Tíminn - 24.10.1974, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Fimmtudagur. 24. október. 1974.
Oddný Guðmundsdóttir:
Vangaveltur um
bókmenntafræðslu
ÝMSIR hafa oröið til þess undan-
farið að gagnrýna gagnrýnendur,
þessa menn, sem ráðnir eru til
þess að hafa vit á öllum bókum.
Ráöamenn dagblaöa hljóta að
hafa frjálst val um, hvaða kröfur
þeir gera til heilabúsins i sUkum
mönnum. En, þegar út eru gefnar
bækur til menntunar og fróöleiks,
svo sem bókmenntasaga, hlýtur
almenningur að eiga heimtingu á
vönduðum vinnubrögðum.
Hér er tekin til athugunar bók,
sem er þegar þriggja ára gömul,
en litil skil hafa verið gerð. Þess-
ar linur eru árangur af rabbi
tveggja kennara. En þetta er ein-
mitt málefni, sem kcnnara
varðar.
Hingað til hefur það verið álit
manna, að kennslubók, eða fræði-
rit, eigi að vera laust við sleggju-
dóma og beinan málflutning gegn
mönnum og skoðunum. Verkin
eru látin tala, sagt frá staðreynd-
um. Á síðari árum bólar á þvi, að
krafan um skop og skripalæti má
sin meira en krafan um hlutleysi
og ráðvendni i dómum. Gekk
þetta svo langt fyrir nokkrum ár-
um, að deilt var um, hvort ekki
væri heimilt i minningabókum og
ferðapistlum að breyta nöfnum
manna og hafa endaskipti á
landslagi, ef skop og skemmtun
nyti sin betur þannig.
Þeir útvöldu
Svo margar og misgóðar skáld-
sögur komu út á árunum frá 1940-
1970, að enginn krefst þess, að
þeirra sé allra getið i bókmennta-
sögu. Hitt er annað, að ekki er
auðvelt að sjá, eftir hvaða reglu
er valið og hafnað i bók Erlends
Jónssonar.
Bók, sem nefnist islenzk skáld-
sagnari'.un 1940-1970, ætti að geta
um allt það, sem greindir og
gegnir menn hafa talið bezt ritað
á þessum árum. Nú bregður svo
viö, að bækur Halldórs Kiljans og
margra, sem þóttu menn með
mönnum á þessu timabili, eru
ekki nefndar.
E.J. kveðst fara eftir þeirri
reglu að nefna aðeins þá höfunda,
sem enga bók gáfu út fyrir 1940.
Þessi aðferð er svo fráleit, að hún
hlýtur að vera átylla. Nær öll
framleiðsla Stefáns Jónssonar er
einmitt á þessum árum (1940-’70).
Sama er að segja um Þóri Bergs-
son, Ólaf Jóh. Sigurðsson og
Guðm. Danielsson.
Samkvæmt þessari reglu er
Vilhj. S. Vilhjálmsson með i bók-
inni. Fyrsta skáldsaga hans kom
út 1940. Hefði hún komið út fyrir
áramótin, væri hann ekki talinn
maður með mönnum, fremur en
þeir, sem hér voru nefndir.
„Skáldsagnaritun” Erlends
virðist samin til framdráttar
rúmlega tug rithöfunda. Með
þeim fá að fljóta nokkrir, sem
ekki eru i náðinni hjá honum, og
fá þeir hirtingu, til vegsauka fyrir
þá útvöldu, jafnvel með beinum
samanburði. Eða hvaða önnur
ástæða er til þess að taka i gæða-
flokk þennan skáld, sem skrifa
lágkúrulegan stil og skortir bæði
viðsýni og fjölhæfni? En þannig
lýsir Erlendur Jakobinu
Sigurðardóttur og ber „lágkúru”
hennar saman við snilld Gretu.
(Bls. 200)
Og hvaða erindi á Hannes Sig-
fússon I bókina, ef hann er sá
erkiklaufi, sem E.J. telur hann
vera. En þannig farast honum orð
um Strandið:
„ — Þriðji höfuðókostur
Strandsins er svo tilfinningasem-
in, sem fer langt út yfir þau tak-
mörk, sem kallast geta boðleg i
alvarlegu skáldverki. Einkum
spillir hún fyrstupersónufrásögn
vitavarðarins. Tilfinningum hans
er ekki aðeins i tarlega lýst — þær
eru hreint og beint útflenntar.
