Tíminn - 15.11.1973, Qupperneq 9

8
TÍMINN
Fimmtudagur 15. nóvember 1973.
Fimmtudagur 15. nóvember 1973.
TÍMINN
9
Þessi mynd af Ara, sem er næst okkur á myndinni, var tekin ISeoul I Suöur-Kóreu fyrir nokkru. Hann er
þarna fulltrúi Bandarfkjanna á ráöstefnu, sem fjallaöi um kjarnageislun matvæla.
Ari Brynjólfsson ásamt konu sinni Margurete Reman og þrem sonum þeirra hjóna, en þeir heita ölafur,
Eirikur og Jón Brynjólfur. Sá yngsti i hópnum, Leifur Allan var sofnaöur, þegar myndin var tekin. Ari
heldur þarna á doktorsritgerö sinni, sem hann var aö koma frá aö verja viö Niels Bohr-stofnunina i Dan-
mörku. (Tímamynd Gunnar)
ISLENDINGAR eiga
marga frábæra visinda-
menn á ýmsum sviðum.
Sumir þessara manna
hafa hlotið alþjóða við-
urkenningu fyrir störf
sin og rannsóknir og
gert garðinn frægan
fyrir íslands hönd viða
um heim. Nöfn þessara
manna eru flest þegar
grópuð i huga lands-
manna, enda eru þeir oft
i sviðsljósinu, starfs sins
og annarra hluta vegna.
En úti i hinum stóra
heimi eru einnig til ís-
lendingar, sem eru svo
til óþekktir með öllu hér
upp á íslandi, þrátt fyrir
að störf og ábyrgð sú,
sem á þeim hvili sé slik,
að menn fá það ekki
skilið fyrr en þeir sjá
það og jafnvel taka á
þvi.
Var að verja doktorsrit-
gerð i Danmörku
Einn slikan mann hittum við á
dögunum. Þessi maður er svo til
með öllu óþekktur hér á landi,
nema i litlum hópi visindamanna
og meðal ættingja og vina. Þó er
þessi maður yfirmaður yfir stór-
tækum rannsóknum i landi vis-
indanna — Bandarikjunum, og
þar og viða annarsstaðar talinn
I hópi fremstu visindamanna i
heiminum á sinu sviði. Þó varðar
þessi grein hans þá margflóknu
og stundum hrollvekjandi grein,
sem nefnd hefur verið kjarnorka.
Maður þessi er dr. Ari
Brynjólfsson, sem nú veitir for-
stöðu bandarisku rannsóknunum
á geislun matvæla, en sú stofnun
vinnur i mjög nánum tengslum
við Alþjóöa kjarnorkumálastofn-
unina i Vinarborg og Matvæla- og
landbúnaðarstofnun Sameinuðu
þjóðanna, F.A.O.
Ari kom hér við á leið sinni frá
Danmörku til Bandarikjanna, en
þar varði hann fyrir nokkrum
dögum doktorsritgerð við Niels
Bohr-stofnunina. Fjallaði
doktorsritgerð hans um stöðvun á
hröðum hlöðnum frumeindum i
ýmsum efnum, en með þvi skilst
betur en áður áhrif geislunar á
lifræn efni.
Það eitt útaf fyrir sig að verja
doktorsritgerð i eðlisfræði i Dan-
mörku og hljóta fyrir hana beztu
dóma andmælenda, er mikið af-
rek, enda er doktorsritgerð i
eðlisfræði þaðan talin með þvi
bezta i heiminum á þessu sviði.
Dönsk blöð sögðu allitarlega frá
þessari doktorsvörn, m.a. var i
BT laugardaginn 27. október sagt
frá þessu á áberandi stað i
blaðinu og birtar teikningar af
Ara og andmælendunum.
Við sátum fyrir Ara þegar hann
kom hingað, en það var erfitt að
ná til hans, þvi að hann hafði hér
aðeins nokkra daga viðdvöl
ásamt danskri konu sinni og fjór-
um sonum. Við náðum loks tali af
honum kvöldið áður en hann hélt
aftur utan, og þá á heimili systur
hans, Aslaugar Brynjólfsdóttur
kennara, en þá var hann rétt
nýkominn norðan frá Akureyri,
þar sem hann hafði heimsótt
æskuslóðirnar og dvalið hjá
bróður sinum Sigurði Öla
Brynjólfssyni, kennara við Gagn-
fræðaskóla Akureyrar.
