Tíminn - 30.06.1973, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Laugardagur 30. júni 1973.
Ráð nærfærinna manna
gáfust oft á tíðum vel
Rætt við Georg J. Houser, sem vinnur að
doktorsritgerð um lækningar d hestum á
íslandi. Saga dýralækninga er enn
óplægður akur hér á landi
llm þossar mundir silur maður
einn langar stundir á handrita-
deild Landsbókasafnsins og vinn-
ur aft doktorsritgerð um óvenju-
legt efni, nefnilega liesta-
lækningar á tslandi. Hér er
V.ominn Kanadainaður af þý/.kum
uppruna Georg J. Houser að
nafni, en hann nýtur styrks úr
Vísindasjóði til rannsókna sinna.
Knginn islen/kur maður hefur til
þessa kynnt sér þessi fræði hér á
landi svo neinu nemi. Að sögn
Ilousers hafa lækningar á hestum
hér byggzt miklu minna á hindur-
vilnuin, en aunars staðar á
Norðurlöndum. En það er mjög
sérkennilegt, segir hann, þvi að
hér hafa verið við iýði skjálfta-
lækningar á mönnum og hvers
kyns hindurvitni um hvernig bæta
skuli mannamein.
George Houser var kennari i
ensku við Sir George Williams
háskólann i Montreal, en tók sig
upp, settíst á skólabekk á nýjan
leik og fór að læra þjóðháttafræði
i Stokkhólmi. En hvernig stendur
á þvi að bókmennta- og tungu-
málakennari fær allt i einu áhuga
á hestalækningum.
— Jú, segir Georg Houser, það
voru miðaldabókmenntir, sem
vöktu áhuga minn á þjóðhátta-
fræði. t þeim er margt, sem er
óskiljanlegt nema á grundvelli
þjóðhátta. Og i stað þess að skrifa
ritgerðum islenzkar bókmenntir,
sem er illgerlegt fyrir útlending,
datt mér i hug að enginn hefði
rannsakað þennan þátt islenzks
þjóðlifs. t islenzkum bókmenntun
eru merkilegar frásagnir af
lækningum, sérstaklega i
Biskupasögum, og eru ýmsir
staðir i þeim næstum óskiljan-
legir, án vitneskju um hvað þjóð-
in vissi um lækningar.
— Ég kom hingaö fyrst 1969 og
var hér i sex mánuöi, og jafnlengi
1971, þá kom ég aftur i júli 1972 og
hef verið hér siðan. Ég hef hlotið
styrk úr Visindasjóði til að fara
um landið og tala við gamla
bændur. Sama ár og ég byrjaöi á
þessu bjó Árni Björnsson þjóð-
háttafræðingur Þjóðminjasfnsins
til spurningalista, sem var sendur
út til um 200 aldraðra bænda á
landinu, og fjallaði sérstaklega
um hestalækningar. Ég hef farið
um allt land nema Austurland og
hef einnig talað við margt fólk frá
Austurlandi hér i Reykjavik.
Fengizt hafa svör við spurninga-
skrám frá öllum landshlutum og
eru þau enn að berast.
Karólina (Liba) heitin Einars
dóttir, sem lézt 1962, safnaði alls
konar munnmælum um hesta,
bæði um hestalækningar og
annað, og einnig hindurvitnum.
Hún lét eftir sig mikinn efnivið og
hefur dóttir hennar Aðalbjörg
Edda Guðmundsdóttir leyft mér
aðgang að honum.
Elzta kona, sem Karólina
vitnar i er fædd 1863. Hefði
Karólinu ekki notið við, hefði
geysilega mikill fróðleikur falliö i
gleymsku.
Það sem ég hef verið að safna
eru ekki hindurvilni heldur frá-
sagnir af lækningum, sem notað-
ar hafa verið hér á landi. En ég
nota mikið úr safni Karólinu.
Elzti maður, sem ég hef talað
við i þessu sambandi fæddist 1882.
En elzti maður, sem svaraði
spurningaskránni,fæddist 1879 og
dó i vikunni eftir aö svör hans
bárust.