Höfundur hefur lika fallið i þá
freistni, að skapa persónur sinar
sumar góðar en aðrar vondar, i
samræmi við hlutverk það, sem
hann ætlar þeim i sögunni. Kin-
verjarnir eru til að mynda góðir
menn. En skipstjórinn verður að
vera, stöðu sinnar vegna, ljóti-
kall, þar sem hann er yfirmaður
áhafnarinnar og ábyrgðarmaður
skipsins.---sá er og ljóður á
Strandinu, að það endar slapp-
lega----” (Bls. 109)
Hannes á þá afsökun, telur
E.J., að einmitt á þessum árum
(upp úr 1950) skorti höfunda
„markmið og viðmiðun”, hvernig
sem á að skilja það.
Vissulega er ekkert á móti þvi,
að E.J. gefi út bók til að kynna
Guöberg, Thór, Indriða, Steinar
Sigurjónsson og aðra skjólstæð-
inga ritdómaranna. En bókin
siglir undir fölsku flaggi, þegar
auglýst er á kápunni, að hér sé
„rakin saga islenzkrar skáld-
ritunar frá upphafi siðari heims-
styrjaldar.”
Þó ber að geta þess, að Kiljan,
Gunnar Gunnarsson og Hagalin
eru litillega nefndir á nafn i sögu-
legum inngangi bókarinnar. En
hvergi eru ritum þeirra gerð nein
skil.
Fræösla i
bókmenntasögu
Bók Erlends hefst á sögulegum
inngangi, sem vera ber, og er Jón
Thoroddsen nefndur fyrstur. Sið-
an segir hann, að ekki hafi aðrir
orðið til að fylgja dæmi Jóns, þar
til raunsæishöfundarnir kváðu
sér hljóðs undir aldamót. En þeir
skopuðust að Jóni, segir Erlend-
ur. (Hverjir gerðu það?)
Þeir voru raunar ekki fáir, sem
fetuðu I fótspor Jóns mjög fljótt.
Þar má telja Jón Mýrdal, séra
Pál I Gaulverjabæ, séra Jón Þor-
leifsson á Ólafsvöllum, Guðmund
Hjaltason, Eggert Briem og
Simon Dalaskáld. Bækur Eggerts
og Simonar voru þó ekki gefnar út
fyrr en á þessari öld.
Erlendur segir:
„Fordæmi Jóns Thóroddsens
gat ekki brátt af sér eftirdæmi.
Það var ekki fyrr en leið að alda-
mótum, að fram kom heil kynslóð
lausamálshöfunda, realistarnir.
Þeir létu svo sem sögur Jóns
væru úreltar og skopuðust að
þeim. Jón Ólafsson mælti prýði-
lega fyrir munn þeirra með sinu
fræga recefti: „Tak ungan
bóndason uppi i sveit og unga
bóndadóttur sömuleiðis. Byrja
bókina á að lýsa fögrum dal. —
Stæl lýsinguna i Pilti og stúlku —
—” (Bls. 9)
Hvernig fær þetta staðizt? E.J.
fullyrðir, að enginn hafi fylgt
dæmi Jóns Thoroddsens. Hverja
er Jón Ólafsson þá að ávita fyrir
að stæla hann?
Þetta er ein þeirra mótsagna,
sem einkenna bókina. Stundum
eru þær á einni og sömu blaðsiðu.
Stundum er lengra á milli.
Hér eru nokkur dæmi:
(Þetta er um Guðberg) „Frum-
legt skáldverk og skirskotar fyrst
og fremst til islenzks veruleika.”
Þó hefur E.J. það eftir Sig.
Magnússyni, og gerir að sinum
orðum, að þeir Grillet og Gras
setji svip á höfundinn, ásamt
Argentinumanninum Borges.
„En Samúel Becket leggur til
áhugann fyrir neðanþindarstörf-
um likamans.” (Bls. 157)
„Stendur djúpum rótum i is-
lenzku mannlifi, menningu og
bókmenntum,” bætir E.J. við.
Neðanþindarstörfin hefur þó
Samúel lagt til.
Undarlegar
fullyrðingar
E.J. segir:
,,----1 striðslok, þegar lifið
virtist aftur mundi falla i sinn
gamla, lygna farveg og kreppu-
kynslóðin var að komast á miðjan
aldur, fóru menn að velta þvi fyr-
ir sér, „hver tæki nú við af
Kiljan.” Hlaut ekki einhver að
koma og bera af öðrum, eins og
jafnan? Sumir nefndu Ólaf Jóh.
