Tíminn - 13.08.1974, Qupperneq 6

6
TÍMINN
Þriöjudagur 13. ágúst 1974.
Lárus Jónsson:
UPPSALABRÉF
Allegóría í ýmsum þáftum fyrir Tímann
og önnur málgögn veraldarvizkunnar
Lárus Jónsson.
Satt aö segja er hálfflaska af
rauövini of mikiö fyrir einn, en
sennilega of litiö fyrir tvo. Já,
þannig er hann, kapitalisminn!
Sjálfur sat ég fyrir skemmstu inni
á veitingahúsi okkar samvinnu-
manna hér i Uppsölum i hófsam-
legu, þægilegu umhverfi viö góöa
þjónustu og verölag sem flestir
þola, og velti vöngum yfir þvi,
hvernig i ósköpunum stæöi eigin-
lega á þvi, aö viö, lýöræöislegir
jafnaöarmenn, sitjum eftir öll
þessi ár á okkar eigin veitinga-
húsum og etum og drekkum á
þeim kjörum, sem kapitalisminn,
fjárplógsstefnan, setur okkur.
Spurningin er jafn auöskilin og
hún er óraunhæf, og svariö er jafn
einfalt og það er óskiljanlegt.
Hinn frjálsi markaöur situr enn-
þá að hitunni óáreittur hvaö
formið snertir, en i spennitreyju
samkeppninnar frá þeirri sam-
vinnuhreyfingu, sem starfar eftir
óskrifuöum lögum markaðsins og
á þeim kjörum, sem hann, aö
meötekinni samvinnuhreyfing-
unni sjálfri býöur uppá.
Samvinnuhreyfingin hefur enn-
þá ekki náð tökum á stærö rauö-
vlnsflöskunnar, en hún hefur
byggt upp kerfi fyrir dreifingu og
sölu og jafnvel framleiðslu á dag-
legum nauöþurftum, sem tryggir
ekki aöeins félagsmönnum og
viöskiptavinum, heldur og öllum
öörum lika viðskiptakjör og ör-
yggi, svo að þjóöir margra van-
þróaöra landa renna öfundaraug-
um að. bvi er út af fyrir sig eðli-
legt, aö samvinnuhreyfingin á
Noröurlöndum leggur drjúgan
skerf til félagslegrar og efna-
hagslegrar uppbyggingar meö
vanmenntuöum þjóðum, sem til
skamms tima hafa verið — og eru
raunar enn — kúgaöar og útsogn-
ar af vestrænum menningar-
bræörum og fyrirmyndum okkar.
Ekki alls fyrir löngu var Island
vanþróaö land — nýlenda. Kann-
ski var hann fyrsti fulltrúi þeirrar
stéttar, sem nú er svo fjölmenn og
meö sænskri skammstöfun kall-
ast u-landssérfræöingur eöa
hjálpari, sá sem Búnaðarfélag
hans hátignar kóngsins af Kaup-
inhöfn sendi út til Islands sumrin
1876 og 1877 til þess aö athuga,
hvort vert væri aö athuga, hvað
mætti til varnar veröa þeim
vesalingslýö, sem þá bjó þar úti á
hjara veraldar.
Hjálpari vor konunglegur
komst þó aö ýmsum niöurstööum,
meöal annars:
,,AÖ mestu hindranir fyrir upp-
gangi Islands eiga tvimælalaust
rætur I náttúru landsins, og jafn-
vel þótt sérlegheit fólksins geti
ekki friaö sig ábyrgö á þeirri ör-
birgö i verkmenningu, sem er
rikjandi, þá er þó spursmál hvort
þessir brestir eöa sérkenni, eöa
hvaö sem maöur á aö kalla þaö,
eigi ekki rætur aö rekja til þeirrar
vantrúar á gildi vinnunnar, sem
öröugar ytri ástæöur um aldaraö-
ir hafa skapað.”
Hverjar voru þá þessar ytri að-
stæöur, sem svo algjörlega höföu
drepið trú fólksins á gildi vinn-
unnar? Einn þáttur var loftslagið.
Lýsingin á djöfulskap veðurfars-
ins er nánast póetisk, og ég ætla
mér ekki þá dul að snara henni
svo vel fari.
