Tíminn - 30.06.1973, Blaðsíða 15

14
TÍMINN
Laugardagur 30. júni 1973.
Laugardagur 30. júni 1973.
TÍMINN
15
Grænlands þaðan rekur viðinn
suður með ströndinni, fyrir Kap
Farvel og svo norður með vestur-
ströndinni.
Hundasleðinn
Hvergi hagaði svo til á Græn-
landi, að hægt væri að sitja um
kyrrt árlangt á sama stað, enda
er flakkið eitt megin einkenni
veiðiþjóðfélaga á borð við hið
grænlenzka, þvi að veiöimennirn-
ir verða að fylgja veiðidýrunum
eftir á árstiðabundnum ferðum
þeirra.
Hundasleðinn var Græn-
lendingum þess vegna hið mesta
þarfaþing. tJtlit og gerð sleðans
var I smáatriðum mismunandi
eftir landshlutum, en að megin-
gerð voru þeir eins,hvar á landinu
sem var: sleðinn var njörvaður
saman með sinum og
geirnegldur, svo að hann gaf
eftir, þegar ekið var yfir íshröngl
eða aðrar torfærur.
Selir og
rostungar
Skutull var notaður við veiðar á
lagis. Með þetta vopn sér i hönd
biðu menn við öndunarop selanna
úti á isnum og keyrðu svo á kaf I
skepnuna, þegar hún rak upp
hausinn. Þetta var mikið þolin-
mæðisverk og æriö kaldsamt, þvi
að oft þurfti veiðimaðurinn að
biða selsins timum saman.
Rostunga veiddu menn úti við is-
brúnina, þvi þeir gera sér ekki
öndunarop eins og selir. Tækist
veiðimanninum að krækja sér i
rostung, þurfti ekki að kviða
mataskorti næstu daga, þvi að
þessi ferliki eru allt að einni smá-
lest á þyngd. Smáhveli mátti lika
skutla frá isbrúninni.
Það er erfitt að vera lítill á stundum og fá ekki að veiða sel eins og pabbi. En áður en varir fara þessir snáðar að draga björg í bú.
ESKIMÓAR byggja
mikið víðlendi allt frá
Grænlandi til Berings-
sunds. Sjálfir nefna þeir
sig inuit, sem er fleir-
tölumynd orðsins inuk,
sem merkir einfaldlega
maður eða manneskja.
Heitið Eskiniói, sem að
jafnaði er notað um
þjóðflokk þeirra, er i
rauninni skammaryrði
runnið frá Indiánum.
Eskimóar og Indiánar,
sem eru grannþjóðir
Kanada og Alaska
elduðu áður fyrri grátt
silfur hvorir við aðra og
i grænlenzkum þjóðsög-
um er tiðast farið illum
orðum um Indiána, þótt
langt sé um liðið siðan
Grænlendingar áttu
skipti við þá.
Grænland er mesta eyja
veraldar og er landfræðilega hluti
af amerisku heimsskautslöndun-
um, og er hvorki meira né minna
en 2.175,600 ferkilómetrar að
flatarmáli, en þar af eru 4/5
hlutar eða 1,833,900 ferkilómetrar
undir jökli, sem er allt að 3300 m á
hæð, þar sem hann ber hæst og
3000m þykkur. Það eru þvi aðeins
341,700 ferkilómetrar, sem eru
islausir árlangt og meginhluti
þess lands er svo rýr, að menn
hyggja ekki á búsetu þar. 2700
km skilja nyrsta odda
landsins, Kap Morris Jesup, sem
er aðeins 740 kilómetra frá
norðurskautinu, og hinn syðsta,
Kap Farvel, sem er á smá-eyju
suður af landinu og er á sömu
breiddargráðu og Osló. Eins og
gefur að skilja er mikill munur á
veöurfari eftir landshlutum, en
heimsskautaloftslag er þó talið
rikja I landinu öllu, þ.e.a.s. að
meðalhiti heitasta mánaðar
ársins fer ekki yfir tiu stig á
Celsius.
Hafið var þeim
fyrir öllu
Grænlendingar áttu nánast allt
sitt undir hafinu. Meginuppi-
staðan I fæðu þeirra var kjöt af
selum, rostungum og hvölum. Af
sjávardýrum þessum öfluðu þeir
sér lika ljósmetis, skinna i fatnað
og til báta, sina til sauma, og
beina til verkfæragerðar. 1 sjóinn
sóttu þeir einnig rekavið, sem
hafstraumar bera frá Siberiu yfir
Ishafið þvert til austurstrandar

,3»
Norðurgrænlenzkur veiðimaður að ieggja upp I veiðiferð.
Þarvar jafnvægi með
manni og náttúru
; ", , : . **?*•.
< ■- -
* ’-iK

Á ferð með hundasieða. Myndin er frá Grænlandi noröanveröu.
Kvennabátnum brýnt að kvöldi dags. Stór bátur bar allt að einni smálest. Aður fyrri var kvennabáturinn alltaf notaður til flutninga að
sumarlagi. Það var verk kvennanna að róa bátnum, enda dregur hann nafn af þvi, en karlmennirnir fyigdu á eftir í húðkeipum.
Fjölskyldan
grundvallareining
Menn gengu tfðast I hjónaband
um leið og kynþroski leyfði og
piltarnir vorú svo brattir orðnir,
að þeir gætu framfleytt fjöl-
skyldu. Ekki voru það ástartengsl
sem mestu réðu i þessu efni,
heldur verklagni og frjósemi
konunnar. Þess vegna þótti ekki
nema sjálfsagt, að menn tækju
sér aðra konu, reyndist sú fyrsta
óbyrja eða lltill dugur i henni til
verka, þótt einkvæni væri al-
gengast.
Svo virðist, sem ekki hafi verið
annað ákvæði um makaval en
það, að nánir ættingjar fengu ekki
að eigast.
Fýsti einhvern unga manninn
Kalla má, að jafnrétti rlkti á
milli manna, þótt sumir nytu
virðingar um fram aðra sakir
dugnaðar eða afburða I verkum
sinum. Sá sem glúrnastur veiði-
maöurinn var I hverjum stað naut
þess I áliti og sama máli gegndi
um seiðmenn. Stundum var þetta
reyndar einn og sami maðurinn
og þá var virðing hans náttúrlega
samkvæmt þvi.
Samt má með fullum rétti segja
að jafnrétti hafi verið með Græn-
lendingum, þvl að virðing
einstakra manna eins og þeirra,
sem hér er getið, og þau áhrif á
gerðir annarra, sem af þvl kunna
að hafa lotið, áttu sér ekki valda-
stöðu eða valdboð af neinu tagi að
bakhjarli — það voru persónu-
legir eiginleikar þeirra og af-
burðir á einhverju sviði, sem
stýrði þvi. Um leið og veiðimann-
inum tók að förlast fyrir ein-
hverra hluta sakir, þvarr sú
virðing sem hann naut áður.
að kvænast, varð hann annað-
hvort að ræna brúði sinni sjálfur
úr foreldrahúsum hennar eða
senda aðra I sinn stað. Það þótti
tilhlýðilegt að eiginkonan til-
vonandi sýndi manni slnum
nokkra illskeyttni I byrjun og ekki
mátti hún þann tlma opinbera i
neinu að henni væri hlýtt til hans.
Allt var þetta þó til mála-
mynda, þvi að ekki var til hjú-
skapar stofnað nema báðum félli.
Ekki virðast aðrar siðvenjur,
en þessi látalæti hafa helgað
hjónabandið.
Við bar að menn höfðu skipti á
konum. Stundum langaöi menn til
þess að gera sér dagamun eins og
gengur. Þá var slökkt á kolunum
og I myrkrinu áttu menn svo vin-
gott við þá konuna sem hendi var
næst. Það lætur að likum að illt
var að vera konulaus á löngum
veiðiferðum. Það var ekki aðeins
af þvl, að mönnum þætti nöturlegt
að kúra einir á nóttunni heldur
llka og ekki siður vegna hins, að
konan annaðist alla matseld,
stagaði fatnað og hirti húöirnar af
Framhald á 22. siðu.
GRÆNLAND AÐ FORNU
OG NÝJU 1. GREIN
Þetta er fyrsta greinin í flokki greina
um Grænland.
Hér er fjallað um menningu
Grænlendinga eins og hún var áður
en hvítir menn sundruðu henni.
I síðari greinum verður sagt frá
Grænlendingum undir útlendri
valdastjórn og birt viðtal við tvær
ungar grænlenzkar stúlkur,
sem húsettar eru hér á landi
TEXTI: HELGI H. JÓNSSON
Veiðimennska
Ekki varð komizt af án hunda-
sleðans á veiðiferðum á Isnum.
Sama máli gegndi um húðkeipinn
við veiðar á sjó, enda mun vand-
fundið hentugra tæki til sins
brúks. Húðkeipurinri er þannig
gerður, að mjóslegin og rennileg
grind, sem kemur saman I hvasst
horn i báða enda, er klædd húð og
er þar ekki annað op á, en þar
sem ræðarinn smeygir sér niður.
