Tíminn - 16.09.1970, Síða 7

SMttVlKUDAGOTt 16. septem'ber W7B
tTmtnn
7
Skrautf jaðrir undir Jökli
LeikféSag Reykjavíkun
Krisfníhald undir jökli
effir
Halldór Laxness
Sviðhaefing:
Svemn Einarsson
Leikstjöld:
Steinþór Sigurðsson
LeHcsíiórn:
Swcinn Eínarsson
1 memiingarlegirm áröðurs-
pistíi isman á bókarkápuimi
stendur mueðatf veivaldra lofs-
yrða eítirfarandi seteing: „Sag-
am er lokaður heknmr með sim-
mm Iögmálinn“. Þessum orðum
fyigir því milður hvorki skýr-
ing né skilgreining. Menning-
arprangarinn lætur n-efnilega
ekki aðeins undir höfuð leggj-
ast að úflista fyrir „óvarkhá-
um“ ."esendum hve®s vegna
fyrrgreindur heimur er lofeað-
ur, heldur Mka að g-era grein
fyrir þeim „lögmáium“, sem
þessiun heimi hafa verið sett
eða harnn hefur sett sér sjálf-
ur.
Mér er spura, iwort hér sé
ekki verið að gefa í skyn, að
verkið sé ekki aðgengilegt fyr-
ir sauðsvartan almúgann, og
þetta eigiþví aðheita vingjarn-
ieg viðvöiuim tii gdámskyggnra
lesenda, sem sjást efeM fyrir
og fcumna ékM þá Mst að lesa
á mflli línanma. Fyrir hinum,
sem hafa lyfeilion að Jeyodar-
máliniu eða fcunna að gaka
galdra, lýkst þessi iokaði dýrð-
arheimur samstumdis og sjálf-
ferafa upp. Dm Kiljansiona,
þær vandfýsnu sálir, er það að
segja, að þeir gteypa vitaskuld
váð hverju, sem átrúnaðargoði
þeirra þóknast að fleygja í þá
og kyngja með beztu lyst og
melta sér tii andlegra óbóta.
Hver er síns smekks skapari.
Setjum svo, að menuingar-
prangarinn væri beðion að
standa fyrir sínu máii og skýra
fyrir okkur „lögmiál hins lok-
aða heims“ fið fyrir lið eða
staf fyrir staf, kæmi fæstum
á óvart þótt honum vefðist
tunga um tönn og hann hikst-
aði á onðum og útlistunum. Til
þess er rykið að strá því í augu
fjöidans.
Um háloftin dimm og mjólk-
hringana breiðu þeysir Hall-
dór Laxmess ótemju sinni, sem
á stökMnu þyrlar upp svo
glórulausum jóreyk, að ekki
sjást handa sMl og við stönd-
um eins og stjarfir glópar mitt
í alheims geimi, „Miklasam-
bands-lausir og örvilnaðir. Nú
væri ekM ónýtt að fá sér eina
gráa „íleiðslu" sér til sálar-
bótar. „Þar sem jökulinn ber
við loft hættir landið að vera
jaríðneskt . . . “ Reyndar ekki
aðeins landið heldur líka and-
inn. Sjaldan eða a.'drei hefur
Halldór Laxness haldið sig
jafnlítið við jörðina eins og i
Kristniha’.di undir Jökli. Hug-
ur hans er á sífelldu reiki um
fjarvíddir geimsins og hann
spainnar fjari'ægustu hugaróra
á milli með einu langfieygu
pennastriki. í stað þess að tala
um „lokaðan heim með sínum
Iðgmáium“, vætri ekM nagl-
höfðinu nær að segja, að sag-
an væri: „opinn geimur með
sínum Iögmálum“, sem eru
Iöngu hætt að vera jarðnesk.
Halldór Laxness er svo haf-
inn yfir orðsins íþrótt, að hann
virðir allar leikreglur og víti
a® vettugi, og skeytir hvorki
um undirstöðu né innviði.
Hann hugsar sjaldnast í heii-
tun setningum he.'dur í hálf-
kveðnum orðum. Gestaþrautir
og orðaleikir eru hans ær og
kýr. Öngþveiti er í öndvegi
sett og mericingarmorð á sára-
saklausum orðum freklega
framin. Og orðin streyma enda-
laust og hugþokan þéttist svo
með hverjum kafla, að undir
loMn grúfir glórulaust svart-
nætti yfir hugarheimi.
Höfuodi Sjálfstæðs fólks
virðist nú orðið lítið um hnit-
mdðun og andlegam áætlunar-
búskap gefið. Hann brennur
ekki lengur í bjórnum af eld-
móði, sannfæringu og hugljóm-
uo. Kolin eru kulnuð á af.'inum
og neistinn slokknaður.
Gneistaflug sést ekkert í
smiðju Halldórs Laxness.
KristnihaLd undir Jökli höfð
ar bvorM til skynsemi né skír-
sfeotar tál tilfinninga. Kristni-
haki er því sú bók, sem hver
maður getur látið ólesna sér
að skaðlausu. Engin hugsun er
lögð til grundvailar, a. m. k.
engin heil hugsun. Engin stefna
er mörkuð að fyrir fram settu
marki Engin þjóðfélagsmeia
esru höfundi þyrnir í augum.
Bnginn annálsverður boðskap-
ur fLuttur. Engin persónusköp-
tm, e£ frá eru taldar sumar
hliðar á séra Jóni Prímusi.
Engar gáfuiegar athuganir né
frumlegar hugdettur. Engin
fvndni fyrirfinnst nema ef vera
skyldi öfugmæli eða útúrsnún-
ingur á stangli. Enginn atburð-
ur gerist á eftirminnilegan
hátt og ahugaverðan. Engin
heimspeki krufin né háspeM
brotin tii tnergjar. Þótt séra
Jóni sé tíðrætt um „akursins
liljugrös“ og segi dæmisögur
um margt eins og til að mynda
samband fífils við nánasta um-
hevrfi sitt, er samt sem áður
ekM á ailra færi að íá botn í
grasafræðilega lífspeki hans,
ef til vill sökum þess að þar
kennir of margra ólíkra grasa.
Bn hv-að er þá eftir, kynni ein-
hver að spyrja. Orð og aftur
orð og enn orð og efckert nema
orð og „orð eru villandi" og
„úti bláinn“, eins og séra Jón
Prímus segir.
En býr ekki sagan þrátt fyr-
ir það yfir leyndum töfrum,
sem þola hvorki nærgöngula
grunnskoðum né nákvæma
greiningu, kunna ef til viJl
áhrifagjamir grunnhyggju-
menn að spyrja, Er ekki sagan
likust rós, svo sótt sé í listhá-
tíðarræðu lýsing höfundar á
helgi lista og dýrð. Rós, sem
er svo undurviðkvæm, að hún
visnar og deyr jafnskjótt og
menn snerta hana og virða
fræðilega fyrir sér. Rósir þola
ekki hnýsni náungans og fróð-
leiksfýsn frekar en kulda og
frost. „Rós er rós, er rós, er
rós, er rós, er rós, er rós o. s.
frv.“ eins og Getrude Stein og
aflir „hugsandi“ menn vita. Og
er ekki nóg að vita það, ha?
Nei og eilífiega nei.
Að kalla sérvizku ankannalæti
og önnur stráksleg skáldpör
listsköpun gengur „rósamorði“
næst. íslenzkum listasmekki
veitir sannar.’ega ekki af ræki-
legu þrifabaði. Það er löngu
kominn tími til að menn skoli
af sér þá andlegu óværu. sem
sýkt hefur hugi þeirra, og fari
Þorsteinn Gunnarsson og Helga Bachmann í hlutverkum sinum.
að hugsa og meta og vega á
eigin vogarskálum og hætti að
lofs.vngja afkárahátt og tízku-
bundna hérvillu og sum þeirra
„framúrstefndu" fyrirbæra,
sem hafa tröllriðið hinum svo-
nefnda „siðmenntaða" heimi
úndanfarin ár og gera reyndar
enn illu heilli.
Séu Alar Helga Péturs born-
ir saman við Kristnihald Hall-
dórs Laxness, kemur munurinn
á höfundunum umdir eims í
'jós. Sá fyrrnefndi leggur sig í
framkróka til að skýra til slíkr-
ar hlítar torskildn fræði, að
þau megi verða hverjum með-
algreindum jarðarbúa Ijós, þar
sem aftur á móti sá síðarnefndi
gengur brattara og sendist eins
og fljúgandi furðudiskur um
hugdjúpin ómælanlegu með
s.'íkum leifturhraða, að venju-
legt mannlegt auga nemur
hvorki hala né haus. Öðru máli
gegnir áreiðanlega um okkur
æðri vitsmunaverur á betri
hnöttum. Þær hafa áreiðanlega
nógu skarpa skynjun og fránar
sjónir til að átta sig á fyrir-
bærinu, enda mun fátt vera
fyrir ofan þeirra seiling Það
skyldi aldrei vera að í stað
þess að ,’áta sér nægja að
skrifa um æðri verur á háþró-
unarhnöttunuim eins og Helgi
Péturs gerði, sé nú verið að
ráðast í það stórvirki að skrifa
fyrir þær og Haildór Laxness
hafi fyrstur manna riðið á vað-
ið. — Þar sem undirritaöur
er ósköp venjulegur jarðarbúi,
verður hann að játa, a@ hann
hefur ekki hugmynd um hvert
skáldið er að fara með Kristni-
haldi undir Jökli og honum
býður auk þess sterklega í
grun, að skáldið sjálft viti það
ekki heldur.
Eftirfarandi spurningu
Umba: „Er hægt að gera
skrípaleik leiðiniegri en hann
er í sjálfum sér?“ svara ég
neitandi.
Nú væri ef til vill ekki úr
vegi að vitna í gamlan ritdóm
í Morgunblaðinu. Þar stendur
meðal annarra orða: „En nú
hefur nýjasta bók hans „Kon-
erne ved Vandposten" borizt
mér í hendur, og hvað sem
er um aðra Hamsuns lesend-
ur, þá er þar skjótt frá að
segja, að hún hefur orðið til
þess að vekja hjá mér viðbjóð
é skáldinu og ritmennsku
hans. Ég hefi allt í einu fengið
augun opin fyrir því, a@ þessi
heimur, sem mér fannst svo
mikið' til um oft áður, sé í raun
inni geysilega snauður og
dimmur og þröngur, og að ég
hafi verið undir miður hollum
áhrifum meðan ég lét lolckast
og trúði því, að sá heimur væri
fagur og aðdáunarverður. Mér
fannst óg hafa st.aðið mig að
því að vera í vondum fé.'ags-
skap. Ég finn að það hefir ver
ið mér nokkuð grátt gaman
að dýrka þennan listfenga
villimann, sem án afláts hendir
skopi (svo!) og lítur á alheim-
inn í ljósi liáðs og fyrirlitning-
ar, en stjórnar pennanum af
dæmafárri snilld.
2. Þessi nýja bók Hamsuns,
sem hefir ekki neilt mið að
marki, ekki svo mikið að hún
sé byggð yfir neina hugsun
(Idé) nema ef vera sky.'di þá
að sýna hversu hatramt kvenna
far getur orðið í norskum smá-
bæ, — þetta tveggja binda rit
sýnir enga nýja hlið, bregður
engu nýju ljósi yfir hina fyrri
ritmensku Hamsuns, þvert á
móti fá örverpsmerkin eHd
dulist. Hennar einasti styrkur
álít ég að liggi í stílnum, já, ég
efast um að honum hafi nokk-
uru sinni verið haldið með
jafnföstu og óbifanlegu öryggi
eins og á þcssum 559 si'ðum.
Trauðla verður ósamræmur
h.’jómur fundinn, nema ef vera
skyldi í hinum heimspekilegu
viðræðum er koma fyrir á
stöku stað. En bók, sem aðeins
flýtur á stílnum, < er eins og
þjóð, sem, hvað menningu
snertir, liangir uppi á siðmenn
ingunni einni sainan, hvort
tveggja ber vott um hrörnun
og minnir á fugl, sem hefir
mist allan fiðurhaminn, að
sM-autfjöðrununi levfðum. — “
Ástæðan til þess að hér hef-
ur verið vitnað í dóm, sem
Ha.Jdór Laxness kvað upp yf-
ir Hamsun fyrir áratugum, er
einfaidlega sú, að það liggur
svo beint við að heimfæra hann
upp á Kristnihald hans undir
Jökli. Lýsir nokkuð betur
þeirri lægð og sjálfheldu, sem
andi skáldsins frá G.'júfrasteini
er kominn í en einmitt þessi
ótvíræðu dómsoi'ð þess um
skáldajöfurinn norska? Hættu-
legt er að höggva, einkum og
sér í lagi of nærri sjálfum sér.
Þrátt fyrir smávægilegar
styttingar þá hefur Kristni-
hald undir JöMi teMð sáralit.'-
um breytingum við búninga-
sMpti. Það er ekki minni raun
að sjá það á sviði en lesa það
ó bók. Það er sorglegt til þess
að vita, að menn leggi á sig
margra vikna erfiði, heilabrot
og jafnvel andvökur og ailt
skuli svo vera unnið fyrir gýg.
Þáð er ekfei við leikstjóra og
leikendur að sakast þótt ár-
angurinn sé ekH áreynslunn-
ar verður. Viðleitni þeirra
allra verðskuldar lof og pris.
En hversu frábært sem fram-
lag hvers og eins kann a'ð vera,
þá er það mannlegum mætti
ofvaxið að endurreisa eða
blása lífi í orð, sem rúin hafa
verið merkingu sinni eSa orðið
hafa fyrir einhverju öðru
meiri háttar hnjasM.
Þótt Sveinn Einarsson geri
margt vel leikstjórnar.'ega séð,
tekst honum þó langbezt upp,
þegar ræðan er flutt yfir jarð-
neskum leifum Godmams Sýng-
manns svo og í atriðinu óborg-
anlega, er Séra Jón Prímus
gefur Umba þrumara.
Að öðram leifcendum full-
kom’ega ólöstuðum, þykir und
irrituðum eftirtaldir leikarar:
Þorsteinn Gunnarsson, Gísii
Halldórsson, Brynjólfur Jó-
hannesson Steindór Hjör-
leifsson og Jón Sigurbjörns-
son sleppa stórslysalausast
frá sínum misjafnlega vanþakk
látu hfutverkum. Um leik-
myndasmiðinn, Steinþór Sig-
urðsson, er þa® að segja, að
hann er alltaf samnr við sig,
þ. e. a. s. ágætið dæmigert.
Þótt sá, sem þctta ritar,
kunni ekki að meta Knstnihald
undir Jökli, er skylt og rétt
að geta þess hér, að fagnaðar-
látum leikhúsgesta ætlaði
a.'drei að linna, hvorM á list-
hátíðarsýningunni síðast liðið
sumar né á laugardaginn var.
Eftir þeim undirtektum að
dæma má því ætla, að Kristni-
hald undir Jökli eigi eftir að
njóta langlífis á fjölunum í
gömlu Iðnó, en vinsæMir eru
ekki einhlít viðmiðun eða mæli
kvarði á sígildi listaverka og
ágæti. Hver er síns smekks
skapari. Undirrituöum verður
alltaf ráðgáta hvers vegna
Kristnihald undir Jökli var val-
ið til sviðhæfingar og flutn-
ings, en ekki þýðir að sakast
um oi-ðinn hlut og því hyggi-
legast að fara að ráðum Séra
Jóns Prímusar og gera sam-
komulag við menn að vera
þeim ósammála.
Halldór Þorsteinsson.