Starfaði við kjarnorku-
stöðina i Risö
Þvi miður gafst okkur litill timi
til að ræða við visindamanninn,
en samtal okkar fór allt fram á is-
lenzku, þvi að hana talar hann
lýtalaust, sem og önnur tungu-
mál, sem hann þarf að gripa til,
hvort sem er i starfinu eða heima
hjá sér.
Ari sagði okkur, að hann væri
frá Krossanesi við Akureyri og
foreldrar sinir hefðu verið þau
Guðrún Rósinkarsdóttir frá Æðey
og Brynjólfur Sigtryggsson úr
Hörgárdal. Sjálfur sagðist hann
vera fæddur árið 1927 og vera þvi
46 ára gamall.
Að sjálfsögðu lék okkur mest
forvitni á að vita eitthvað um
starf hans og námsferil og lét
hann okkur þessar upplýsingar i
té.
— Ég sótti almenna skóla á
Akureyri sem barn, en fór siðan i
Menntaskólann á Akureyri og út-
skrifaðist þaðan árið 1948. Siðan
hélt ég beint til Kaupmannahafn-
ar og lagði stund á nám i eðlis-
fræði og lauk þaðan cand. mag.
og magisterprófi árið 1954.
Eftir það hélt ég aftur heim og
fór að vinna við rannsóknastofu
Háskólans við segulmagnsmæl-
ingarog fleira. Þarna starfaði ég
i nokkra mánuði, en þá fékk ég
styrk frá vestur-þýzka rikinu,
Alexander von Humboldt-styrk-
inn, til framhaldsnáms i jarð-
eðlisfræði og i kjarnorkufræði og
kjarnorkuverkfræði.
Þar stundaði ég nám i tvö ár, en
þá bauðst mér staða við kjarn-
orkustöðina i Risö i Danmörku,
„Um innri veruleika listaverks"
Einhvern veginn hefur mér
aldrei lánazt að taka listina
hátiðlega. Gagnvart listinni hef
ég ætið veriö hinn óupplýsti
erfiðismaur, óskynbær á galdur
hennar, en hins vegar aldrei
hrapað ofan i þá örbirgð að glata
allri meðvitund um gildi hennar
fyrir framtið mannkynsins. Listin
á sér enga hliðstæðu i
siðmenningunni nema ef vera
skyldi vandað verk. Sé þaö ekki
hlutskipti mannsins að lokinni
jarövist sinni aö verða gleyptur
af gimaldi eilifrar útþurrkunar,
þá yrði ég ekki hissa, þótt hann
uppgötvaði i listinni sitt helzta
lifibrauð, þannig myndi þá að
minnsta kosti einn af spádómum
smiðsins frá Nasaret koma fram
á sinn hátt. Samt er sorglega
skammt frá barnslegri aðdáun
mamsins á einfaldleika listar-
innar yfir i hrikalegar tilfæringar
á ytra borðinu, sem myndu gera
veru af öðrum hnetti agndofa af
ffndrun, ef ekki frávita af
skelingu. Þótt listin steypi
stömpum eru innri hræringar
hennar aldrei þess eðlis, að hún
missi sitt hljóöláta yfirbragð i
skarkala heimsins. Kannski er
það aðall hennar og megin. Ef til
vill er það kjarninn i töfrum
hennar, aðdráttarafli og valdi
yfir hugum fólks.
Nú fer fjarri aö listamenn séu'á
eitt sáttir um hverjir séu hinir
eiginlegu innviðir listarinnar.
Þessi ágreiningur, þvi ágreining-
ur er það,nema við göngum út frá
þvi, að stór hópur listamanna nái
alls ekki máli sem slikir, ristirsvc
djúpt, að áhræra sjálfan grund-
völl listarinnar Innri veruleiki
listaverks er trúarjátning þeirra'
afstöðu, er tekur til meirihluta
listamanna og allur fjöldinn
gengst fyrir i meiri eða minni
mæli. Þetta þrotlausa stagl á
innri veruleika listaverksins er
lýjandi, ekki fyrir þá sök, að
enginn fótur sé fyrir öðru en þvi,
sem yrtra byrðið gefur til kynna,
heldur vegna þess, hve hug-
kvæmnin i framsetninu þessa
viðhorfs eru framlág og flónskul.