Sigurðsson, sem þá var kornung-
ur maður, þó að hann væri búinn
að skila af sér drjúgu dagsverki
sem rithöfundur. Aðrir bundu
vonir við Elias Mar.-------Elias
vakti þvi meiri eftirtekt, áf fátt
bar þá til nýlundu á vettvangi
skáldskapar i lausu máli. Sterk
áhrif kreppukarlanna hvöttu ekki
til frumlegs áræðis”. (Bls. 37)
Þá vikur E.J. að bókum Elias-
ar: „Lifsskilningurinn ristir ekki
ýkja djúpt. — En honum hefur þá
brugðizt bogalistin, þvi að þetta
er stórum viðvaningslegra verk
en eftir örstuttan leik og i hvi-
vetna tilþrifaminna, skortir rök.
Sem skáldverk er sagan ósenni-
leg, þó að efni hennar stangist
ekki beint á við veruleikann.----
En afbrotasaga unglinganna
hefði orðið hugstæöari, ef ekki
heföi verið boðið upp á ódýrar
lausnir og reynt að visa veg til
annars konar hátternis. Tvennt
spillir Vögguvisu: Stæling og pré-
dikun. Ljósast verður, hve
ástandssaga Sóleyjar er i raun og
veru slappur skáldskapur, sé hún
borin saman við mergjaðar
ástandssögur Guðbergs Bergs-
sonar.” (Bls. 39)
öllu meira er ekki hægt að út-
húða þessum rithöfundi, sem E.J.
telur, að menn hafi borið saman
viö Kiljan. Ég man ekki eftir, að
Sóleyjarsaga væri talin snilldar-
verk, að hénni ólastaðri.
Kreppukarla-
bókmenntir
Erlendi Jónssyni verður tiðrætt
um fjölda höfunda, sem rituðu
verkalýðsskáldsögur fyrir og rétt
eftir siðari heimsstyrjöld og nefn-
ir þá „kreppukarla”. Hann segir:
„Fyrstu tilraunir ungra eftir-
striöshöfunda,----hvað voru
þær, til dæmis, nema stælingar á
verkum eldri höfunda, kreppu-
körlunum til óblandinnar sjálfs-
ánægju: Þaðan i frá mundu allir
fylgja fordæmi Kiljans til eilifð-
arnóns, eða hvað?” (Bls. 16.)
Enn fremur segir hann um
verkalýðsbókmenntirnar:
„Guðmundur Hagalin varð
einna fyrstur til að senda frá sér
verkalýðssögu, Brennumenn. Þá
Halldór Laxness, Sölku Völku.
Siöan fetuðu aðrir i fótspor
þeirra, og treindist efniö fram yf-
ir strið, þó að það virtist þá
sannarlega úrelt orðið sakir þrá-
faldlegra endurtekninga.” (Bls.
23)
Hverjir voru þessir, sem þrá-
faldlega voru að skrifa sömu
verkamannssöguna fram að
striðslokum? „---Voru verka-
lýðsbókmenntir löngu orðnar
hversdagslegri en svo, að enn eitt
verk af þvi tagi sætti tiðindum,”
segir E.J. i kaflanum um Vilhj. S.
Vilhjálmsson.
Hverjir rituðu þennan urmul af
verkalýðsskáldsögum? Mig
minnir, að kvartað væri yfir þvi,
að flestar skáldsögur gerðust i
sveit. Fyrir utan Brennumenn
Hagalins og Sölku Völku má
nefna tvær sögur eftir Gunnar
Benediktsson, aðrar tvær eftir
Óskar Aðalstein, og eina eftir
Ólaf Jóhann . Nokkrar smásög-
ur, sem fjölluðu um alþýðufólk
við sjávarsiðuna, birtust i tima-
ritum eftir ýmsa höfunda. Þar á
meðal Halldór Stefánsson. Yfir-
leitt kom litið út af bókum i
kreppunni. Fáir höfðu efni á að
kaupa þær.
Rofar til
„Arin kringum 1950 voru dauf-
ur timi i skáldskap, sér i lagi
skáldsögunni, timi skoðana,”
segir Erlendur.
Það kemur viða i ljós, að Er-
lendi er ákaflega illa við, að menn
hafi skoðanir. Hann segir: