Tíminn - 02.11.1977, Blaðsíða 10

Olían og stórveldapólitíkin
Mikilvægi
svartagullsins
í heimi nútímans
1 siðustu grein var rætt um
gildi olíunnar fyrir heiminn all-
an og afleiðingar þess ef hana
skortir. Rætt var um vöxt og
viðgang oliufélaganna banda-
risku og þá aöstöðu sem þau
höfðu til skamms tima i Mið-
austurlöndum. Þá var rætt um
völd og áhrif oliuiðnaöarins, ó-
heillaþróun i deilum Israels og
Arabarfkjanna og þar siðast
komið, að Rússar sendu skrið-
dreka og herflugvélar til
Egyptalands, Sadat hótaði
striði, Kissinger hvatti tsraels-
menn til að reiða ekki fyrst til
höggs. Arabar hófu þvi striðið.
Aðdragandi oliubanns
á Bandarikin
Það kom bandariskum og
israelskum ráöamönnum ger-
samlegaá óvarthversu öflug og
árangursrik sókn Arabanna
var. tsraelsmenn misstu mikið
lið og margt vopna. Þeir reyndu
loftárásir, en rússneskar loft-
varnarbyssur gerðu mikinn usla
I flugflotanum. Á þrem dögum
misstu Israelsmenn 45 F-4 flug-
vélar, meira en fimmta hluta
þess flugflota sem fenginn var
frá Ameriku. Israelsmenn leit-
uðu ásjár hjá Bandarikjunum
ogbáðuum aukinn vopnabúnað.
Kissinger utanrikisráðherra
vildi hvorki styggja Araba né
Rússa. Samt sem áður sneri
hann sér til Pentagon og Schles-
ingers varnarmálaráöherra og
baö um að hafinn yrði undir-
búningur vopnasendinga til
ísrael. Þegar Kissinger ræddi
við ambassador Sovétrikjanna,
Anatoli Dobrynin, sagði hann að
Bandarikjaþing krefðist þess,
að Israel væri þegar I stað veitt
nauðsynleg aöstoð. Jafnframt
sagði hann aö détente-stefnu
stjórnar sinnar væri ógnað
nema Sovétmenn beittu áhrifa-
valdi sinu við Araba, stöövuðu
sóknarheri Araba og beittu sér
fyrir vopnahléi i Miðausturlönd-
um. Þessi aðvörun hafði engin
áhrif. Þann 9. nóvember fréttu
ráðamenn i Washington að sov-
ézk skipstreymdu til sýrlenzkra
og egypskra hafna með aukinn
vopnabúnað. Daginn eftirfengu
israelska og bandariska leyni-
þjónustan óyggjandi upplýsing-
ar um að Sovétmenn væru að
hefja stórfellda vopnaflutninga
Golda Meir forsætisráðherra
tsraels: Vegna þrýstings frá
Washington hélt hún að sér
höndum og Arabar hófu striðið.
til Damaskus og Kairó meö loft-
brú. tsraelski ambassadorinn
lagði nú enn haröar að Kissing-
er og sagði að öryggi tsraels
væri I voóa ef ekki fengjust
vopn.
Það dróst að Bandarikjamenn
gæfu afdráttarlaust svar. Vara-
varnarmálaráðherrann William
P. Clements reyndi að sannfæra
Schlesinger um aö frekari
upplýsinga væri þörf. Clements
átti hagsmuna að gæta i oliu-
iðuaðinum. Hann taldi Banda-
rikin ekki undir þaö búin að
hefja fyrirvaralausa vopna-
flutninga tillsrael, kanna þyrfti
birgðir og útvega flugvélar. En
sama kvöld var ljóst af upplýs-
ingum CIA að loftflutningar
Rússa nálguðust hámark. Kiss-
inger frétti að þrjár rússneskar
flugsveitir væru reiðubúnar að
fara til Miðausturlanda ef þörf
væri á.
Eftir fjögurra daga undan-
brögðkom skipun frá Washing-
ton um að senda 10 C-130 flutn-
ingaflugvélar fulllestaðar her-
gögnum til Azoreyja ennfrem-
ur aö 20 C-130 flygju til Israel.
tsraelski ambassadorinn til-
kynnti Goldu Meir, aö hafin
væri stórfelld bandarisk loftbrú
til Israel. Vopnin langþráðu
voru á leiðinni. ísraelsmenn
fylltust eldmóði og hófu stór-
fellda sókn gegn Sýrlendingum
og náðu talsverðu landi á vest-
urbakka Súezskurðar. Arabar
svöruöu að bragði. Oliubann var
sett á Bandarikin og nú upphófst
örvæntingarfullt timabil samn-
ingaviðræðna og reynt var að
koma á vopnahléi.
Hætta á heimsstyrjöld
Brezhnev bauð Kissinger aö
fljúga til Moskvu og lagöur var
grundvöllur að samkomulagi.
En þegar Kissinger kom aftur
til Washington eftir að hafa
komið viö i Jerúsalem og Lond-
on bárust kvartanir frá Rússum
um að Israelsmenn hefðu brotið
vopnahléssamninginn. ísraels-
menn voru búnir að umkringja
egypskar hersveitir á bakka
Súezskurðar og sóttu fram af
miklum þunga hinum megin
skurðarins. Kissinger vissi sem
var, að Rússar myndu aldrei
sitja aðgerðarlausir meðan her-
sveitir Egypta guldu afhroð.
Þann 24. október baö Sadat
Sovétrikin og Bandarikin aö
senda sveitir til að stilla til frið-
ar og fylgja eftir vopnahlénu.
Ýmsir töldu þetta hugmynd
Rússa og ekki hlaut hún góöar
undirtektir i Washington.
Sovéskar land- og flotadeildir
voru til reiðu i sjö árásarskipum
sem sigldu um á austanverðu
Miöjarðarhafi. Sjö flugsveitir
og 40.000 hermenn voru tilbúnir
til átaka i Rússlandi. Siðla sa.ma
dag sátu þeir Kissinger og
Dobrynin ambassador og
reyndu að komast að samkomu-
lagi. Þrem stundum siöar fékk
Dobrynin bréf frá Breshnev,
sem afhendast skyldi Nixon for-
seta. Þar voru Bandarikin hvött
til þess að senda fnenn isameig-
inlega friðargæzlusveit. Kiss-
inger ræddi viö Nixon og svarið
kom um hæl. Blákalt nei. Það
væri óðs manns æði ef stórveld-
in sendu liðssveitir á staðinn.
A þingi Sameinuöu þjóðanna
ásakaði sovéski sendifulltrúinn
Jakob Malik Bandarikin fyrir
að hjálpa tsraelum aö viröa aö
vettugi vopnahléö. Sendifulltrúi
Bandarikjanna skýrði Kissinger
frá þessu þegar i staö. Hámarki
náði spennan þegar Nixon for-
seta barst kuldalegt bréf frá
Breshnev þar sem hann ásakaöi
tsraelsmenn fyrir gróf vopna-
hlésbrot og hvatti Bandarikja-
menn til að senda gæzlusveitir á
svæðið o'g myndu Sovétmenn
gera slikt hið sama. Ennfrem-
ur: Það er ljóst að afstaða
Sovétrikjanna er sú, að sjái
Bandarikin sér ekki fært að
standameöokkuri þessu máli þá
munu Sovétrikin taka til alvar-
legrar athugunar að gripa til
sinna ráða.
Hótunin var augljós. Kissing-
er hafði þegar samband við
Nixon og mæltimeð áhrifamikl-
um pólitiskum aðgeröum jafn-
framt þvi sem hernum væri
skipað að vera viðbúinn. Orygg-
isráð Bandarikjanna kom sam-
an til fundar og samþykkt var
að fyrirskipa varnarástand nr.
