Tíminn - 03.12.1976, Blaðsíða 10

10
Föstudagur 3. desember 1976
Að rækta
garðinn
bókmenntir
Baldur Jónsson: MALYRKJA
Guðin undar Finnbogasonar.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Reykjavik 1976. XIII + 150 bls.
Guðmundur Finnbogason var
einn af högustu nýyrðasmiðum
Islendinga á sinni tið. í þessari
bók er f jallað um þá iðju hans,
en einnig um „hlut hans i
islenzkri málræktarsögu”, segir
i formála höíundar. Málrækt
felur fleira i sér en nýyrði. Hún
er i rauninni hvers konar af-
skipti manna af þróun málsins
og aðlögun þess að nýjum tim-
um, atvinnuháttum og margvis-
legri menningarstarfsemi.
1 formála Baldurs Jónssonar
segir að hann kunni ekki annað
heiti betra en mályrkja sem
samnefnara allra starfa
Guðmundar i þágu islenzkunn-
ar . Svoeraö sjá sem útgefendur
bókarinnar hafi fett fingur út i
orð þetta. En höfundurinn hefur
eigi að si'ður haldið þvi tilstreitu
og er það vel. Nafnið er að mi'n-
um dómi ágætlega valið,
hliðstætt garðyrkju, akuryrkju
o.s.frv. Hér er einmitt um það
að ræða að rækta garð málsins,
og ekki spillir að orðið er einnig
haft um ræktun hugsunar og
máls i sérstökum tilgangi.
Guðmundur Finnbogason var
að visu ekki skáld, en ekki þarf
lengi að lesa i ræðum hans og
ritgerðum til að sjá hversu
skáldlist stendur hug hans
nærri. Kemur það raunar einnig
fram i þessari bók.
Um islenzka málvöndun eða
málrækt hefur dálitið verið rit-
að, en þó vonum minna þegar
þess er gætt hve veigamikill
þáttur hún er i menningarsögu
þjóðarinnar. Að minnsta kosti
er það dómgreindarskortur og
fávisi i meira lagi að varpa rýrð
á störf manna á þessum vett-
vangi, eins og nú er stundum
gert, jafnvel af þeim sem sýzt
skyldi. Baldur Jónsson hefur
kennt „hagnýta málfræði” við
heimspekideild Háskólans um
nokkurt árabil. I tengslum við
það starf tók hann saman rit-
gerðir Halldórs Halldórssonar á
þessu sviði og gaf út bók,
tslenzk málrækt, 1971. Þar er
fjallað um stafsetningu,
framburð, mannanöfn og
nýyrði. Og nú hefur Baldur
samið heila bók um mályrkju
Guðmundar Finnbogasonar.
Þetta er athyglisverð bók á
ýmsa lund. Ekki einungis vegna
þess sögulega fróðleiks sem hún
geymir, heldur getur hún og
orðið til að vekja athygli á þvi
menningarlega nytjastarfi sem
málrækt er. Það er mikill mis-
skilningur að málið „þróist” af
sjálfu sér. Ef menn vilja að-
hyllasi „frjálslyndi” i þessum
efnum (öðru nafni afskipta-
sinn
leysi) eins og nú þykir fint,
mætti alveg eins afnema
þjóðfélagslegar hegðunarreglur
á öðrum sviðum. Málvöndun er
siðfræði tungunnar. Og „ræktun
islenzks málserengu siður brýn
á vorum dögum en á fyrri helm-
ingi aldarinnar”, segir Baldur
Jónsson i formála bókarinnar:
„Mjög hefur dofnað yfir þeirri
nýyrðastarfsemi, sem var svo
öflug hér upp úr 1950 og röskan
áratugeftirþað, ogfáirgera sér
ljóst, að málið er i órækt á
mörgum sviðum öðrum en
þeim, sem venjulega eru höfð i
huga, þegar nýyrði eru nefnd.”
