerborgarinnar standi frammi fyrir merkilegri
þverstæðu. Markmið hefðbundna leynilögreglumannsins var
að „lesa“ í brotakenndan texta glæpsins og fylla upp í eyður
með afleiðslum eða innsæi. Póstmóderníski leyni-lögreglumað-
urinn, ef líta má á Quinn/„Auster“ sem slíkan spæjara, stendur
frammi fyrir því að vísbendingar sem verða á vegi hans sam-
ræmast ekki hlutunum sem þær þó vísa á; ekki er nauðsynlegt
samræmi á milli táknmyndar og táknmiðs. Hið upprunalega
tungumál Guðs er það eina sem hefur að geyma þetta sam-
ræmi.
Í Glerborginni er leynilögreglumaðurinn Quinn ráðinn af
dularfullum manni, til að vernda sig fyrir Peter Stillman, föður
sínum, fyrrverandi málvísindamanni, sem var verið að veita
lausn úr fangelsi. Stillman er kunnugur málvísindum og veit
að tungumálið er óreiðukennt, háð tilviljunum, hefð og sam-
komulagi og af þeim sökum hafði hann lokað son sinn inni í
dimmu herbergi í níu ár í þeirri von að gríðarlegur skortur á
samskiptum myndi endurnýja hið eina og sanna tungumál
Guðs, sem tapaðist við byggingu Babelsturnsins, þegar Guð
tvístraði mönnunum vegna sameiningarmáttar þeirra.
Í „Samtali um list skáldsögunnar“ segir Milan Kundera að
skáldsagan athugi: „[E]kki raunveruleikann heldur tilveruna.
Og tilveran er ekki það sem gerðist, tilveran er svið möguleika
mannsins, allt sem maðurinn getur orðið, allt sem maðurinn er
fær um.“ Þessi svokallaða kortlagning á tilvist mannsins er
svo þegar upp er staðið háð tungumálinu. Ástráður Eysteins-
son segir í bókinni Tvímæli að allir þurfi „að eiga sér samastað
í tungumáli. […], [það er] hluti af vitund okkar og í okkur býr
jafnframt viss þrá eftir kyrrstöðu þess, til að það veiti okkur
óbreyttan og óbrenglaðan aðgang að veruleikanum“. En
óreiðukennd tungumálsins setur allri leit að uppruna stólinn
fyrir dyrnar.
Hefðin höfð að spotti
Lesandi Glerborgarinnar á von á óvæntum breytingum á frá-
sagnarhefð leynilögreglusögunnar. Eitt af því sem grefur und-
an væntingum lesandans eru tilviljanirnar og sú staðreynd að
ein persóna í bókinni gengur undir nafninu Paul Auster. Þegar
hlutir gerast vegna tilviljana brýtur það væntingarnar niður
og skilur lesandann eftir í hálfgerðu „tómarúmi“. Hugmynd
Wolfgangs Iser um hinn virka gjörning og ferlinu, þar sem
lesandinn reynir að byggja upp skipulag og finna merkingu
texta, er ógnað. Umfjöllunarefni bókarinnar er einnig á þeim
nótunum að engin sérstök lausn fæst á undarlegu máli Quinns.
Ef klassíski leynilögreglumaðurinn byggði rannsókn sína á
lestri og túlkun tákna sem tengdust viðmiðinu einhverjum
endanlegum, náttúrulegum tengslum og voru í beinni og rök-
réttri línu þá stendur póstmóderníski leynilögreglumaðurinn
frammi fyrir tilviljanakennd og margbreytileika táknkerfisins;
að það sé í raun og veru enginn sannleikur sem hægt sé að
rekja upp. Leynilögreglumaðurinn á því margt sameiginlegt
með lesandanum. Hann þarf að lesa í hlutina og komast að ein-
hverri niðurstöðu í margbreytileikanum. Allir eru lesendur og
því um leið einhvers konar leynilögreglumenn í glímu við
tungumálið – þarna er á ferðinni skáldaður heimur þar sem
gefið er í skyn að heimurinn sé settur saman úr efni sem hægt
er að splundra í óteljandi einingar.
