Tíminn - 14.08.1971, Page 8

TIMINN
LAUGARDAGUR 14. ágúst 1971
INGOLFUR DAVÍÐSSON
KOMIÐ I
VESTUREYJAR
I
Á BREIÐAFIRÐI
Gamalt og nýtt í Flatey á Breiðafirði.
Melgras á fjárhúsþökum í Hvallátri, 25. iúlí 1971.
Villilaukur vex í Laukahvammi
Hvallátri, rétt við túnjaSarinn.
tlvammurinn er fremur skjólgóð-
r og mun skefla í hann á vetr-
im. Laukurinn vex innan um
rózkumikið língresi.
Talið er, að Þórarinn Þorláks-
on bóndi, f. 13. 2. 1814, d. 1894
i afi gróðursett laukinn. Þórarinn
ar fæddur og uppalinn í Hval-
látri, tók þar við búi af föður
ínum árið 184? og bjó þar til
. auðadags. Frásögn um að Þói-ar-
snn hafi gróðursett og ræktað lauk
j ennan, er eftir Guðrúnu Jóns-
óttur frænku Þórarins, en hún
om til Þórarins ung að aldri (f.
840) og var hjá honum og ekkju
ans æ síðan. Guðrún gat þess, að
iíklega hefði Grímur Thorlaks-
on, sem var bróðir Þórarins og
stundaði tannlækningar í Kaup-
. tannahöfn (d. 1881) sent Þór-
rni fræ lauksins.
Þessar upplýsingar gaf Sveinn
íunnlaugsson kennari, en hann
afði þær eftir önnu Óldfsdótt-
ir í Hvallátri.
Jón Daníelsson bóndi í Hval-
átri og uppalinn þar (f. 1904)
egir að meira hafi verið af laukn
um á unglingsárum sínum en nú
g hafi mjög mikið drepizt frosta-
eturinn 1918. Leggir og laukar
voru notaðir sem krydd í mat
og börn átu þá hráa.
Kona Þórarins Þorlákssonar hét
Rannveig Jónsdóttir og bjó all-
lengi ekkja eftir hann. Hún varð-
veitti Laukahvamminn mjög vel
næm því eins og helgidóm. Á
hennar heiimili voru ungir hvann-
leggir etnir með smjöri. Hvönnin
var friðuð og hafði húsfrúin sjálf
eftirlit með hóflegri hvannatekju.
Sögðu mér það Gísli Jóhannesson
bóndi í Skáleyjum og systir hans
Kristín, en hún átti heima í Hval-
iátri á uppvaxtarárunum.
Líklega er villilaukurinn búinn
að vaxa uir, eina öld þarni í Lauka
hvammi í fívallátri. Þórarinn hef-
ur e.t.v. fengið hann hjá bróður
sínum í Danmörku, en hann getur
líka hafa sótt laukinn suður í
Borgarfjörð en þar hefur hann
varið frá ómunatíð í Bæ og Skán-
ey. Laukaflatir er fomt örnefni í
Bæ, það er jarðhitasvæði í tún-
inu þar sem laukurinn vex. Senni
iegá hafa læknar fýTfi 'á/Idá' flúft'
laukinn til landsins og gróðursett
hann í Bæ og víðar við gömul
höfuðból, sem lækningajurt.
Suimarveðrátta er mild í Breiða-
fjarðareyjum og koma þar sjald-
an' næturforst. Kartöflurækt er
nokkur en var miklu meiri áður
og seldu þá eyjabændur kartöfl-
ur, eða létu í skiptum fyrir kjöt
o.fl. afurðir landbænda.
Samúel Eggertsson skrifar, árið
1894, að þá hafi garðar í Skáleyj-
um verið 391 ferfaðmar. Fyrir 40
árum voru 5 íbúðarhús í Skál-
eyjum, þar af 3 þurrabúðir og
bjuggu þar alls 40—50 manns.
30—40 manns munu þá og hafa
átt heima í Hviallátri og svipaður
fjöldi í Svefneyjum, Bjameyjum
og Hergilsey, eða fleiri stundúm
í Bjarneyjum, en færra í Sviðnum.