Húðkeipurinn var svo léttur, að
einn maður bar hann auðveldlega
og ákaflega liðlegur. Sá kostur
fylgdi honum lika, að hægt var að
smjúga að bráðinni án þess að
nokkurt hljóð heyrðist, þótt kná-
lega væri róið. A húðkeipsveiðum
notuðu menn skutul með kasttré.
Um leið og selurinn eða rost-
ungurinn kenndi sársaukans, tók
dýrið viðbragð, en svo var um
oddinn búið, að hann losnaði frá
skutlinum, þegar skepnan
hnykkti á. Skutulllnan var tengd
við uppblásna blöðru, svo að
dýrið sykki siður.
Annars konar bátar voru
notaðir við hvalveiðar. Það voru
opnir bátar allt að tiu metrum á
lengd. Sérstakur klæðnaður til-
heyrði þeim veiðum. Það voru
skinnbrækur og stakkur með
hettu saumað I eitt. I þennan
búnað var farið með þvi móti, að
veiðimaðurinn skreið I hann um
op, sem var á stakknum framan-
verðum. Það var svo reyrt saman
og komst þá hvergi vatn inn.
Mönnum var þess vegna engin
hætta búin, þótt þeir hrytu i
sjóinn, þegar hiti færðist I leikinn,
þvi að þessi búnaður fleytti þeim.
Hvalinn skutluðu menn með
skutli svipuðum þeim sem
notaður var á veiðum I húðkeip,
en að sjálfsögðu var hval-
skutullinn allur stærri I sniðum.
Margvislegir bannhelgisiðir voru
tengdir hvalveiðunum eins og
vonlegt er,þvi að hvort tveggja
var, að veiðin var hættuleg og
einshitt, að mikill matarforði var
i húfi, ef illa tókst til.
Hreinninn var mikilverðasta
veiðidýrið á landi. Hreindýra-
veiðar stunduðu menn að sumar-
lagi, þá voru dýrin feitari og
skinnin betri. Konur og börn ráku
þá hreindýrahjarðirnar með
ópum og látum i veg fyrir veiði-
mennina, sem biðu með örvar á
streng i fjallaskörðum eða ein-
hverjum öðrum þrengslum, þar
sem hægt var um vik að koma
skoti á dýrin. Ef mannfæð bagaði
eða reka þurfti dýrin langan veg,
mátti nota vörður eða stólpa I
röðum, sem dýrin villtust á og
héldu vera menn. Nánast hver
tægja af dýrunum var nýtt, kjöt
til matar, bein og horn I verkfæri,
húðir I fatnað og sinar til sauma-
skapar.
Sauðnaut lögðu menn að velli
með svipuðu móti og hreindýrin.
Bjarndýr voru veidd með þvi
móti, að fyrst var hundum sigað á
dýrin. Þegar þau tóku að mæðast
voru þau svo lögð i gegn með
spjótum eða hnifum ellegar
skotin með ör. Fuglaveiðar voru
óspart stundaðar. Fuglinn var
skotinn með smágerðum fugla-
spjótum og örvum eða veiddur I
net eða snörur.
Fiskveiðar
Grænlendingar stunduðu mjög
fiskveiðar. Ýmsum aöferðum var
beitt eftir þvi viö hvaða fisk var
fengizt. Þann fisk sem við köllum
loðnu, nefna Grænlendingar
angmagssat. Angmagssalik, sem
flestir munu kannast viö er kennt
við þann fisk, sem og fleiri staðir,
enda var mikil búbót að loðnunni,
sem leitar upp að landinu I stór-
um torfum á vorin. Fiskgengdin
var á stundum svo mikil að ausa
mátti loðnunni upp I fjöruna.
Fiskurinn var siðan þurrkaður og
étinn um veturinn.
Lax og fiskar skyldir honum
voru tældir inn I kistur hlaðnar úr
grjóti og stungnir þar með fiski-
spjótum.
Þá tóku menn á öngul lúðu,
þorsk og annan fisk og reru þá til
fiskjar á húðkeip eða dorguðu á
Isbrúninni.
Hákarlalýsi þótti ágætt ljós-
meti, en fiskurinn sjálfur var
nýttur sem hundafóður.
Eggjatekja var mikil. önnur
aukageta var kræklingur, söl og
ber, sem allt var nýtt eftir þvi
sem til féll.
Jafnrétti manna
á milli
Grænlendingar áttu sér engin
yfirvöld og meðal þeirra var ekki
að finna félagslegar einingar
aðrar en fjölskylduna, að þvl er
virðist.