Gáta kápunnar
Margir gagnrýnendur hafa lofað Paul Auster fyrir byltinguna
í skáldskap hans en hann segist ekki skilja þá umræðu. Hann
hefur meiri áhuga á innihaldinu ef marka má viðbrögð hans
við spurningu frá Torfa Tulinius í viðtali frá 1997. Auster segir
að „[s]agan [þurfi] að finna þá lögun sem [henti] henni. Og
[hann] reyni að vera […] opinn og sveigjanlegur […] gagnvart
þeim kröfum sem sagan gerir“.
Markmið hefðbundna leynilögreglumannsins var að „lesa“ í
brotakenndan texta glæpsins og fylla upp í margar eyður með
afleiðslum eða innsæi. Póstmóderníski leynilögreglumaðurinn,
ef líta má á Quinn/„Auster“ í Glerborginni sem slíkan spæjara,
stendur frammi fyrir því að vísbendingar sem verða á vegi
hans samræmast ekki hlutunum sem þær þó vísa á; ekki er
nauðsynlegt samræmi á milli táknmyndar og táknmiðs.
Tungumál Guðs er tungumál sem býr yfir þessu samræmi.
Glæpur Stillmans í Glerborginni felst í því að reyna að sam-
eina táknmyndina og táknmiðið; öðlast sanna sýn á heiminn.
En með leit sinni er hann einnig leynilögreglumaður. Hann
reynir að lesa það sanna úr hlutunum, rétt eins og Quinn/
„Auster“ berst við að gera.
Málkerfið byggist auðvitað á félagslegum sáttmála sem
grundvallast af tilviljunum og samkomulagi. Tungumálið er
skeikult, enda hið sanna tungumál Guðs löngu horfið. Með
þetta rugl tungumálsins að leiðarljósi grundvallar Paul Auster
söguna ekki í kringum klassískar spurningar leynilögreglusög-
unnar: Hver gerði það? Hvernig? Af hverju? Í klassískum
leynilögreglusögum er ráðgátan hluti af sögunni sjálfri en hjá
Auster er hún hluti fléttunnar. Spurningar klassísku leyni-
lögreglusögunnar víkja fyrir öðrum: Hver segir söguna?
Hvernig er hún sögð? Af hverju er hún sögð á þann hátt?
Peter Stillman í Glerborginni reynist Quinn ekki auðvelt
verkefni. Stillman vafrar um götur borgarinnar að því er virð-
ist á tilviljanakenndu ferðalagi. Á götunum tínir hann upp og
safnar saman undarlegu drasli sem virðist engan tilgang hafa.
Alltaf eltir Quinn og forviða yfir hegðun Stillmans reynir hann
allt sem hann getur til að finna merkingu í óskiljanlegum at-
höfnum hans (reynir að vera leynilögreglumaður) en sér til að-
stoðar í rannsókninni hefur Quinn rauða minnisbók. Áður en
Quinn ákveður að nálgast Stillman dregur hann upp í minn-
isbókina mynd af ferðalagi málvísindamannsins um götur New
York. Hann finnur að vafrið er ekki svo tilviljanakennt eftir
allt saman.
Stillman gengur í skipulagðan hring þar sem hann fer aldrei
inn á miðjuna: „[H]ann féllst ekki á að Stillman veldi göngu-
leiðir sínar af handahófi. Hann óskaði þess að þær hefðu
ákveðið markmið, hversu óljóst sem það kynni að vera.“ Hann
neitar að trúa á tilviljunina og vill sjá rökvísi, rétt eins og les-
andinn, vill sjá merkingu í hvaða texta sem er, en úr göngu-
ferð Stillmans les Quinn stafinn „O“.
F. de Saussure líkir tungumálinu við stræti stórborgar í
bókinni Course of General Linguistics (Course de linguistique
générale, 1916). Saussure afmarkaði málvísindin þegar hann
skildi á milli tungu og tals. Málkerfið er óhlutbundið kerfi
tungumálsins eins og það er á einhverjum ákveðnum tíma, til
dæmis íslenskt tungumál í dag, en venjur þessa kerfis gera
einstaklingnum fært að notfæra sér tungumálið. Orðræðan er
hins vegar einstaklingsbundin athöfn sem felst í því að tjá sig
með tungumálinu. Saussure taldi að merking orða kæmi frá
stöðu orðanna innan málkerfisins og að þau væri hægt að
skilja út frá öðrum orðum innan kerfisins, til dæmis parið karl/
kona venslast saman um mennskuna á meðan andstæða þeirra
er kyn. Enn má sjá tengingu milli kenninga Saussures og
gatna stórborgarinnar þar sem staðsetning byggist á legu
gatnanna því oft er talað um staðsetningu á horni einhvers
strætis og annars.
Málkerfi Saussures byggist á félagslegum sáttmála og til-
viljunum, en engin tilviljun liggur að baki áætlunum Stillmans.
Setningin sem Quinn myndar út úr ferðalagi Stillmans er
„THE TOWER OF BABEL“. En þar með er ekki öll sagan
sögð heldur opnast leið fyrir því að New York eigi að lesa
sjálfa sem texta. Þá má sjá persónur verksins líkt og þær séu
fastar í saussure-ísku málkerfi, þar sem ekkert er öruggt og
allt byggist á tilviljunum.
Í upphafi þessa kafla var talað um að Auster væri hugs-
anlega að notfæra sér form leynilögreglusagna frekar en inni-
hald og má sjá að slík tilgáta er ekki fjarri lagi. Hvaða form
hentar betur til þess að fjalla um öll þau brot sem finna má í
nútímanum en leynilögreglusagan? Hlutverk leynilögreglu-
mannsins er að rannsaka, skrásetja og komast að niðurstöðu í
hlutunum. En það má ekki gleyma því að þó að Auster notfæri
sér form þeirra til að fjalla um módernískan heim, ef svo má
kalla, þá hæðist hann um leið að því. Óumdeilanlega á sér stað
ákveðin skopstæling á hefðbundnu reyfaraformi. Auster minn-
ir á það að táknkerfið sé flókið og að allir séu hluti af því, jafn-
vel fangar þess, eins og kemur svo vel fram hjá spæjaranum
Quinn; New York-borg er flókinn og brotgjarn texti sem erfitt
er að henda reiður á.
Í ritgerð sinni Frá verki til texta fjallar Roland Barthes um
að hægt sé að nálgast hvers lags texta með því að skoða af-
stöðu hans til táknsins: „Verkið lokast um táknmið. Við getum
eignað þessu táknmiði tvenns konar merkingarmáta: ann-
aðhvort er það sagt vera augljóst og verkið er þá viðfang bók-
stafsvísinda, þ.e. textafræði, ellegar það er sagt vera dulið og
endanlegt, þ.e.a.s er undirorpið túlkun […].“ Það má því
tengja form bókarinnar við innihaldið, þ.e. höfundur notar
rótgróið form til að sýna fram á að „leikurinn“ sé aldrei end-
anlegur. Svið textans er táknmyndin og innihald bókarinnar
sýnir vel að óendanleiki táknmyndarinnar er bæði markvisst
umfjöllunarefni bókarinnar sjálfrar og sjálf bókin.
Patricia Waugh telur að sjálfsögur nái að draga upp mynd
af uppbyggingu raunveruleikans nákvæmlega vegna þess að
þær gera að umfjöllunarefni veraldir sem séu uppbyggðar
með þessu sama tungumáli og reyna svo að varpa ljósi á þessa
uppbyggingu – eftir hafa verið leiddur fram og til baka í brot-
gjarnri New York íhugar Quinn allt sem hefði getað farið
öðruvísi: „Hann spurði sjálfan sig hvers vegna hann hefði tekið
orð Austers um dauða Stillmans trúanleg. […] Hann spurði
sjálfan sig hvers vegna hann hefði trúað Auster […]. Hann
velti fyrir sér hvernig sá uppdráttur myndi líta út ef öll spor
sem hann hafði tekið í lífinu hefðu verið sett á blað og hvaða
orð þau mynduðu.“
Túlkunarleiðum lesandans er stanslaust ógnað af öðrum
túlkunarleiðum. Lesandinn ferðast fram og til baka í textanum
Hefðin höfð að spotti?
Paul Auster er gestur Bókmenntahátíðar í Reykjavík. Hann
er einn af kunnustu rithöfundum Bandaríkjanna en hann sló í
gegn eftir allrysjóttan feril með skáldsögunni Glerborginni
árið 1985 en hún er fyrsta bókin í hinum svokallaða New
York-þríleik höfundarins. Hér er fjallað um Glerborgina.
Eftir Arnar
Pálsson
palsson@
simnet.is