— Það er mikill munur á islenzk-
um munnmælum um lækningar á
hestum ogsænskum, dönskum og
norskum munnmælum. ts-
lendingar eiga þarna litið sam-
eiginlegt með öðrum Norðurlönd-
um, hér gætir litið hindurvitna
um hestalækningar, en það er
mjög sérkennilegt, af þvi að hér
hafa menn trúað á skjalfta-
lækningar á mönnum og alls-
konar hindurvitni um lækningar á
mönnum almennt. Það er vissu-
lega sérkennilegt, að alþýðu-
lækningar á hestum hér á landi
skuli hafa verið skynsamlegri en
lækningar á mönnum.
Mikið hefur verið skrifað um
lækningar á hestum á hinum
Norðurlöndunum. Hér hefur hins
vegar ekkert verið skrifað um
þær sérstaklega, en Sviinn Paul
Heurgren hefur um 300 frásagnir
eftir Magnúsi Einarssyni dýra-
lækni, en þess ber að gæta, að
Heurgren skildi ekki islenzku og
fékk annan mann til að þýða frá-
sagnir Magnúsar fyrir sig.en þær
eru ekki til i frumhandriti.
Mörg ráð, sem notuð hafa verið
á Islandi til að lækna hesta, lita
út fyrir að vera sprottin úr
hindurvitnum, en við nánari
athugun reyndist ekki svo vera,
heldur eru þau orðin til vegna
reynslu bænda. A 19. öld voru
ýmsir prestar hómópatar og lásu
erlendar bækur um lækningar.
Eftir þeim eru höfð læknisráð,
sem oft eru tómt bull. En hin
gömlu ráð bændanna hafa mörg
reynzt vel.
Ritgerð min um hesta-
lækningar er orðin 300 bls. Fyrst
skrifa ég um skurðaðgerðir,
þ.e.a.s. blóðtökur, hönkun, að
spretta upp i nós, geldingarað-
gerðir og sögu þeirra, og bein-
brot. Blóðtökur voru ráð við hvers
kyns sjúkdómum og eins var um
hankanir, en að hanka var að
draga taglhár með nál i brjóstið á
hestinum. Menn voru lika
hankaðir, en gjarnan með silki-
þræði.
Þá ræði ég um einstaka sjúk
dóma og ráð við þeim, járningu,
þjóðtrú um fæðingu, frjósemi
hryssa, ákvörðun kyns og litar,
fósturlát, leiðindi, strok, hvernig
eigi að mennta gæðingsefni, fang-
vörn fyrir hryssur og fleira.
Athyglisvert er, að blóðtökur
voru hér á landi notaðar á miklu
takmarkaðri hátt en annars
staðar, og einkum við lungna-
bólgu, ýmiss konar helti, hrossa-
sótt og skæli Þær lögðust
snemma niður að mestu leyti, eða
fyrir 1900, en á hinum Norður-
löndunum tiðkuðust blóðtökur allt
fram að 1920 - 1930.
Beinbrot var aldrei reynt að
lækna enda lækkaði verðgildi
hesta mjög við þau. Eftir að
Magnús Einarsson kom frá Dan-
mörku var þaö reynt, en tókst
ekki vel. Til þess þurfti hangi-
gjarðir, sem óviða voru fyrir
hendi. Nú er unnt að lækna bein-
brot á hestum.en til þess þarf
langan tima, og það borgar sig
ekki. Þannig hefur gamall vani
reynzt á rökum byggðum.
Þjóðtrú i sambandi við hesta-
lækningar lagðist snemma niður
hér i samanburði við Danmörku
og Sviþjóð.
Sót og hland var notað til
lækninga en komið hafa i ljós
visindalegar ástæður hversvegna
þessi meðul komu að gagni. Mörg
alþýðleg ráð voru notuð hér, sem
fyrstu dýralæknarnir töldu
hindurvitni að mestu leyti. En
óþekktar ástæður voru fyrir sum-
um aðgerðum og oft var byrjað að
nota ráð af ástæðum i þjóðtrú, en
þau komu að gagni af öðrum or-
sökum.
Þegar bændur segja nú.að þeir
hafi notað þessi ráð að gagni.
Telja fávisir menn það imyndun.
En þeir hafa rangt fyrir sér.