Fjölmennt var þá í Flatey. Nú
eru varla meir en 10—20 manns
í hverri ey, eða jafnvel færra á
vetuma. Skáleyjar aðeins nýttar
að sumrinu nú orðið og Sviðnur
i eyði og Hergisley. Menn lifa
mest á hlunnindum. Munu fást
um 50 kg af hreinsuðum æðar-
dún úr hverri ey og 80—100 land-
selskópar. Fjáreign minni en fyrr,
50—100 ær í ey að' jafnaðí; og
3—4 kýr og nokkur hænsni. Féð
er'tflutt-'í land''fe<vórin. LangflesÞ'
ar eyjamar vom lengi eitthvert
mesta matarforðabúr á íslandi og
sóttist fólk á fyrri öldum eftir
að ráða sig þar í vist, því að þar
þraut aldrei matföng, þó að sult-
ur væri annarsstaðar. En margt
fólk þarft til að nýta að fullu
hlunnindin og góðir sjómenn verða
Breiðafjarðareyjabændur að vera.
Þar er víða vandratað vegna grynn
inga og harðra strauma.
„Mér finnst þetta vera paradis",
sagði ung kona — Reykjavíkur-
stúlka í Svefneyjum. „Ég fer til
Reykjavíkur svona tvisvar á ári,
en eftir eina viku fer mér að
leiðast þar og flýti mér heim í
eyjar aftur“. — Garðbrotin í Skál
eyjum hafa nú flest verið sléttuð
og gerð að túni. En enn lifa ör-
nefnin: Erfiður, Latur, Langur,
Stórigarður o.s.frv.
Um 30 fuglateigundir verpa í
Skáleyjum og 22 aðrar tegundir
sjást þar öðru hverju, að sögn
Gisla E^Jóhannessonar og Krist-
ínar systur hans. Sjaldgæfastur
mun Þórshamar vera.
Nú er vel byggt í eyjunum og
mun svo löngum hafa verið, að
þeirra tíma hætti, en kröfur voru
þá aðrar og minni en nú til lífs-
þæginda.
Séra Guðmundur, afi Katrínar
og Unnar Thoroddsen var um
skeið aðstoðarprestur í F’ateyj-
arhéraði og sat í Skáleyjum. Komu
þær systur Katrín og Unnur einu
sinni í heimsókn og skoðuðu stofu
þá er prestur hafðl búið í, en hún
var lítil. Segir þá Katrín, “þeir
hafa verið nægjusamir forfeður
þínir Unnur“.
Kartöflugarðar eru girtir grjót-
görðum úr hellugrjóti. Spretta
var góð í görðunum og virtist bar
lítið sem ekkert um jurtasjúk-
dóma. Kálmaðkur barst þó í einn
garð, en sá var þá lagður niður.
Gulrófur þrífast vel. enda mold
sumssta'ðar feit af fugladriti.
Mikið er um skarfakál; saxa
sumir það saman við skyr eða
nota sem salat. Þegar soðin var
kof.a. ke 1'uida. aía tflifitiuingaf,
þótti mjög til bóta að hafa skarfa
kál í súpöna. Teistunni virðist
fara fjölgandi og'sýntu hvarvetna
.hópar.af þeim fyfír fjönt«óg þær
sátu líka hinar spökustu á grjót-
görðunum og grjótbryggjunum, en
þær eru fjölmargar, og þar eru
gamlir skreiðarhjallar, þaklausir.
Mun oft björgulegt að líta á fisk-
rárnar, eða svo var í gamla daga.
Ég kom í skarfabyggðina í litlu
klettaeyjunni Klofningi rétt hjá
Flatey, og var þar sannarlega þétt
setið uppi á eynni, skarfur við
skarf. Þetta var 26. júlí og voru
toppskarfamir með unga, mjög
spakir. Mæðurnar hreyfðu sig
varla, en opnuðu aðeins ginið og
þvæstu er við gengum að þeim
til að taka myndir. „f slíka fugla-
paradís hefi ég aldrei komið áð-
ur“, sagði þýzkur fræðimaður,
sem var með í förinni. Eyjabænd-
ur segja að toppskarfi og díla-
skarfi komi illa saman. Toppskarf
urinn sé harðfengari, þó minni sé,
og, fæli hinn burt og verði ein-
ráð,ur á varpstöðum sínum. Topp-
skarfur þykir mjög fallegur á
vorin, meðan toppurinn er í fullu
litskrúði.
