Morgunblaðið - 07.03.2005, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 7. MARS 2005 19
FYRIR tíu árum, nokkru eftir
að Bónus og Hagkaup sameinuðust
og um það leyti sem nýju sam-
keppnislögin tóku gildi, sá Félag
dagvörukaupmanna ástæðu til að
senda erindi til Sam-
keppnisstofnunar. Ég
var þá varaformaður
þess félags og auk
þess formaður verð-
lagsráðs sama félags.
Stóð ég fyrir því að fá
eina skærustu stjörnu
lögmannastéttarinnar
til að standa að ofan-
greindu erindi til
Samkeppnisstofn-
unnar. Það var eink-
um tvennt sem
smærri kaupmenn
voru ósáttir við, ann-
ars vegar að markaðsráðandi afl
misnotaði aðstöðu sína til að ná
fram óeðlilegum afslætti hjá heild-
sölum og innlendum framleið-
endum og hins vegar sú iðja að
selja vörur með undirverðlagn-
ingu, en svo er það nefnt þegar
vörur eru seldar á lægra verði en
þær eru keyptar á. Slíku háttalagi
markaðsráðandi fyrirtækis er
einkum ætlað að ryðja smærri
keppinautum út af markaðinum.
Þegar Bónusverslanirnar hófu
starfsemi sína nutu þær aðstoðar
heildsala og framleiðenda vegna
ótta þeirra við stærð og yfirgang
Hagkaupa. Eftir að þessi tvö fyr-
irtæki sameinuðust síðan í hlut-
fallslega stærsta matvælafyrirtæki
í hinum vestræna heimi þá neydd-
ust heildsalar, og þó sérstaklega
framleiðendur, til að veita Baugi
óeðlilega háan afslátt á kostnað
smærri kaupmanna. Þetta tvennt,
hærra innkaupsverð smærri versl-
ana og undirverðlagning hinna
stærri varð mörgum kaupmönnum
um megn og þeir urðu að loka
verslunum sínum. Síðan hafa
margir bóksalar og apótek hlotið
sömu örlög og nú er grænmetis-,
ávaxta- og blómasala í uppnámi.
Fyrir fimm árum birti ég grein í
Morgunblaðinu (13. febrúar 2000)
með yfirskriftinni: „Hvers vegna
hefur verð á innfluttum matvælum
hækkað?“ Þar fjallaði ég um þenn-
an vanda. Síðan hefur lítið verið
um málið fjallað. Hagsmunatengsl
eru svo mikil á þessum litla mark-
aði að enginn hefur þorað að láta
skoðanir sínar í ljós.
Samkeppni endar eins og önnur
keppni með því að einhver stendur
uppi sem sigurvegari. Verðlaun
sigurvegarans á þessu sviði eru
markaðsráðandi vald, einokun eða
fákeppni (oligopol) eins og tíðkast
nú á dögum, þegar fá stórfyrirtæki
geta, án formlegs samráðs, sett á
svið gervisamkeppni. Siðmennt-
aðar þjóðir setja á stofn sam-
keppnisstofnanir og neytenda-
samtök til að koma í veg fyrir að
keppninni ljúki, setja leikreglur og
viðurlög við því að brjóta þær.
Undirverðlagning
Kveikjan að þessari grein er nið-
urstaða Samkeppnisstofnunar þeg-
ar fjallað var um undirverðlagn-
ingu að tilstuðlan Félags
dagvörukaupmanna eins og frá er
greint hér að framan. Eftirfarandi
setningar eru úr ákvörðun Sam-
keppnisstofnunar nr.7/1995 þar
sem kvartað var yfir versl-
unarháttum Bónusar sf. og Baugs
hf. sem markaðsráðandi fyr-
irtækja. Þar segir: „Und-
irverðlagning sem ekki er í sam-
hengi við þá verðlagningu sem er á
markaðnum getur verið varasöm
(sic!). Hún hlýtur að leiða til þess
að birgjar viðkomandi vöru eða
keppinautar á smásölustigi kaupa
vöruna þar sem hún er und-
irverðlögð enda brýtur það ekki í
bága við samkeppnislög.“
Þekkt dæmi í verslunarsögunni
er þegar Davíð Scheving keypti
eigin framleiðslu, Svala, hjá Mikla-
garði þar sem Svali var seldur
undir kostnaðarverði. Hann komst
upp með þetta. Sambandið var á
þessum tíma nánast með markaðs-
ráðandi stöðu, þó ekkert í líkingu
við stöðu Baugssamsteypunnar ár-
ið 1995, hvað þá núna, er hún á nú
einnig 10-11 verslanirnar.
Framleiðendur og
heildsalar voru mjög
ósáttir við und-
irverðlagninguna en
þeir þorðu ekki að
segja neitt, hvað þá
heldur að gera eitt-
hvað, vegna ótta við
refsingu, hefnd.
Skattborgarar nið-
urgreiddu svo her-
kostnaðinn óbeðnir og
óafvitandi, því Bónus
fékk endurgreiddan
neikvæðan virð-
isaukaskatt sem
myndast við undirverðlagningu!
Próf á niðurstöður
Samkeppnisstofnunar
Ég vildi persónulega láta reyna
á framangreinda niðurstöðu Sam-
keppnisstofnunar með því að
kaupa undirverðlagðar vörur í
Bónusverslununum.
Eftir að ég hafði í tvo daga
keypt töluvert magn af tíu mis-
munandi vörutegundum sem ég
vissi að voru seldar undir kostn-
aðarverði, án þess að vera auð-
kenndar sem tilboðsvörur tóku
eigendur verslananna það til
bragðs að skammta þessar sömu
vörur, þannig að einungis mátti
kaupa þrjú eða fjögur eintök af
hverri tegund.
Ekki vildi ég gefast upp við
þessa viðskiptahindrun og fékk
heilan skólabekk í lið með mér.
Hver nemandi keypti hámarks-
magn af þessum vörutegundum og
greiddi fyrir með peningum sem
ég hafði fengið honum.
Eigendur Bónuss brugðust við
þessu með því að mæta persónu-
lega í verslunina við Skútuvog þar
sem ég var ásamt krökkunum að
kaupa inn, tóku af okkur fullar
körfurnar með þeim orðum að
þessar vörur væru hér með teknar
úr sölu.
Málaferli og óvæntur
úrskurður
Þetta voru í raun þau viðbrögð
sem ég hafði beðið eftir því að nú
gat ég lagt fram kæru til sam-
keppnisyfirvalda vegna sölusynj-
unar, og fékk ég fyrrnefndan lög-
mann Félags dagvörukaupmanna
til verksins. Ég tapaði málinu (nr.
18/1995).
Rök Samkeppnisráðs voru á þá
leið að Bónus hefði haft rétt til að
setja innkaupabannið á mig, þar eð
ekki var verið að kaupa til eigin
neyslu! Þetta er ótrúleg röksemd-
arfærsla!
Ég skaut þessari ákvörðun til
æðsta stigs samkeppnismála,
áfrýjunarnefndar samkeppnismála.
Oddamaður nefndarinnar í málinu
var Páll Sigurðsson prófessor. Það
fór á sama veg, ákvörðun Sam-
keppnisráðs var staðfest með úr-
skurði (nr.17/1995).
Þar með er ég eini Íslending-
urinn sem má ekki kaupa nauð-
synjar í Bónusverslunum landsins!
Fjölmiðlar fjölluðu ekkert um
þennan úrskurð áfrýjunarnefndar.
Niðurstaða mín, eftir mikla
vinnu og gífurlegan kostnað við
þetta próf á staðhæfingu Sam-
keppnisstofnunar um að und-
irverðlagning gengi ekki upp, var
sú að Samkeppnisráð hnekkti
þessari ákvörðun og þar með meg-
inreglu sem það hefði átt og á að
standa vörð um.
Sennilega hefði ég fengið leið-
réttingu á þessu máli fyrir venju-
legum dómstólum, því ósennilegt
er að Davíð Scheving hafi drukkið
allan Svalann sjálfur.
Hvað þarf að skoða?
Ég var auðvitað ósáttur við
þessi úrslit og finnst mér rétt að
benda á nokkur atriði í þessu sam-
hengi sem athuga þyrfti nánar.
1. Áhrif stjórnvalda
Þegar þessir atburðir gerðust
var lægra vöruverð kærkomin bú-
bót fyrir ríkið. Lægra verð nauð-
synja hafði margvísleg áhrif, m.a. á
kaupgjald og verðbólgu. Sama
virtist vera hvernig þetta lága verð
var til komið. Forystan gekk fram
af skammsýni með hugmyndir
framgjarns menntamanns, síðar
prófessors, að leiðarljósi. Sá aðili
bergmálaði á þeim tíma hagfræð-
inginn Milton Friedman sem þá
var helsti talsmaður óhefts frelsis
á sem flestum sviðum. Þessi nafn-
kunni hagfræðingur dró til baka
kenningar sínar um óheft frelsi í
viðskiptum að fenginni slæmri
reynslu í Bandaríkjunum árið
2003. Núna tíu árum síðar má sjá
hvílíku tjóni þessar hugmyndir
hafa valdið, m.a. einokun í formi
fákeppni á matvælamarkaðinum,
þar sem hvorki hagstætt gengi ís-
lensku krónunnar né hagræðing
stærðarinnar skilar sér nema að
örlitlu leyti til neytenda.
Það lýsir fáfræði í einok-
unarmálum þegar skattayfirvöld
koma svo með ósköp lágan bak-
reikning á Baug vegna samein-
ingar Bónuss og Hagkaupa. Þeir
virðast ekki vita að við slíka sam-
einingu eru 2 plús 2 ekki 4 heldur
10 eða 20. Ástæðan er einföld.
Verð fyrirtækis í samkeppni marg-
faldast þegar það nær markaðs-
ráðandi stöðu og það var einmitt
tilfellið í þessum samruna.
2. Frammistaða samkeppn-
isyfirvalda í þessu máli
Það má skilja þessa máls-
meðferð svo að samkeppnisráð og
áfrýjunarnefnd hafi verið undir
meðvituðum eða ómeðvituðum
þrýstingi stjórnvalda að þagga
þetta mál niður. Húsbóndahollusta
er ekki óþekkt fyrirbrigði.
Samkeppnisstofnun var nýbúin
að fá nýju samkeppnislögin í hend-
ur og á þeim bæ virðist þá enginn
hafa haft næga þekkingu eða skiln-
ing á nýju lögunum til að geta unn-
ið eftir þeim. Bónus hafði samein-
ast Hagkaupum skömmu áður en
nýju lögin tóku gildi og gerði sú
staðreynd stofnuninni erfiðara fyr-
ir, því að á þeim tíma höfðu stjórn-
völd engan vilja til að láta samein-
inguna ganga til baka.
Síðar, þegar þau svo vildu það,
var það um seinan. Reynsluleysi
og fáfræði starfsmanna fyrrum
Verðlagsstofnunar, samhliða vilja-
leysi yfirvalda til að sporna við
þessari samþjöppun á mat-
vælamarkaðinum, varð til þess að
hlutfallslega langstærsta markaðs-
ráðandi afl í Evrópu fékk að mynd-
ast hér. Gott dæmi um vandræða-
ganginn í þessum málum var
þegar Baugur, sameinað félag
Bónuss og Hagkaupa keypti 10-11
verslanirnar. Þá var viðkvæðið:
„Þeir eru hvort sem er orðnir
markaðsráðandi“ og ekkert var að-
hafst!
3. Frammistaða lögfræðinga
Starfsmaður Samkeppnisstofn-
unar lýsti raunar í símtali við mig
furðu sinni yfir framgangi lögfræð-
ings míns í þessu máli. Kom lög-
fræðingurinn illa undirbúinn og
virtist ekki sýna málinu neinn
áhuga þó að reikningar hans til
mín gæfu annað til kynna. Ekki er
hægt að skilja þetta öðruvísi en að
lögmaður þessi og svo prófess-
orinn í áfrýjunarnefndinni hafi fyr-
irfram verið búnir að beygja sig
fyrir valdinu þ.e. fyrir lögmanni
Baugs sem á þeim tíma var hægri
hönd valdamesta stjórnmálamanns
landsins, sjálfs forsætisráðherrans.
Skammsýnin reyndist dýrkeypt
síðar.
Ég hef nú snúið mér að öðrum
starfsvettvangi þar sem frum-
lögmál viðskipta eru enn í heiðri
höfð, sem eru að bæði seljandi og
kaupandi séu ánægðir með við-
skiptin. Slíkt verður æ fátíðara
hérlendis vegna vaxandi fákeppni.
Íslendingar neyðast til að kaupa
matvæli og aðrar nauðsynjavörur
hér heima þar sem við höfum ekki
aðgang að erlendum verslunum.
Nú er orðið ljóst að á mat-
vælamarkaðinum er Bónus í raun
orðin dýr verslun miðað við það
sem áður var og í samanburði við
nágrannalöndin, þó svo að í Bónusi
sé samt boðið upp á lægsta vöru-
verð á landinu, en það er að yf-
irlögðu ráði markaðsráðandi afla,
Baugs (Hagkaup, Bónus og 10-11)
og Kaupáss (Nóatún, Krónan og
11-11). Sannkallað neyðarbrauð.
Viðbrögð stjórnarandstöðu
Það undarlega hefur gerst að
svokallaðir „vinstrimenn“ hafa tek-
ið upp hanskann fyrir Baugs-
samsteypuna. Ein helsta málpípa
þeirra hefur sagt í sjónvarpi að
þetta væri ekkert mál, það gæti
hver sem er opnað lágvöruverslun
og keppt á markaðinum og nefndi
nýja verslun, Europris, því til
sönnunar. Svo einfalt er þetta því
miður ekki.
Tvær alvarlegar tilraunir hafa
verið gerðar til að keppa á mat-
vælamarkaðinum, birgðaverslunin
F&A, sem varð gjaldþrota og
Europris, sem hefur horfið frá því
að vera matvöruverslun og selur
núna einkum annan varning. Hver
skyldi vera ástæðan? Jú, heildsalar
og einkum þó framleiðendur þorðu
nefnilega ekki að bjóða þessum
fyrirtækjum góð kjör af ótta við
refsingu frá hinum sterku mark-
aðsráðandi öflum. Þetta vita marg-
ir en hafa ekki hátt um það.
Annar vinstrimaður benti á að
Fréttablaðið hefði ekki hampað
nýlegri verðlagskönnun á mjólk-
urvörum sem sýndi Bónus með
lægsta verðið, og að það væri óræk
sönnun þess að blaðið bæri alls
ekki aðeins hag eigenda sinna fyrir
brjósti. Hver ætli ástæðan hafi
verið? Jú, það kom nefnilega fram
í þessari könnun að vörurnar voru
ódýrastar í Bónusi, sem er í sjálfu
sér ekki fréttnæmt, en dýrasta
verslunin var hins vegar ein af 10-
11 búðunum, og það vill svo til að
sami eigandinn er að báðum versl-
ununum, þ.e. Baugur! Þessar
verslanir, Bónus og 10-11, kaupa
inn á sama verði! Fréttablaðið var
ekki látið vekja neina sérstaka at-
hygli á því að eigendur blaðsins og
verslananna beggja væru með
þessu háttalagi að hafa neytendur
að fíflum.
Niðurstaða
Það er aldeilis ótækt að stjórn-
málamenn eða peningavaldið með
lögfræðinga sína séu að teygja
arma sína inn í eftirlitsstofn-
anirnar. En það er í rauninni aðal-
ástæða þess að hvorki Samkeppn-
isstofnun né Neytendasamtökin í
núverandi mynd geta sinnt hlut-
verki sínu sem skyldi. Er það von
mín að hér verði sem fyrst gerðar
róttækar breytingar á, svo að ein-
hvern tíma í náinni framtíð geti
allir verið sáttir og ánægðir, þeir
sem selja og þeir sem kaupa.
Þessi viðbrögð vinstri manna
segja mér að flest er nú til sölu og
þá virðist lítt stoða að höfða til sið-
ferðisvitundar.
Eina ráðið virðist því miður vera
að stuðla að því, að sjálfstæðar og
virkar eftirlitsstofnanir fái að
dafna.
Samkeppni í sjónhverfingum –
neyðarbrauð neytandans
Eftir Friðrik G. Friðriksson ’Grein þessi fjallar umóæskileg afskipti
stjórnvalda og sendi-
boða markaðsráðandi
fyrirtækja af eftirlits-
stofnunum eins og
Samkeppnisstofnun.‘
Friðrik G. Friðriksson
Höfundur er fararstjóri.
amnings-
sett voru
ga þess-
ulotu, að
um fjöl-
rk land-
“
sagði
dur yrðu
með því
ess að
ngjarnrar
og aðlög-
krefjumst
lakanir á
höftum á
ri búvöru
ramleidd
r á mark-
leidd við
við nátt-
úruna. Verum minnug þess að ódýr
búvara er ekki alltaf búin þeim
gæðum sem við gerum kröfur um.“
Blómleg sókn í hinum
nýja landbúnaði
Haraldur fór einnig í ræðu sinni
yfir árið 2004 í landbúnaði. Sagði
hann að hin milda tíð og mikla fram-
leiðsla og sala á búvörum sýndi
sterka stöðu landbúnaðarins.
„Þetta gerist á sama tíma og fram-
leiðendum heldur áfram að fækka
en búin stækka og framleiðslan
þjappast saman á færri hendur. Á
hinn bóginn er blómleg sókn í hin-
um nýja landbúnaði, hvort sem við
horfum til hestamennsku, ferða-
þjónustu eða flestra þeirra greina
sem hafa bæst við í flóru landbún-
aðarins á liðnum árum.“
g á Hótel Sögu
iðræðna
bændum
g um
að hann
Hér á
sem
ylt að
greiða í Fiskræktarsjóð, sem hefur
ötullega styrkt rannsóknir á ám og
vötnum og veiðistofnum þeirra,
auk þess að styðja við uppbyggingu
á veiðinýtingu á landsvísu. Lands-
virkjun hefur nú kunngjört skoð-
anir í þá veru að afnema beri þessa
gjaldtöku, sem þó er mun lægri hér
en í nágrannalöndum okkar.
Landsvirkjun er öflugt fyrirtæki
reist fyrir almannafé. Fyrirtækinu
ber að sýna ábyrgð gagnvart nátt-
úrunni og efla rannsóknir á vatna-
fari og lífríki vatna í stað þess að
reyna að komast undan eðlilegu
gjaldi sem varið er til slíkra rann-
sókna. Vil ég með nýrri lagasetn-
ingu treysta stoðir Fiskrækt-
arsjóðs og mun ég beita mér fyrir
því að málið nái fram að ganga. “
nasjóðsins
Morgunblaðið/Þorkell
og Guðni Ágústsson landbúnaðarráðherra
ingsins á
ti verð-
ón Birg-
viði lýs-
nungsvík í
fornu
r og Vil-
sbúskap.
eitt
mi.“
avæðingu
tu árum.
junar er
stu árum,
renna til
ð verður
nað borð
rku
gismaður
ndi sínu á
í að ríkið
ði um að
ekki væri
xtun. Það
að fjár-
stan arð
t væri að
þrýsta á þá að gera annað. Þá væri
ekki langt í að þrýst yrði á þá að
fjárfesta í loðdýraeldi og fiskeldi, og
þá væri lífeyrissparnaður lands-
manna í mikilli hættu.
Helgi sagði mikilvægt að skilið
væri á milli orkufyrirtækja og auð-
lindarinnar. „Í sjálfu sér gæti hver
sem er keypt Hitaveitu Suðurnesja
á morgun, og við erum ekki að
krefja þá um neitt árgjald fyrir þær
sameiginlegu auðlindir okkar Ís-
lendinga sem Hitaveita Suðurnesja
er að nota. Við þurfum þess vegna,
óháð einkavæðingu Landsvirkjun-
ar, að krefjast auðlindagjalds, skil-
greina auðlindina og eignarhald al-
mennings á henni, svo það gerist
ekki það sama með þetta og kvót-
ann, að það fari til einkaaðila.“
3–5 árum