En hann er ekki af fjöllum sá
danski. Svona i upphafi gerir
hann lýöum ljóst, aö lega Dan-
merkur á veraldarkringlunni er
um þaö bil miðja vegu milli Is-
lands og Italiu. Og hver myndi
trúa ítala eftir eins mánaðar dvöl
I Danmörku, til þess aö leiöbeina i
smáu og stóru um búskaparhætti
Dana. Og sama gildir um dansk-
an sumargestá Islandi. bó heldur
hann ótrauður áfram.
1 ööru lagi tilnefnir hann hinn
stutta vinnutima. Hvaö sem sum-
ardeginum fyrsta og fyrsta vet-
rardegi liður, þá telst honum hið
Islenzka sumar aöeins vera 15
vikur, af þeim fara 91 heyskap, 3 I
aö dytta að kofum og 2 i verzlun-
arferðir. bá er eftir ein vika til
umbóta og hagræöinga.
Enn einn þáttur er stærö lands-
ins:
„Hugsið ykkur land meö 38 ibúa
á fermiluna!”
„Skyldum vér Danir (1,75
milljóir) búa jafn strjált og Is-
lendingar, þyrftum við að ráða
yfir ekki bara Sviþjóð og Noregi,
Prússlandi og Frakklandi, Hol-
landi og Belgiu, Englandi og Ir-
landi heldur og meginhluta Aust-
urrikis að auki!”. Ekki er að
furöa þótt manninum blöskri.
„Hvernig I ósköpunum á aö sjá
svo stóru landi fyrir vegum, brúm
og samgöngutækjum yfirleitt,
jafnvel þótt það lægi I Danmörku
og ekki væri viö Islenzk fjöll og
árflauma aö etja?”
Mikil vizka er hulin i þeirri
spurningu, og svarið gefur hann
auövitað sjálfur: Samgöngur á
danskan mælikvarða eru hrein-
lega ekki mögulegar. Reiðgötur
eru þjóövegir, og vist má sitthvaö
gera til þess aö bæta þær, en þó
verða „allir flutningar milli staöa
aö fara fram á hestbaki, tafnir og
truflaöir af straumþungum ám,
stööugu fikrandi upp og ofan
snarbrattar fjallahliöar, vaöandi
yfir endalausa mosa- og mýrar-
fláka, það eru til sveitir, þar sem
ein kaupstaðarferö tekur þrjár
vikur.
Afleiðingin af þessu er hinum
glöggskyggna hjálpara augljós:
Timinn er vanmetinn. bað, sem i
Danmörku hristist af á fáeinum
klukkutimum, getur á Islandi
tekiö vikur að útrétta.
„Er þá furða, þótt timinn mæl-
ist á annan mælikvaröa en hjá
oss?” Einangrunin er brándur I
Götu. bað er af sem áöur var, þá
einangrunin var vörn gegn árás-
um.
„Enginn spyr nú hvort jarðeign
liggi vel til varna, eöa til árása,
heldur um það hvort hún sé i hæfi-
legri nálægð viö þjóöbraut menn-
ingarinnar. Fjármunamyndun er
örðugleikum háð i fásinninu, og
intelligentsian — gáfurnar — snýr
baki við hagnýtum störfum þau
veita ekki starfsgleöi nóga. Is-
lenzkur jaröardrottinn notar
sjaldan gróöa sinn til jarðabóta,
hann kaupir eina jörð til viöbótar
og selur á leigu, og hann kaupir
eina enn og selur á leigu.”
Auðvitað er eldfjallanáttúra
landsins rikur þáttur i umhverfi
lýösins. Landeyðing af völdum
eldgosa veröur kannski ekki sér-
lega oft, en nógu oft til þess aö
kynslóð eftir kynslóð erfir þá van-
trú á landið sem i rikum mæli
stendur i vegi fyrir sérhverri
framsækni.
Heildarályktunin getur bara
oröiö ein:
„Hafi framfarabarátta tslands
að markmiöi aö gera landiö aö
jafningja annarra Evrópulanda,
sýnist mér erfiðleikarnir óyfir-
stiganlegir, sé hins vegar kröfun-
um stillt i hóf og stefnt að þvi aö
veita þjóöinni nokkuö skárri lífs-
kjör en hún nú býr við, er auövit-
aö sitthvað til úrræða.”