Einkum verður þetta áberandi,
þegar málflutningurinn sveigir
inn á þær brautir að gera sögu-
lega viðurkennd viðhorf um inn-
tak að einhverju torkennilegu
viösjálu eöa allt að þvi sjúklegu
fyrirbæri, er vinda verði bráöan
bug að sótthreinsa alla list-
túlkun af hið alllra fyrsta. Mál-
svarar inntaks og efnis eru botn-
fallið i listheiminum, eftirlegu-
kindur, sem engin eftirsjá er i,og
ömulegastur er hinn hlakkandi
tónn i sifrinu um framvinduna
frægu, sem allt malar miskunnar
laust i mél og mask, sem ekki
þekkir sinn vitjunartima. Ein-
hvern veginn þannig er þanka-
gangurinn.
Undir svona predikunum hef ég
spurt sjálfan mig samvizk'u
spurningar um þessa postula:
Er ekki erfitt að vera svona vit-
laus?
Boðskapurinn um innri veru-
leika listaverksins er grunsam-
lega áriðandi. Hann leiðir
áhugann lika að þeim möguleika
að til sé eitthvað sem nefna mætti
ytri veruleika listaverksins. En
það er hljótt um slikan veruleika,
hann er blátt áfram ekki nefndur
á nafn. Ytri veruleiki listaverks
er sem sagt ekki kórrétt ályktun.
Menn lúðra strax undan, þegar
kemur að móthverfu innri veru-
leika listaverksins. Skilmerkíleg
útlistun á móthverfunni ætti þó
öðru fremur að sýna mönnum
svart á hvitu hvað innri veruleiki
listaverk hefur fram yfir „ytri
veruleika’’ þess. I rauninni snýst
málið um hvorugt þessara atriða.
Það, sem höfundur þessara lina
hefur heyrt og lesið um innri
veruleika listaverksins er mestan
part fremur kollóttur, og einhliða
samsetningur, en þegar bezt
lætur falslaus.en þvi miöur oftast
einfeldningsleg málsvörn.
Gunntónninn er alltaf sá
sami. I dag eru margar lista-
stefnur, sem höföa til innri veru-
leika listaverksins. En málsvarar
hennar hver um sig eru eins og
grimmir kettir, finna viðhorfum
hvors annars allt til foráttu og
væri raunar nær að hreyfa siðustu
flugfjaðrirnar sinar til aö nálg
ast sjónarmið hvers annars. Nú
er óljóst, að hve miklu leyti al-
menningur ber kennsl á rök þau,
er færð eru fram til alhæfingar
innri veruleika listaverks, en
takist ekki að leiða þau nógu
skýrt i ljós er listaverkið ein-
angrað fyrirbæri. Þetta má sanna
með þvi að tina til ákveðin atriði i
hinum óteljandi mynd-
rænupredikunum, er litið hafa
dagsins ljós. Frasinn um að lista-
verkið sé heimur út af fyrir sig, er
svo samsamaður óhlutbundinni
list, að^við sjáum hana næstum
ósjálfratt i gegnum gleraugu
þessara orða, i söfnum á sýniiig
um og i hibýlum annars fólks,
hvar sem þessa list ber fyrir
augu. Vissulega krælir á hugsun I
heimspeki myndrænunnar. En þá
fyrst verður málið alvarlegt,
þegar farið er að draga i dilka
eftir evangelium innri veruleika
listaverks^ hefðbundna list hinna
ýmsu listamanna eftir happa og
glappaaðferðjjSvo ekki sé sag^eft-
ir þvi hvernig vindurinn blæs i
listheiminum eða hvað er hag-
kvæmast hverju sinni. Þessi
hráskinnsleikur er iökaður af
ófáum af svo mikilli slægö og
• irðingarleysi fyrir staðreyndum
að stundum fellur manni allur
ketill i eld. Sá grunur læðist að
manni, að þrátt fyrir hið marg-
umtalað gildi innri veruleika
listaverks, þá sé ekki hærra til
rjáfurs á þvi býli en svo, að
nauðsyn beri til að sækja
móralskan styrk i heföbundna
list. Það rignir stöðugt yfir mann
dæmum um að snillingar
kálklassiskrar listar hafi hálf-
vegis litið á tengsl listar sinnar
við náttúrusemeitthvað óæskilegt,
en það starf þeirra hafi að öllu
leyti beinzt að myndrænu (þótt
það sé blóðugt að offra þessu orði
á þennan einhliða hátt) eða innri
veruleika listaverksins, inntak og
efni hafi aðeins verið dræsa,
sem þeir tosuðu á eftir sér af illri
nauðsyn. Þennan boðskap
tileinka málpipur myndrænunnar
listamönnum, sem leggja svo
ótviræða alúð við myndina, sem
slika og hefðbundna gerð verka
sinna, að á þvi getur ekki leikið
neinn vafi, að formið, sem þeir
völdu sér, var sprottið af innri
reynslu og langri yfirvegun. Það
var þáttur i skapgerð þeirra. Svo
inngróin er þessi hugsunarlausa
fölsun i málflutningi myndrænu-
sinna ða þeir efast ekki Inegur um
sannleiksgildi hennar fremur en
katólskur maður orða, er fram
ganga af vörum sjálfs páfans.
Hér verður ekki reynt á neinn
hátt að verja natúralistiska
myndlist, meinfýsi atvikanna er
ávallt skóli þeirra, sem berja
höfðinu við steininn. Það er
heldur ekki tilgangur þessara lina
að gera þá list, sem velur sér
innri veruleika listaverks aö til-
einkum, torkennilega. Þvert á
móti ber ég hag hennar fyrir
brjósti, og áhugi minn á henni er
ekki bundinn neinum landa-
merkjum. En ég trúi ekki, að
rangtúlkun og hunzka auki
viögang hennar. Þótt nú sé hart-
nær öld siðan brydda tók á þeim
viðhorfun, sem móta hana, er hún
enn i deiglunni og þarfnast ööru
fremur nærfærni og frumleiks til
þess að verða sú endurnýjung
listelskandi fólki, sem henni er
réttilega ætlað að vera. Undir-
ritaður hefur ekki með öllu farið
varhluta af hitasóttarfuminu við
að höndla innri veruleika lista-
verksins. A sinn hátt er það lær-
dómsrikt og vissulega er óhlut-
bundið listaverk og bjargfastur
veruleiki, meira að segja
heillandi veruleiki, einkum og sér
i lagi meðan verið er að kanna
þann frumskóg i fyrsta sinn. Hitt
verður svo hver og einn að gera
uppp við sjálfan sig, hvort hann
kýs sér þar samastað eða snýr til
byggða. Sizt af öllu þykir ástæða
til að rekja hinar marglitu út-
Þórsteinn
Þórsteinsson
listanir á innri veruleika lista
verks, enda er það i sjálfu sér
ekki á dagsskrá. Hitt getur varla
talizt ótimabært að vekja athygli
á hnoðrinu með hlutbundna og
óhlutbundna list þar sem um
næsta fjarskyld fyrirbrigði er að
ræða. Ekki get ég heldur komið
þvi heim og saman að Ijósmynda
vélin hafi verið fleygur, er gekk
langt inn i sjálfan grundvöll
naturalistiskar myndsköpunar.
Grunnfærar sálir kunna að sjá i
henni iskyggilegt eikn, en hver
sem igrundar þetta atriði ögn
nánar ætti að komast fljótt og
örugglega fram úr þvi, svo ein-
falt sem það er. Ekki fer milli
mála, aö mesta fjaörafokið og
hneykslunin út af þvi, að figuratíf
list skuli enn skrimta þrátt fyrir
allt, er að fjara út. Samt þjónar
enginn tveimur herrum og það er
sú lexia, sem meðal annars list-
nemar byrja nú óhjákvæmilega
að læra, nema þeir séu stein-
gervingar.
og þáði ég það, þvi að hér heima
varlitið fyrir mig að gera á þessu
sviði.
Ég hafði yfirumsjón meö hag-
nýtingu kjarnageisla til að auka
geymsluþol matvæla. Slikt krefst
að sjálfsögðu mikilla rannsókna,
unnu við þetta á stöðinni um 30
manns auk mikils fjölda fólks i
dönskum iðnaði.
Þarna geröum við einnig til-
raunir með að geisla eða geril-
sneiða læknavörur og náöum
mjög góðum árangri við það.
Eftir það hafa Danir verið eins
konar leiðtogar á þessu sviði,
enda vöktu þessar tilraunir og
árangur þeirra mjög mikla at-
hygli viöa um heim. Sem dæmi
get ég nefnt, að fyrsti alþjóða-
fundurinn um notkun kjarna-
geisla á læknavörur var haldinn
þarna i stöðinni hjá okkur, en
hann sóttu um 150 manns viös
vegar að úr heiminum.
Er yfirmaður banda-
rfsku rannsóknanna i
geislun matvæla
1 sambandi við þessar
rannsóknir kom margt i ljós. Að
sjálfsögðu var mest dvalið við þá
hugmynd, að skaðleg efni mynd-
ist við geislun. í sambandi við
læknavörur var þetta ekkert
vandamál, en öðru máli gilti um
geislun matvæla.
Til að komast að niðurstöðu i
þessu þarf ákaflega umfangs-
miklar dýrarannsóknir, sem var
og er kostnaðarins vegna ógjörn-
ingur fyrir flest lönd Evrópu að
framkvæma, og þar má segja að
hnifurinn hafi staðið i kúnni fyrir
okkur i Risö eins og öörum.
t Bandarikjunum höföu á þess
um árum fariö fram allviðtækar
rannsóknir á dýrum i þessu
sambandi en þær hófust skömmu
eftir að Eisenhower forseti sagði i
ræöu hjá Sameinuðu þjóöunum
árið 1953, að leggja bæri áherzlu á
rannsóknir á notkun kjarnorku i
þágu friðar.
Þeir höfðu byggt upp stöövar til
þessara rannsókna, þar á meðal
eina rétt fyrir utan Boston. Viö
'þessa stöð bauöst mér staða og
þáöi ég hana. Þar er ég nú
yfirmaður eða forstjóri yfir
þessum rannsóknum, sem á
alþjóöavettvangi bera nafnið
Bandarisku rannsóknirnar á
geislun matvæla.
Viö höfum mjög nána samvinnu
við FAO, Matvæla og landbúnaö-
arstofnun Sameinuðu þjóðanna
og IAEA, Alþjóða kjarnorku-
málastofnunina i Austurriki.
t sambandi við starfið ferðast
ég mikið vegna ráöstefnuhalds og
funda og einnig til aö gefa
ráöleggingar i ýmsum þróunar-
löndum. Þetta er mjög skemmti-
legt og fróðlegt enda sér maöur
margt og kynnist mörgu i þessum
ferðum.
Koma til með að hafa
mikilvæga þýðingu i
framtiðinni
i hverju felast þessar rann-
sóknir og hver er aöallilgangur-
inn meö þeim?
— Rannsóknirnar eru mjög við-
tækar og umfangsmiklar. Þær
eru m.a. fólgnar i þvi að viö
kjarnageislum mat og gefum
hann siöan rottum og músum,
sem eru á tilraunastofum okkar.
Siðan fara rannsóknir á þessum
dýrum fram og ná þær yfir margar
kynslóðir þeirra. Einnig fara
fram rannsóknir á hundum, sem
gefin er þessi fæöa, en það gengur
hægar fyrir sig, þvi aö hundarnir
eru aldir i nokkur ár hver.
Þessi dýr eru öll undir ströngu
og stöðugu eftirliti og innyfli og
annað rannsakað gaumgæfilega.
viö þessi störf vinnur fjöldi fólks
bæöi i stöðinni og svo um öll
Bandarikin.
Um hagnýtingu þessara rann-
sókna er ekki að efast. Þegar við
ljúkum þeim, en það verður um
áriö 1980, kemur þetta til með að
hafa viðtæk áhrif um allan heim,
sérstaklega þó i þróunarlöndun-
um, þar sem matvælaskortur er
mikill og geymsla á matvælum
mikið vandamál.
Þá verður hægt með kjarna-
geislun að geyma mat mun
lengur en nú þekkist og koma
honum til neytenda i góðu
ástandi. Ef við tökum sem dæmi
þróunarland, eins og t.d. Indland,
þar sem matvælaskortur er geig-
vænlegur, þá hefur þetta mjög
mikið að segja.
Þá má t.d. hafa mat á boðstóln-
um i venjulegum verzlunum, en
Framhald á bls. 15.