Tilgangurinn með þessu
greinarkorni er ekki sá að ,,rit-
dæma” bók Baldurs Jónssonar,
heldur að kynna hana fáum orð-
um. — Höfundur rekur afskipti
Guðmundar Finnbogasonar af
málvöndun frá öndverðu. en
fyrsta grein hans sem gagngert
fjallar um þessi efni birtist árið
1908. Þá er greint frá starfi
Guðmundar i mannanafna-
nefndinni 1914—15. Starf þeirrar
nef'ndar var umdeilt mjög á
sinni tið, enda örðugt að koma
heim og saman afstöðu
Guðmundar i þvi máli og
málræktarstörfum hans að öðru
leyti. I lok kaflans sem um þetta
fjallar vikur höfundur að þvi að
1971 var lagt fyrir alþingi frum-
varp til nýrra laga um
islenzk mannanöfn, en það
„var litið sem ekkert rætt og
aldrei afgreitt”. Þannig virðist
sem betur fer næsta litill áhugi
löggjafans á að heimila upptöku
ættarnafna, en það var megin-
inntak þessa frumvarps.
I bók Baldurs Jónssonar er
sagt frá störfum Guðmundar i
orðanefnd verkfræðingafélags-
ins 1919—1933. Sú nefnd vann
merkilegt starf við nýyrðasmið.
Að visu sjáum við að ýmis nöfn
sem nefndin bjó til hafa átt litlu
gengi að fagna, einnig sum þau
orð sem bókarhöfundur telur
alkunn. Einnig segir hér af
starfi Guðmundar vegna
móðurmálskennslu i skólum. Þá
er greint frá ritum Guðmundar
og dómum manna um málfar
hans. Hann spreytti sig mjög á
þvi að þýða bækur um efni sem
litt hafði áður verið fjallað umá
islenzku, til að mynda stærð-
fræði og tónlist. Aftast i bókinni
erskrá um nýyrði Guðmundar.
Bók Baldurs Jónssonar er
skilmerkilega samin. Hann hef-
ur farið þá leið að láta tilvitnan-
irtala: dregur mjög fram eigin
orð Guömundar þar sem hann
lýsir viðhorfum sinum til
málvöndunar. Einnig er tölu-
vert vitnað i samtíðardóma.
Með þessu móti leggur bókar-
höfundur gögnin á borðið en
dregur sig sjálfur i hlé. Aðferðin
hefursina annmarka, en hún er
traustvekjandi. Höfundur vikur
að þvi i íormála sinum að til-
vitnanir séu eflaust fleiri „en
sumum lesendum þykir þægi-
legt, en við það verður þá að
sitja.”
Þetta hefur þegar ásannast. I
„ritdómi” i Morgunblaðinu 23.
nóvember er kvartað yfir of
mörgum tilvitnunum, sagt að
„málalengingar séu hvergi
sparaðar”og þvi haldið fram að
höfundi hafi „láðst að skipu-
leggja verkið”. Þessum um-
mælum var enginn staður fund-
inn, enda bersýnilegt að gagn-
rýnandinn áttaði sig ekki einu
sinni á merkingu orðsins
inályrkja! Það er leiðinlegt
þegar gagnrýnendur taka með
slikum hætti athugunum fræði-
manna á islenzkri menningar-
sögu.Þar eru þó svo mörg verk
óunnin og hvert gott framlag
ætti að vera fagnaðarefni.
Mestu skiptir að verkið sé traust
og vandað, og þannig virðist
mér ótvirætt bók Baldurs Jóns-
sonar.
Sumum kann að þykja
vafasamt að draga sérstaklega
fram störf einstakra manna að
islenzkri málrækt. Auðvitað er
hætt við að höfundur mikli fyrir
sér hlut þess manns sem um er
fjallað. Um þetta hygg ég að
Baldur verði ekki sakaður.
Hann drepur á það i inngangs-
kaflanum Málhreinsun og
málrækt að á uppvaxtarárum
Guðmundar hafi málhreinsun
verið „orðineins og hvert annað
þjóðræknislegt framfaramál,
þótt menn vildu ganga misjafn-
lega langt i þvi efni. Þurfti þvi
enga sérvizku til að aðhyllast
hana og ekki við öðru að búast
en rithneigður ungur maöur
eins og Guðmundur F'innboga-
son gengi henni á hönd.” Þessa
afstöðu i málfarsefnum ber ein-
mitt að skoða i ljósi þeirrar
bjartsýnu framfaratrúar sem
íastast gr'eip hugi ungra manna
hérlendis við upphaf tuttugustu
aldar.