þrjú. En varnarástand skiptist i
fimm flokka og númer eitt er
strið.
Flugvélaskipið John F.
Kennedy var sent I átt til Mið-
jarðarhafsins og um borð voru
12 orrustuþotur. Rúmlega 50
sprengiflugvélar voru kvaddar
til Bandarikjanna frá Guam og
82. flugsveit Bandarikjanna var
sagt að vera tilbúin til brottfar-
ar kl. 6 um morguninn. Loks var
herafla Bandarikjanna skipað
að vera við öllu búinn.
Breytt afstaða Rússa
Daginn eftir — þegar 12
stundir voru liðnar frá þvi er
Breshnev sendi Nixon' sin
ógnvænlegu skilaboð — breytt-
ist tónninn skyndilega I Rússum
á þingi Sameinuðu þjóðanna.
Rússarstuddu nú tillögu Banda-
rikjanna um að senda neyðar-
sveitir á vegum Sameinuðu
Þjóðanna til Miðausturlanda og
skyldu hvorki Rússar né Banda-
rikjamenn skipa þær sveitir.
Þrátt fyrir það aö rússneskar
flugsveitir væru enn i við-
bragðsstöðu varljóst, að hættan
á stórveldaátökum virtist liðin
hjá um sinn og Bandarfkin aft-
urkölluðu allsherjarviöbúnað
herafla sins. Kissinger hélt á-
fram að ræða viö tsraelsmenn
Ibn Saudi, konungur Saudi-
Arahlu. Bandarikjamenn lánuðu
honum endalaust fé til munað-
arlifs, byggðu honum loftkældar
hallir I eyðimörkinni og þjónuðu
duttlungum hans.
og reyndi að fá þá til að hverfa
burt meö lið sitt af vesturbakka
Súez. Mesta hættan var liðin
hjá. RichardNixon kallaði þetta
mestu hættustund frá þvi I
Kúbudeilunni 1962 er Rússar
reyndu að koma þar upp eld-
flaugastöðvum.
Hvert átti að leita?
Til hvers er að rekja þetta?
Mönnum eruþessir atburðirlik-
lega i fersku miimi. En sé betur
að gáð kemur annað i ljós. Þess-
ar ýfingar við Rússa og oliu-
bann Araba á Bandarikin voru
ógnvænleg aðvörun til þeirra
manna sem mótuðu Bandariska
utanrikisstefnu. Það var timi til
kominn að Bandarikin tækju að
hyggja að orkuforða sinum. Áð-
ur fyrr hefðu Bandarikin orðið
sér úti um aukabirgðir af oliu
meðþviað fá þær annars staðar
frá á vesturhveli jarðar. En
heimsvaldastefna oliuiðnaöar-
ins bandaríska hafði bakað sér
fjandskap við Mexico sem er á
sama ollusvæði og Texas. Mexi-
comenn, er áttu talsverðar olíu-
lindir, tóku yfirráð þeirra úr
höndum oliufélaganna banda-
risku 1938. Suður-Amerfka,
Kanada og Bandarikin hafa að
mestu fullnýtt oliulindir sinar
og geta tæpast afgreitt meiri
oliu en þegar er. Auk þess var
þörf Bandarikjanna nú miklu
meiri en svo að þessi rfki gætu
veitt umtalsverða aðstoð. Á
undanförnum árum hefur Indó-
nesfa haslað sér völl á olfu-
markaðinum svoog nokkur lönd 0
I Afriku. En ekkert þessara
landa var þá svo langt komið i
tækni og vinnslugetu að gagn
væri að. Það er aðeins eitt land í
heiminum sem virðist þess um-
komiö að fullnægja orkuþörf
Bandarikjanna— Saudi-Arabía.
Valdastóll svartagulls-
ins
Hvaö vitum við um Saudi-
Arabiu? Miðausturlönd voru
vagga heimsmenningarinnar.
Fyrir rúmum fimm þúsund ár-
um voru þar rikin Súmer og
Babýlon við fljótin Tigris og
Efrat. Þar þekkjum við nú rikið
írak. Egyptaland og Nfl eru
nöfn sem allir þekkja frá fornu
fari. Þarna hafa orðið til mikil
og merkileg trúarbrögð, siðast
Islam. Mekka i Saudi-Arabiu er
helgistaður Islamtrúarinnar.
En sem þjóðrfki á Saudi-Arabia
sér enga forsögu. Ríkið varð
til fyrir 50 árum fyrir tilstilli
svipmikils og atorkusams eyði-
merkurhöfðingja, sem lagði
undir veldi nágranna sinna.
Hagkerfið er heldur frumstætt
og rfkisskipan sömuleiðis. tbúa-
talan er fimm eða sjö milljónir
hirðingja, manntal hefur aldrei
fariö fram. Rikið álika stórt og
Texas og Alaska samanlögð. En
hluti þessa rikis geymir i jörðu
helming þeirra oliu sem eftir er
i heiminum.
Bandarikin auðsýna Saudi-
Arabiu mikla virðingu. Þau
komu þar fæti milli stafs og
huröar 1930 og fundu ómetan-
lega fjársjóði. Ekki leið á löngu
þar til Bandaríkjamenn höfðu
tryggt einkarétt allrar vinnslu
oliu og skelltu I lás á nef keppi-
nauta sinna. Hvað sem á hefur
duniö f Miöausturlöndum hafa
Bandarikin staðið með
konungsrlkinu Saudi-Arabfu.
Þegar einvaldurinn komst i
fjárþrot lánuöu Bandarikja-
menn honum fúlgur fjár en var
lofað oliu i staðinn. Þegar Bret-
ar veittu andstæöingum hans
hernaðaraðstoð hjálpuðu
Bandarikin til að reka þá á
braut. Einhver þjóðarleiðtogi
kallaði Saudi-Arabfu eitt frum-
stæðasta og vanþróaðasta ein-
ræðisriki i heiminum. Roosevelt
forseti fór f opinbera heimsókn
til Saudi-Arabiu og beitti sér
fyrir þvi að Saudi fékk aðild að
Sameinuðu Þjóðunum. Þegar
Sameinuðu Þjóðirnar reyndu að
fordæma þrælahald í Saudi
komu Bpndarikin í veg fyrir að
sú tillaga yrði samþykkt.
Bandarikin lögöu risastóran
flugvöll i Saudi-Arabiu og ráða-
menn i Washington gerðu allt
sem þeir gátu til að greiða götu
óskabarnsins i landinu. Banda-
rikin stjönuðu við Ibn Sau 1 k n-
ung og þegar synir konungs
kynntust ljúfu lifi og vildu
nútimaþægindi inni á miðri
eyðimörkinni byggðu Banda-
rikjamenn loftkældar hallir og
fluttu til landsins loftkældar
lúxusbifreiðar. Sifellt var látið
undan kröfum Arabanna og
greitt sifellt hærra verð fyrir
olfuna. Þar kom loks 1973 þegar
Bandaríkjamenn fóru fram á
aukið oliumagn til að mæta
þörfum á heimamarkaði, að
konungur Saudi-Arabiu aftók
með öllu aukna framleiöslu fyr-
ir Bandarfkin nema þau hættu
að styöja tsrael. Þegar Banda-
rikjamenn héldu áfram stuðn-
ingi sinum við Israel settu
Saudi-Arabar oliubann á
Bandarikin og tóku stjórn
Aramco oliufélagsins i sinar
hendur.
Sadat Egyptalandsfor: eti:
Stöðugar striöshótanir studdar
stórfelldum vopnasendingum
frá Rússlandi.