Bændurnir byggðu á reynslu þótt
þeir þekktu ekki ástæðurnar fyrir
að lækníngin gafst vel eða
eignuðu árangur röngum ástæð-
um.
Til voru sjúkdómar i hestum
hér, sem ekki er að finna i mikl-
um mæli annars staðar, svo sem
að hestar væru klumsa, sem var
annað en stifkrampi. En sá sjúk-
dómur er ekki þekktur annars
staðar.
Þá er einnig sérkennilegt, að á
tslandi voru ólærðir dýralæknar
kallaðir nærfærnir menn, en á
hinum Norðurlöndunum var
oftast talað um þá sem fúskara.
Nærfærnir menn voru heiðarlegt
fólk, sem ekki reyndu að svikja
bændur.eins og gert v'ar t.d. i
Sviþjóð og Danmörku i rikum
mæli.
Ásgeir Einarsson dýralæknir
hefur verið mér mjög hjálpsamur
við að meta árangur læknisráð-
anna, sem ég fjalla um i ritgerð
minni. Þá heíur prófessor við
Konunglega landbúnaðarháskól-
ann i Danmörku sýnt mikinn
áhuga á starfi minu. Ég vonast til
að ljúka við ritgerðina i sumar, en
hún er á islenzku með útdrætti á
ensku.
Margir islenzkir bændur hafa
sagt við mig i sambandi við þetta
starf mitt. „Það er svo gott að
vita.að öll þekking okkar glatast
ekki. Synir okkar hafa ekki áhuga
á að heyra sagnir okkar um
lækningar i gamla daga.”
A 19. öld voru sjúkdómar i hest-
um, sem dýralæknar skildu ekki.
Eftir 1935 urðu ástæður margra
sjúkdómanna kunnar. Það
verður að hafa i huga að margt
sem er kynlegt nú um gamlar
hestalækningar er það aðeins af
þvi,að við vitum svo miklu meira
nú en áður. Nærfærnir menn
gerðu eins vel og þeir gátu með
þeim ráðum, sem þeir kunnu, og
oft tókst það vel.
SJ.
111 llllllll llllll!lllllllllíll!

■H
Þankabrot um Ijóð
Steingerðar Guðmunds
Ahljóðum stundum hverf ég oft
að Fljótinu og stari á straumkast
minninganna.
Furðu margt geymist þar frá
löngu liðnum árum, sem getur
skotið upp kollinum fyrr en varir.
1 dagsins önn getur margt, sem
fyrir augu og eyru ber, leitt
mannshugann inn á horfnar slóð-
ir. Eru ef til vill hugsanir okkar,
einhvers konar efni — varanlegt
og eilift?
Handfjöllun tveggja ljóðabóka
sem liggja á náttborðinu minu,
minna mig á hughrif min, er ég i
fyrsta sinn stóð á bak
viö fossinn og sá vatnsflauminn
hrynja fyrir framan mig, eins og
rauðgullnar perlur, vermdar sól-
brosi himinsins.
Bækur þessar heita: Strá og
Blær.og eru eftir Steingerði Guð-
mundsdóttur.
Ekki vil ég ausa skáldkonuna
lofi i tilefni þess, að hún er vaxin
upp úr góðum jarðvegi, þvi það er
ekki henni að þakka, en þakkar-
skuld mætti gjalda fyrir ljóð
hennar, sem fær eru um að flytja
fegurð og frið inn i mannssálir.
Steingerður leikur sér að
skemmtilegu rimi, en hún ber
einnig á borð fyrir lesendur sina
hálfrimuð og órimuð ljóð.
Ég er persónulega hrifnari af
rlmuðum ljóðum en órimuðum.
Mörg nútimaljóð eru mér óskilj-
anleg,. 1 hinum órimuðu ljóðum
Steingerðar, finn ég aftur á móti
vit og heyri þar vængjaþyt. Þar
kemur fram skáldlegt flug og
fegurð. Eflaust munu þeir, sem
hafa smásjá með höndum geta
fundið einhvern rimgalla á ljóð-
unum, slikt er algengt með flestar
ljóðabækur en er þó ekki talið
eyðileggja heildarsvip bókanna,
svo mun og einnig hér reynast.
(Ljóð Steingerðar munu ekki
verða metin rétt af yfirborðs
mönnum, sem ekki nenna að
ihuga gildi þeirra.)
Þessi ljóö eru ekki meö yfir-
borðsandlit — þau vaxa að fegurð
og dýpt við endurtekinn lestur og
Ihugun. Undir hógværö og tærum
einfaldleik — algjöru yfirlætis-
leysi — dylst vizka, sem verður
lesanda til vaxtar og þroska.
Mér viröist Steingerður ganga
„hægt um gleðinnar dyr,” og
horfa djörf i augu hins óumflýjan-
lega þess sem allra biður. Um það
vitna mörg ljóða hennar. Má þar
nefna Konungsþjóninn i Blæ, fá-
gætt kvæði að formi og hugsun, og
Engil dauðans i Stráum.
Annars hljóta ljóð þessi að
verða lesendum misjafnlega hug-
stæð, svo fiölbreytt sem þau eru.
1 þeim eru sterk blæbrigði og þau
eru svo myndræn að likast er sem
skáldkonan leiði lesandann inn i
stóran málverkasal. Ljóðmyndir
hennar eru samanslungnar af
dulbúinni gamansemi og ihugun
um djúp lifssannindi.
Steingerður er þeirri góðu gáfu
gædd, að geta með fáum orðum
— án allrar skrúðmælgi — brotið
til mergjar margar erfiðar lifs-
gátur.
Þá vil ég minnast á þann trega -
tónsem skáldið slær. Myndi ekki
brot af þjóðarsálinni leynast þar?
Hver er sá, serfi ekki finnur sam-
hljóm i þeim kliðmjúka slætti?
Þvi kliðmjúk eru ljóðin — likt og
fögur músik .. Á þeim er alls stað-
ar listrænt handbragð.
Heimsþjáningin á greinilega
hlutdeild i sál Steingeröar. Ljóðin
1 Skógum þýtur, Andvarp og
Samkennd, öll i Blæ, bera þess
ljós merki, svo og Börn og Styrj-
aldirog llarmsaga i Stráum. 011
þessi ljóð eru sár og djúp eins og
atburðirnir. sem i þeim gerast.
hjarta skáldsins blæðir vegna
þjáninga meðbræðra sinna. Börn
og Styrjaldir gr meitlað ljóð, að
minu viti, og brothætt, þar er
kvikan næstum umbúðalaus.
Kvæðið Sorg i Blæ, þykir mér
undur fagur óður, og er mér það
sérstaklega hugstætt.
Sterkt og sérstætt er hið órim-
aða ljóð Næturgesturinn i Blæ.
Þar dregur skáldið upp á dulúðg-
an hátt, mynd af blekkingu tim-
ans i mannheimi.
Þegar ég las kvæðiö Þögnin i
kirkjunni, sem er i Blæ, komu
mér i hug orð Daviös skálds
Stefánssonar frá Fagraskógi, i
hinu gullfagra ljóði hans: Kvæðið
um fuglana:
„Sá einn er skáld, sem þögull
getur þráð
og þakkað guði augnabliksins
náð.”
Þau ummæli heyrði ég af vör-
um merks kennara og afburða is-
lenzkufræðara, að „mildi, kær-
leikur og guðstrú;” gengi eins og
rauður þráður i gegnum ljóö
Steingerðar Guðmundsdóttur, og
að ljóðmálið væri bæði tært og
tigið.
Lengi mætti halda svona
áfram, en mál er að linni.
Þó get ég ekki skilið svo við
þetta greinarkorn, að ég minnist
ekki á skærustu perluna i Blæ, en
það er ljóðið: Til þin Kjarval.
Þar stendur skáldið og horfir
skyggnum augum af hæsta sjón-
arhóli: Ljóðið er svo rishátt og yf-
ir þvi er sú tign, sem hver lesandi
hlýtur að lúta i hljóðri aðdáun.
„Allir vildu Lilju kveðið hafa.”
Hver vildi ekki vera höfundur
sliks ljóðs?
Ingibjörg Jóhannsdóttir
frá Löngumýri.