Ekki ervafamálað þrjá menn
ber hæst af málræktarfröm-
uöum á fyrra helmingi aldar-
innar: Guðmund Finnbogason,
Sigurö Guðmundsson skóla-
meistara og Sigurð Nordal. Þeir
Guömundur og Nordal unnu
saman i orðanefnd verk-
fræðingafélagsins sem áður var
nefnd. Hlut Nordals i' þessum
efnum þarf vitaskuld aö rann-
saka i samhengi við athugun á
áhrifum hans almennt i menn-
ingarlifi þjóðarinnar. Vonandi
verður hennar ekki alltof langt
að biða. — Ritstörf Sigurðar
skólameistara eru einnig
fróðlegtrannsóknarefni,en þess
er vert að geta að Bjarni
Vilhjálmsson birti fróðlega rit-
gerð um orðasmið hans i bók-
inni v góðu dægri, afmælis-
kveðju til Sigurðar Nordals
1951.
I formála þýðingar sinnar á
Pétri Gaut 1901 lætur Einar
Benediktsson i ljós þá ætlun
með þýðingunni að reyna að
treystaá hæfileika tungu vorrar
til þess að vera lifandi þjóðmál,
jafnhliða öðrum málum heims-
ins, fært i allan sjó og fallið til
þess að taka öllum þeim fram-
förum vaxandi menningar sem
nútiminn heimtar og veitir”. —
Þessi var einnig stefna
Guðmundar Finnbogasonar og
annarra þeirra sem unnu tung-
unni mest og bezt á hans tið.
Starf þeirra bar visu ekki alltaf
tilætlaðan árangur fremur en
önnur mannleg viðleitni. En við
getum vafalaust sitthvað af þvi
lært. Islenzk málræktarsaga er i
senn örvandi og skemmtilegt
viðfangsefni. Vonandi heldur
Baldur Jónsson áfram athugun-
um sinum á þessu sviði.
Gunnar Stefánsson.
l,2og....... 3
Ný reiknivél til
skólanota
TI-1600
Ný fyrirferðarlítil
vasareiknivél fró
Texos
Instruments
• 8 grænir stafir
% og formerkjabreytir
Hleðslutæki og taska
fylgja
þess TI-1650 með fullkomnu
Vélar, sem VITer i
H
F
ÁRMÚLA 11, SÍMI 81500
AUGLYSIÐ I TIMANUAA
Leiðrétting
Vegna frásagnar Timans af
bændafundi á Hvolsvelli 30.11
s.l. verð ég að biðja Timann að
birta eftirfarandi leiðréttingar á
þvi, sem eftir mér er haft.
Samkvæmt reikningum
MjólkurbúsFlóamanna 1975 var
talið að vantaði um kr. 1.80 á
litraað bændum væri greitt fullt
verðla gsgrundvalla r verð.
Ef þinsvegar reikningar
M.B.F. væru gerðir upp á sama
hátt og t.d. reikningar Mjólkur-
bús K.E.A. á Akureyri, þá heföi
þessi vöntun verið kr. 0.73, eða á
starfssvæði Mjólkursamsöl-
unnar aö meðaltali kr. 0.68.
Hinsvegar eru tvö litil
mjólkurbú, þar sem vantaði kr.
2.40 hjá öðru og kr. 2.83 hjá hinu
að grundvallarverð næðist, en
þessi bú munu ekki hafa náð
grundvallarverði á undan-
förnum árum.
Um útflutningsbætur sagði
ég, að þær hefðu verið ákveðnar
að hámarki árið 1959, 10% af
heildarverðmæti landbúnaðar-
framleiðslunnar, og svo er enn.
Þær hafa þvi ekki hækkað hlut-
fallslega heidur fylgt verðlags-
þróuninni.
Þá finnst mér ennfremur að
fréttaritari Timans hefði mátt
geta þess, sem ég sagði um það
sem Seðlabanki tslandsog land-
búnaðarráðherra Halldór E.
Sigurðsson hafa gert til að
bændur geti fepgiö uppgert það taldi likur benda til þess að þaö
sem eftir stendur af verði sauð- verð næðist að lokum.
fjárafurða frá 1975, og að ég Arni Jónason.
Rukkunarheftin
Blaðburðarfólk Tímans
er vinsamlega beðið að sækja
rukkunarheftin á afgreiðslu
blaðsins.
Stokkseyri
Umboðsmaður óskast frá 1. janúar n.k. til
að annast innheimtu og dreifingu blaðs-
ins.
Upplýsingar gefur Gunnlaugur Sigvalda-
son eða Sigurður Brynjólfsson i sima
26-500.