Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.2005, Síða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. september 2005
V
onandi verður bráðum kveðið
upp úr um að hið gagnmerka
fyrirbæri á sviði hugmyndanna
sem kennt var við póstmódern-
isma sé liðið undir lok. Eitt af
því sem menn höfðu gjarnan í
flimtingum um fyrirbæri þetta var sú stað-
reynd, sem iðulega tók á sig yfirbragð ákæru,
að enginn vissi hvað hann væri eiginlega, þessi
svokallaði póstmódernismi. Hér
kvað semsé við strákslegan tón:
„Hí á þig, þykist vera eitthvað
en veist ekki einu sinni hvað þú
ert!“ Hver gat hugsanlega tekið stefnu sem
þessa alvarlega, úr því að hún gat ekki einu
sinni skilgreint sjálfa sig?
Til að bæta gráu ofan á svart, sögðu menn,
reynist póstmódernisminn (þegar að er gáð)
vera ekkert annað en leikur, fálm, sjónarspil,
sýndarmennska. Helsta einkenni hans sé að
áhuginn á að taka til máls, prjóna saman texta,
flækja saman fáránlega uppþembdum hug-
tökum ber alla tilburði til að segja eitthvað of-
urliði. Raunar sé ekki hægt að eiga lengi við
póstmódernismann áður en maður fái sterk-
lega á tilfinninguna að aðalatriðið sé einmitt að
segja ekki neitt. Að segja allt um ekkert; kjarn-
inn er enginn, hismið er allt; póstmódernisminn
er froða, vindur, tóm: (blekkingar)leikur en
ekki alvara.
Engu að síður fór það auðvitað svo að póst-
módernisminn var tekinn alvarlega, ekki síst
fyrir tilstilli þeirra sem töldu sig vera að berj-
ast gegn honum. Vindmyllurnar leynast víða,
og sjónumhryggir riddarar sömuleiðis. Á köfl-
um var engu líkara en þarna væri við gríð-
arlega háskalegan andstæðing að fást, eða jafn-
vel andskotann sjálfan, og að mikil vá væri fyrir
dyrum. Næsta skref var þá að hamra á mik-
ilvægi þess að þreyja þorrann, hafast við innan
dyra eins og Ísraelsmenn forðum á hinum
fyrstu páskum; og fyrir alla muni ekki gleyma
því að rjóða blóði lambsins á dyrastafinn á með-
an engill dauðans fer hjá. Að því búnu má svo
leggja af stað á vit fyrirheitna landsins.
Auðvitað voru þessar aðstæður ekki lausar
við kaldhæðni. Einhver kynni að segja að þarna
sé um djúpstætt lögmál að ræða: sá sem helgar
sig því verkefni að kveða niður drauga blæs
einmitt nýju lífi í draugaganginn. Þannig voru
riddarar þeirrar alvöru sem tókst á við leikgleði
póstmódernismans í raun og veru í hópi helstu
sporgöngumanna stefnunnar. Freistandi er að
líta svo á að andstæðingarnir hafi, þegar öllu er
á botninn hvolft, borið ægishjálm yfir hina
raunverulega forsprakka; því að hverjir voru
þeir eiginlega? Umkvörtunarefnið var líka á þá
leið að þeir stigu aldrei fram fyrir skjöldu, við-
urkenndu aldrei aðild sína að hinu illa sem
vomir yfir okkur, höfðu aldrei manndóm í sér
til að játa á sig glæpinn. Póstmódernistarnir
voru ekki póstmódernistar – en andstæðingar
þeirra voru það.
Textinn
Var það þá, eftir allt saman, þessi óskiljanlegi,
óþolandi, innihaldslausi ismi sem átti síðasta
orðið? Hver hló síðast – póstmódernistinn eða
alvörufræðimaðurinn? Tökum málið til skoð-
unar og gefum okkur, rökfærslunnar vegna, að
póstmódernismanum megi lýsa á eftirfarandi
hátt: að heimurinn sé ekkert annað en texti, og
allar túlkanir á þessum texta séu jafngildar;
eða, með öðrum orðum, að hvaðeina í heiminum
megi setja í samhengi við eitthvað annað og
skilja það til fullnustu með því að rekja þessi
tengsl. Ekkert búi að baki samhenginu.
Auðvitað er eitthvað hálf-óbærilegt við hugs-
un af þessu tagi – einhvers konar óskammfeilið
yfirlæti sem vekur hjá þeim sem fyrir verður
ofur eðlilega tregðu sem helst verður líkt við
tilfinningu fyrir því að eitthvað vanti: það getur
hreinlega ekki verið að málum sé háttað á
þennan veg, að „allt sé texti“, auðvitað hlýtur
eitthvað að standa utan þessa svokallaða texta.
Handan samhengisins hlýtur að vera eitthvað,
en ekki ekkert.
Hið staðlaða svar póstmódernistans við þess-
ari mótbáru væri líklega á þessa leið: tregðan
er klassískt dæmi um hinn frumspekilega
draum eins og hann gerist bestur, drauminn
um að eitthvað æðra eigi sér stað handan hins
hversdagslega veruleika okkar, eða, svo dæmi
sé tekið, að eitthvað sem kalla megi Guð sé til.
Gott og vel, látum Guð liggja á milli hluta, en
getur þessi ímyndaði póstmódernisti okkar
samt þrjóskast við að halda því fram að allt sé
texti? Er ekki eitthvað bogið við slíka kenn-
ingu? Reynist hún ekki, þegar til á að taka, al-
gjörlega áhrifalaus andspænis þeirri frumspeki
ríkjandi viðhorfa sem hún þykist þó gagnrýna?
Getur verið að póstmódernisminn sé þannig í
raun, hvort sem honum líkar betur eða verr,
ekkert annað en sauður í úlfagæru, sefandi
þjónkunarstefna við ráðandi öfl?
Tregðan
Segjum þetta hreint út: að því gefnu að ástæða
sé til að líkja veruleikanum við texta, þá er það
að minnsta kosti ekki skýr og læsilegur texti í
innbundinni bók sem fer vel í hillu. Eitthvað í
veruleikanum tregðast (ennþá) við og felur sig
á milli línanna, nagar sig í gegnum blaðsíð-
urnar, eða valsar jafnvel út um allt í bóka-
herberginu og víðar. Hvað er þetta „eitthvað“?
Svo undarlega vill til að margir af þeim kenn-
ingasmiðum sem alvörumönnum þóknaðist að
kenna við póstmódernisma eiga svör við spurn-
ingunni um eðli þessa „einhvers“ sem hér er
um að ræða. Með öðrum orðum virðast póst-
módernistarnir svokölluðu ekki vera jafn sann-
færðir um það og andstæðingarnir að til séu
menn sem haldi því fram að ekkert sé utan
textans. Að vísu er svar þeirra við spurninguni
um þetta „eitthvað“ hvorki einhlítt né afger-
andi; þeir verða ekki við þeirri kröfu að tefla
fram nýrri frumspekilegri formúlu sem þykist
þess umkomin að ryðja öllum öðrum tillögum
úr vegi og drottna síðan ein um aldir alda, held-
ur eiga þeir gríðarlegt safn af svörum sem þó
mynda að vissu leyti eina heild: „Hersing heiti
ég, vér erum margir.“ Það sem öll þessi svör
nefna er nokkuð sem við skulum kalla, til hægð-
arauka (og með tilvísun til hugsuða á borð við
Kant, Lacan og Slavoj Žižek), Hlutinn. Með
stórum staf, því að verið getur að það sem
þannig er nefnt verðskuldi sérnafn fremur en
nokkuð annað. Gott og vel, en hver er hann þá,
þessi Hlutur? Almenna svarið, og það fyrsta,
gæti verið á þessa leið: hann er það sem tregð-
ast við – hann er einhvers konar „raunvera“,
hinn „sanni raunveruleiki“ sem býr að baki
„hversdagslegum veruleika“ og lætur ekki
hneppa sig (allan) í bönd frumspeki og vísinda
en er þó að vissu leyti það sem stöðugt kallar á
útþenslu þessara sömu vísinda. Hann er lík-
astur öreindunum sem hátæknivísindi nú-
tímans geta ekki fest hendur á ef marka má
óvissulögmál Heisenbergs: þegar reynt er að
ákvarða staðsetningu hans, þá skreppur hann
undan.
Nöfnin
Hver eru nöfn hans – þessa „raunveruleika“ að
baki hversdagsleikanum? Dauðinn, til dæmis,
og sú staðreynd að tíminn líður: tímans tönn.
Sú staðreynd að rúmið er til, eða með öðrum
orðum, að á milli tveggja punkta er vegalengd.
Náttúran er annað nafn á þessum raunveru-
leika – náttúran, þessi óræða stærð sem er alls
staðar og hvergi, í okkur og utan okkar, og get-
ur hvenær sem er tekið upp á því að birta okk-
ur mátt sinn. Veran, nú eða verðandin: allt
fram streymir. Með öðrum orðum: einhvers
konar „hlutur“ sem þó á sér engan ákveðinn,
skýran og skilmerkilegan stað meðal hlutanna í
heiminum, í hópi þeirra hluta sem mynda í
sameiningu það sem við köllum í daglegu tali
veruleikann. Hlutur handan alls þess sem „er“ í
hversdagslegum skilningi þess orðs. Hlutur
sem er ekki – a.m.k. ekki í sama skilningi og
hlutirnir. Hlutur sem er ekki hlutur.
Hluturinn er semsé það sem er handan
reynslunnar – handan textans. Víkjum aftur að
dauðanum, þeim dauða sem mér einum (og ef-
laust okkur öllum, hverju fyrir sig) er úthlutað:
hann er til dæmis ekki texti. Vera má að ég geti
líkt dauða annarra við texta, um hann get ég að
minnsta kosti talað, ég get rakið tildrög hans og
orsakir, ég get rætt um hann eins og orðinn
hlut – en sama verður víst aldrei sagt um dauða
minn. Og þegar að er gáð gildir það sama um
dauða annarra líka, um sjálfan dauðann, þá „at-
höfn“, sem einmitt er ekki athöfn, að deyja.
Þýski heimspekingurinn Heidegger orðaði
þetta svo að dauðinn sé „eiginlegasti ómögu-
leiki“ hinnar vitandi veru. Dauðinn er ómögu-
legur: hann er ekki til, hann er Hluturinn.
Annað dæmi er líkaminn. Sú staðreynd að
„ég“ er bundinn í „líkama minn“, hér og nú –
líkamleikinn sjálfur. „Enginn veit hvers lík-
aminn er megnugur,“ skrifaði Spinoza – og þar
á hann við að líkaminn er afl sem við ráðum
ekki við, þó að við séum sífellt að burðast við að
stjórna honum, hafa hemil á honum, móta hann
og halda honum við – þá tekur hann samt alltaf
upp á einhverju nýju, einhverju sem við sáum
ekki fyrir, og svo eldist hann líka, smátt og
smátt, þvert gegn vilja okkar og í trássi við öll
okkar háþróuðu vísindi. Hann hrörnar og deyr
– vegna þess að hann er það sem hann er: lík-
ami. Læknisfræðin hefur ekki fundið lækn-
inguna við líkamanum. Í þessum skilningi er
líkaminn ekki texti: eitthvað í honum þrjóskast
við og lætur ekki færa sig inn á svið hins skilj-
anlega og rökræna.
Það sem öll þessi dæmi megna líklega að
sýna okkur, ef ímyndunarafl okkar er nægilega
virkt og hefur tekið nægilega miklum fram-
förum (í tvennum skilningi þessara orða), er að
tæknin er svar mannsins við þessari tregðu í
veruleikanum, þessum heimska efnisleika þess
sem heimurinn er gerður úr (leiddu hugann að
þessu, lesandi góður, næst þegar þú verður fyr-
ir því að týna mikilvægum hlut: er það ekki
óþolandi að hluturinn sá arna skuli þrjóskast
við og halda sig á tilteknum stað, einmitt þar
sem þú finnur hann ekki?). Hámark tækninnar
er uppfylling draumsins, og draumurinn er að
yfirvinna tregðuna. Hlutinn. Að við verðum
ekki lengur bundin líkamanum. Að við sigr-
umst á dauðanum. Og að allt verði utan við tíma
og stað: okkur innan handar þegar okkur
hentar.
Hluturinn
En hvaða máli skiptir þessi Hlutur? Ef til vill er
hann það sem allur styrinn stendur um.
Hluturinn er heila málið. Hann býr að baki,
dylst – en stundum brýtur hann sér leið til okk-
ar, inn í stofu þar sem við sitjum andspænis
plasmaskjánum, og þá verðum við þess vör svo
ekki verður um villst. En jafnframt – það er sið-
menningin sjálf að verki – fara þar til kvaddir
aðilar á stúfana og bregðast við þessari íhlutun
í veruleikann. Á hinn bóginn er jafnljóst að án
hinnar ófyrirsjáanlegu og síendurteknu inn-
rásar Hlutarins – endurkomu raunveruleikans
inn í snyrtilegan veruleika okkar – yrði tómt
mál að tala um „framfarir“. Tali raunveruleik-
inn ekki til okkar, þá gerist ekkert (nýtt).
Með öðrum orðum – eitthvað í veruleikanum,
Hluturinn, hið raunverulega, tregðast sann-
arlega við að láta smætta sig niður í öfgafulla
samhengishyggju. Þetta „eitthvað“ lætur ekki
fanga sig í (rökrænu, skiljanlegu, lokuðu) sam-
hengi – það sleppur ætíð undan, snýr alltaf aft-
ur þegar minnst varir, rýfur samhengið, hina
skynsamlegu, fyrirsjáanlegu, lögbundnu, þægi-
legu framvindu – og þá gerist eitthvað sem ef
til vill má kalla viðburð.
Auðvitað getum við ekki lifað – a.m.k. ekki
„heilbrigðu“, „góðu“, „yfirveguðu“, „hvers-
dagslegu“ lífi – nema við bælum sífellt niður
vitundina um Hlutinn. Einhver kynni að segja
að sjálft líf einstaklingsins, og þá ekki síður
samfélagsins, felist einmitt í þessu og engu
öðru: að koma sér upp safni kunnuglegra og
vingjarnlegra hluta sem skyggja á Hlutinn.
Hlutirnir eru skurðgoð sem við blótum leynt
eða ljóst; og rétt er að geta þess að hlutirnir í
þessari merkingu einskorðast ekki við áþreif-
anlega, efnislega hluti á borð við bíla, raftæki,
farsíma og fatnað, heldur eru þeir líka skoð-
anir, trúaratriði, kenningar og svo auðvitað
persónur af holdi og blóði. Allt það sem við
hömpum og höldum í heiðri meðan á hérvist
okkar stendur, eftirlæti okkar úr mengi þess
sem fyrir ber með einum eða öðrum hætti – en
bak við þessi fyrirbæri stendur, eins og fyrr
segir, eitthvað annað … Hluturinn.
Og það sem kemur á milli okkar og Hlutarins
er líka af toga tungumáls, táknmáls, hug-
myndafræðilegra kerfa og ímynda. Hlutskipti
fjölmiðla í nútímanum (og raunar á fyrri tímum
líka) er að fela Hlutinn bak við þann hafsjó
tákna sem þeir hvolfa yfir okkur um leið og þeir
þykjast einmitt vera að leiða sjálfan Hlutinn í
ljós. Hvað gerðist 11. september 2001? Þá varð
einhvers konar viðburður, en við fengum aðeins
að virða hann fyrir okkur í fáeina klukkutíma –
fjölmiðlarnir breiddu yfir sárið, þann hrylling
sem viðburðurinn í eðli sínu var. Og hvað gerði
fellibylurinn Katrín? Eftir að sjónvarpsmenn
komust loksins á vettvang með búnað sinn fékk
Hluturinn um stund að koma í ljós, öllum að
óvörum og áreiðanlega óvart: fátækt fólk og
blökkumenn máttu um stund eiga sjónvarps-
skjáinn í allri þeirri félagslegu eymd sem mark-
aðshagkerfi þjóðrembunnar hefur úthlutað
þeim. (Dæmi um Hlutinn að verki – reality
check upp á alheimsmálið: sjúkrahúsið þar sem
starfsfólkið stökk út og bjargaði sér en sjúk-
lingarnir – skjólstæðingar þess – máttu deyja
drottni sínum: 45 lík, sagði einhver.) Fjölmiðl-
arnir hlupu fram úr sjálfum sér eitt augnablik, í
fáeina daga kannski, og sýndu allt. Þessu hefur
nú verið kippt í liðinn – vatnsborðið í New Or-
leans lækkar óðum og bráðum verður allt kom-
ið í samt lag.
Botninn
Endum þetta svona: ákæruna sem póstmód-
ernisminn mátti sæta má taka saman á þá leið
að „stefna“ þessi hafi ekki borið næga virðingu
fyrir raunveruleikanum; að hún hafi verið „úr
öllum tengslum við raunveruleikann“, að hún
hafi ekki endurspeglað hann – að í samanburði
við raunveruleikann sjálfan hafi hún verið ein-
tómt hjóm. Rifja má upp að hinir meintu póst-
módernistar urðu fyrir gagnrýni af þessum
toga úr báðum áttum, frá hægri og vinstri: frá
marxistum og íhaldsmönnum. Má ef til vill
halda því fram að hægra megin hafi menn hald-
ið dauðahaldi í einhvers konar „hverdagslegt“,
það er að segja „viðtekið sannleikshugtak“ sem
þó hlýtur svo augljóslega að reynast, þegar öllu
er á botninn hvolft, ekkert annað en sannleiks-
hugtak tiltekins, afmarkaðs (forréttinda)hóps –
hugarburður, nostursleg smíð hinna dverg-
högu handbenda valdsins? Og að vinstra megin
hafi menn á hinn bóginn hengt sig í að ein-
hverju leyti óljósa hugmynd um „hið efnislega“,
um „efnisleg tengsl“, um „valdaafstæður“, um
„líkamlega vinnu“, o.s.frv.? Af deilunni um
póstmódernismann má ef til vill draga þann
lærdóm að hvort sem þeir gerðu árás frá hægri
eða vinstri hafi ákærendurnir sjálfir vanrækt
ákveðinn þátt veruleikans – og að póstmódern-
isminn hafi einmitt, með því að ganga jafn langt
og raun ber vitni, vakið máls á þessum sama
þætti. Líkan af heimi án Hlutarins verður til
þess að varpa skýrara ljósi á málin en kenning
sem þykist hafa fest hendur á, eða í það
minnsta þjóna, sannleikanum sjálfum en gerir
sér enga grein fyrir þeirri vanhugsuðu for-
sendu. Póstmódernisminn hristi upp í veru-
leikanum með svo róttækum hætti að fjarvera
hins raunverulega varð áþreifanleg. En Hlut-
urinn varir! Morgunbænir forsetans og allra
hans góðu ráðgjafa munu aldrei duga til að
sigrast á honum „í eitt skipti fyrir öll“.
Hluturinn snýr aftur –
póstmódernisminn kveður
Hér er enn og aftur vakið máls á póstmód-
ernismanum svokallaða – og hann tekinn til
athugunar með tilvísun til hugmyndarinnar
um Hlut handan hlutanna. Hver er sá veru-
leiki sem sagt er að kenningar eigi að snúast
um? Og hvað er bogið við að halda því fram
að heimurinn sé texti?
Eftir Björn
Þorsteinsson
bjorntho@hi.is
Hlutirnir „Hlutirnir eru skurðgoð sem við blótum
leynt eða ljóst; og rétt er að geta þess að hlutirnir
í þessari merkingu einskorðast ekki við áþreif-
anlega, efnislega hluti á borð við bíla, raftæki,
farsíma og fatnað, heldur eru þeir líka skoðanir,
trúaratriði, kenningar og svo auðvitað persónur
af holdi og blóði.“ Baðherbergið eftir Fernando
Botero (1993).
Höfundur er heimspekingur.