Hann ræöur hinu konunglega
búnaðarfélagi þó frá þvi að leggja
I nokkra heildarúttekt á högum
landsmanna. Athafnaskilyrði á
Islandi eru liking meö alltof
mörgum óþekktum stærðum til
þess aö útlendingur geti dæmt
um, hvaö sé hægt og ekki hægt.
Hverjar voru þá þær ráðstafan-
ir, sem helzt máttu lyfta landi og
landa úreymdinni? Engjaræktin,
auðvitað, áveiturnar. Vatniö og
beitilöndin eru auöur landsins.
Túnasléttunin er önnur ráöstöfun.
Hiröing búfjáráburöarins er ein
ráöstöfun. Sú vanhiröa á skit og
ösku, sem rlkir er óafsakanleg.
Meöferö á húsum og búfé er
slæm. Húsakynni öll, bæöi fyrir
fólk og íé, eru langt fyrir neöan
allar danskar hellur.
Meðferð búvörunnar dregur
vissulega dám af húsakynnúm
bæði ytra og innanstokks og
„á meðan ekki er vakin tilfinn-
ingin fyrir sómasamlegum húsa-
kynnum og verkhyggni, er ekki
framfara aö vænta: íslenzka ullin
ofborguð, illa hirt, og sorteruð,
sem hún er, og svo þetta indælis
lambakjöt orðið óætt, þegar þaö,
saltaö niöur i tunnur, kemur á
markaðinn.”
Ég veit þá a.m.k. einn, sem
ekki myndi fussa eða sveia viö
einum kagga eða kút.
„Meiri heyfengur, fleira fé,
aukin framleiðsla og betri meö-
ferð á vörunum”, er ein aðalleiö-
in, sem hinn hálærði hjálpari
bendir á til aukinna tekna
búandlýðnum á Islandi 1878.
Hjálpari vor er enginn álfur út
úr hól. Hann veit af danskri
reynslu, aö allar umbætur kosta
tvennt vinnu og peninga. Hvort
tveggja skortir á Islandi, senni-
lega mest vegna náttúruskilyrða
og einkenna fólksins. bess vegna
leggur hann til aö rikisjaröirnar
verði byggöar upp svo til fyrir-
myndar og eftirbreytni megi
veröa fyrir almúgann. Og þvi
ekki að nota prestana? beir ættu
aö geta látiö eitthvaö gott af sér
leiöa, landinu til gagns. bvi skyldi
reynt aöstyöja umbætur á prests-
setrum og kirkjujöröum, þvi
„skuli árangur nást, þarf meira
til en athuganir og skýrslugerðir,
nefnilega góö fordæmi almúgan-
um til handleiöslu.”
Enn eru ekki allir erfiöleikar
upp taldir.
„Auk hinna ytri erfiðleika skal
athygli vakin á einu sérkenni Is-
lenzku þjóðarinnar, sem á rætur
aö rekja til sterkrar sjálfstæöis-
hvatar. Yfirmaöur og undirmað-
ur fyrirfinnast ekki, húskarl hirð-
ir minna um hvaö húsbóndinn
segir, en hvað honum sýnist sjálf-
um rétt vera, og hlýðni i þeirri
merkingu, sem viö þekkjum, er
óþekkt.”
Ekki er að furða þótt mannin-
um sýnist svart I álinn! En ein-
kenni hjálparans enn i dag er að
missa aldrei móöinn. brátt fyrir
alla bresti, sérlegheit og kúnstug-
leika hinnar islenzku þjóðar þá
eru þaö tslendingar sjálfir, sem
verða að hafa frumkvæðið að og
framkvæma uppbygginguna á Is-
landi. bess vegna leggur hann til
að Sveinn Sveinsson sé styrktur
til utanfarar til náms i búfræöum.