Nokkur skarfa -og lundatekja
er í eyjunum 'og einnig mikið um
ritu (skeggju). Þórshani verpir
í Flatey, Hvallátri, Skáleyjum,
Svefneyjum o.fl. Breiðabjarðar-
eyjum. Gæsum hefur farið mjög
íjölgandi síðustu 10—15 árin og
spilla þær varpeyjunum með gras-
áti sínu.
Vestureyjar eru lágar og gróð-
ursælar, enda ber fuglinn mikið
á. Flatey má heita eintómt gras-
lendi og Hvallátur einnig. í Skál-
eyjum og Svefneyjum er dálítið
mishæðóttara og fjölbreyttara
landslag. Kvistlendi er ekkert. Ég
sá fáeinar grávíðplöntur í Hval-
Iátri og örfáar bláberjalyngklær
í Skáleyjum. þ.e. á heimaeyjunum,
en í úfeyjum er hér og hvar til
krækilyng, en þó mjög lítið um
það. Kvað þó fremur vera að
breiðast út. Smjörlauf er fágætt,
nema í Seley, rétt hjá heimaeynni
í Svefneyjum þar er mikið um
það. Melgrns er vfða mikið og all-
víða vex það á fjárhúsþökum tjl
mikillar prýði og heldur vel sam
an torfinu. En brött þurfa þötón
að vera svo ektó letó. Blágresi
vex x Sviðnum, en annars staðar
aðeins lítillega í úteyjum. Þrenn-
ingarfjóla vex einnig í Sviðmm.
Slæðingurinn gulbrá, upprunalega
komin austan úr Asíu, vex nú
í Flatey, Hvallátri, Svefneyjum og
Sviðnum og hefur sennilega vaxið
þar í 15—25 ár. Var útrýmt f
Skáleyjum. Til Reykjavíkur barst
gulbráin skömmu fyrir síðustu
aldamót, að sögn Bjarna Sæmunds
sonar fiskifræðings. Marhálmnr
var fyrr mjög algengur við eyjar
og strendur Breiðafjarðar, en eyði
lagðist að mestu í bráðsmitandi
pest um og eftir 1930. Lifðu álftir
áður mjög á marhálmi. Nú er
hann að smáaukast aftur.
í Flatey vaxa 130 tegundir
blómajurta. Um 100 tegundir í
Hvallátri og heldur fleira í Skál-
eyjum og Svefneyjum, enda er
landslag þar fjölbreyttara, meiri
ásar og mýrlendi, líkara því sem
er á landi.
Ég kannaði aðeins gróður á
heimaeyjunum, en víða mun og,
vera mikil gróska í úteyjum. Klett
ar víða fagurgulir af veggjaskóf
og hinn dökki litunarmosi mjög
algengur á steinum og klöppum.
Þótti hann hagræði í gamla daga.
Vel gengur með garðrækt í Vest
ureyjum ef garðarnir eru á sæmi-
legu skjóli fyrir særoki, sem eink
um í haustveðrum gengur yíif
eyjarnar. Næturfrost þarf varla
að óttast að sumrinu. Blóm þrrf-
ast vel í skjóli, en þýðingarlaust
mun vera að rækta þar tré. Ég
sá fáeinar rytjulegar birki- og
grenihríslur í Skáleyjum. Ribs
mætti e.t.v. rækta í góðu skjóli.
Eyjabúar telja fiskveiði heldur
vera að glæðast yegna aukinna
friðunaraðgerða, en þéttar neta-
girðingar hafa oft lokað Breiða-
firði og hamlað fiskgöngum inn
fyrir. Lúðuveiðibátur frá Stykkis-
hólmi var byrjaður á veiðum upp
við land hjá Hvallátri og fékk
víst nokkra veiði.
Samgöngur eru saamilegar. Bald
ur fer þrjár ferðir í vikii á sumr-
Framhald á bls. 14
/RS gamlafjárrétt í Svefney.
Toppskarfar i Klofningi við Fiatey.