(Og Sveinn fór, kom til baka og
stofnaði Hvanneyrarskóla (?)).
bað er ekki nóg meö að Is-
lendinga skorti bæöi andlegt og
likamlegt atgervi, eöa a.m.k.
viljann til að nota það, þeir hafa
auk heldur kokhreysti til þess að
hafa skoðanir um lausn eigin
mála:
....það er mun meira en hæpiö,
að nokkur fótur sé fyrir þeirri
skoðun sem er svo útbreidd á
Islandi, að verzlunarhættir séu
aöalatriðið. Otflutningur frá
Islandi af búvörum — öllu sem til
fellur frá fjár- og hrossarækt —
nemur árlega 1,5 til 2 milljónum
króna, eða svipað og fiskveiðar-
nar draga i þjóðarbúið”.
baö hlægir mig, og þar kem ég
aö rúsinúnni i pylsuendanum
fjórum árum eftir prentun
skýrslunnar stofnuöu þingeyskir
kotbændur kaupfélag sitt, sem
varð visir að gjörbyltingu, ekki
bara verzlunarhátta, heldur og
menningar- og atvinnumála þjóö-
arinnar. bað tók ekki bingeyinga
mörg ár að sýna, hvor haföi á
réttu að standa, hjálparinn
danski eða hinn islenzki alþýöu-
maöur.
Ég 'hugléiði' á stun'dum
hvernig á þvi stóö, að sérfræöing-
urinn, hjálparinn, tók svona
skakkan pól I hæðina, sást algjör-
lega yfir kjarna málsins. Hann
var auösjáanlega vel aö sér um
búfræði og glöggskyggn á margt
um náttúru landsins, en var hann
kannski þræll rikjandi þjóö-
félagshátta I Danmörku?
Kannski var hann blátt áfram
lakar aö sér um stefnur og
strauma i þjóöfélagsumræöum
samtiöar sinnar en kotbændurnir
þingeysku. Eöa lakar móttæki-
legur fyrir nýjum hugmyndum.
Kannski var þaö bara svo, að á
meðan sérfræöingurinn talaöi um
græna byltingu, var tslendingum
ljóst, að engin græn bylting nær út
til almúgans, nema rauð hafi far-
ið á undan eða verði samferða.
Ég hef það fyrir satt, að þeir
félagar, bingeyingar, ætluðu
kaupfélagi sinu annað og um-
fangsmeira hlutverk i þjóðfélag-
inu en að kaupa heim ómyglað
mjöl og selja tólg og gærur. Vist
var þeim ljóst aö i starfsformi
þvi, sem þeir völdu sér, lá
gróörarsproti þjóöfélagslegrar
byltingar. Vist var þeim ljóst, aö
stofnum kaupfélagsins var póli-
tiskur atburöur i viöustu merk-
ingu.
Ég hef það fyrir satt, að enn
þann dag i dag sé þaö ákvöröun
meö þó nokkra pólitiska þýöingu,
þegar maöur velur þá þjónustu,
sem samvinnufélögin bjóöa, held-
ur en að hlaupa inn um fyrstu
beztu dyr, sem opnast fyrir
manni.
En ekki er hægt að ætlast til
þess aö danskur búfræöingur,
sem stóð föstum fótum I hinum
danska leir nitjándu aldar, skildi
þetta. En skyldi ég standast
freistinguna að leita á vit góö-
gerðarstofnana vestrænnar sam-
vizku i leit að u-landsstörfum
hiálparans, þá vélar þar um
nokkuð pésaskratti litill og óásjá
legur falinn á milli bóka uppi i
hillu, prentaður i Kóngsins Kaup-
mannahöfn 1878.
Og þú, lesandi góöur, sérð hve
illan endi fær úrdrukkin hálf-
flaska af rauðvini, sem er of mik-
ið fyrir einn og of litiö fyrir tvo.
SVfl
i Grimsá eftir miðjan ágúst
Nokkrar
stengur
lausar
Stangaveiðifélag Reykjavikur —
Simi 86050.
BRIDGESTONE
NYLON hjólbarðarnir japönsku
fóst hjó okkur.
Allar stærðir á fólksbíla, jeppa og vörubíla.
Sendum gegn póstkröfu um allt land.
Verkstæðið opið alla daga
fró kl. 7.30 til kl. 22.00.
H
GUMMIVINMISTOFAN
SKIPHOLTI 35, REYKJAVÍK, SÍMI 31055
iiiiíiiis