Tíminn - 15.01.1978, Síða 16

16
9 -
Sunnudagur 15. janúar 1978
menn og málefni
„Það skal fram sem fram
er meðan rétt horfir”
Forusta Suður-
Pingeyinga
Margt hefur verið ritað um for-
ustu Suður-Þingeyinga i félags-
málum á síöari hluta 19. aldar og
þeir taldir helztu brautryöjendur
á þvi sviði. Ýmsum kann þvi að
þykja, að það sé að bera í bakka-
fullan lækinn þegar ungur og efni-
legur sagnfræöingur Gunnar
Karlsson, sendir frá sér mikiö og
vel unnið rit, Frelsisbarátta
Þingeyinga og Jön á Gautlöndum.
Samt er óhætt aö fullyröa aö mik-
ill fengur er að því. Gunnar
Karlsson nýtur þess að sjálfsögðu
aö margir ágætir sagnfræðingar
hafa fjallað um þetta efni áður,
eins og Þingeyingarnir Þorkeli
Jóhannesson og Arnór Sigurjóns-
son. En Gunnar bætir mörgu við
og varpar á margt nýju ljósi. Þá
virðist honum sýnt um að draga
rökréttar og óhlutdrægar álykt-
anir, þótt vafalaust sé hann mis-
hrifinn af mönnum og málefnum,
en aöalgalli margra sagnfræð-
inga er einmitt sá, að þeir stjórn-
ast um of af slikum sjónarmiöum.
Gunnar Karlsson leitast m.a.
viö aö svara þeirri spurningu
hvenær Suður-Þingeyingar tóku
að skara fram úr öðrum í félags-
málum. Svar hans er þaö, að
þetta gerist ekki fyrr en á niunda
tug aldarinnar, þegar kaupfélag-
ið og Þjóöliðið setja mestan svip á
framvinduna. Kaupfélagiö hefur
oröiö langlift og þekkja flestir þá
sögu, en Þjóðliðiö var skammlift,
en haföi samt veruleg áhrif um
skeið.
A fyrri áratugum aldarinnar
bar meira á ýmsum öðrum en
Suður-Þingeyingum. Jón Sigurðs-
son forseti átti i upphafi örugg-
ustu stuöningsmenn sina á Vest-
fjörðum og Fljótsdalshéraöi. Upp
úr 1850 verða Vestfirðingar, Snæ-
fellingar og Norömýlingar fram-
arlega i flokki. A þeim tíma er
hins vegar sitthvaö aö gerast hjá
Suöur-Þingeyingum, sem veldur
þvi, aö þeir taka forustuna á ni-
unda áratugnum. Gunnar Karls-
son þakkar þaö m.a. óvenjulega
hæfum forustumönnum, eins og
Einari Asmundssyni I Nesi og
Jóni Sigurðssyni á Gautlöndum.
Spurning er, hvort ekki er rétt aö
skipa séra Benedikt Kristjáns-
syni i Múla viö hliö þeirra.
Svar
Benedikts
á Auðnum
1 riti Gunnars Karlssonar er
stofnun Kaupfélagr, Þingeyinga
gerö góö skil. I lok kaflans um
upphaf kaupfélagsskaparins,
svarar Gunnar Karlsson þvi á at-
hyglisveröan hátt, hvort kaupfé-
lagsskapurinn eigi rætur aö rekja
til vinstri róttækni eöa sósial-
isma. Hann rifjar upp ýms um-
mæli forustumannanna og segir
siöan:
„Þessar hugmyndir minna ó-
neitanlega sumar talsvert á sósi-
alisma, einkum jafnaöarboö-
skapinn og hugmyndin um verzl-
un sem félagslega þjónustu viö
almenning. Voru hugmyndafræö-
ingar kaupfélagsins þá sósialist-
ar? Þeirri spurningu svaraöi
Benedikt á Auönum í Ófeigi, þótt
meö óbeinum oröum væri:
„...kaupfélagsskapurinn er
ekkert annaö en mannfélagsleg
hugmynd sem veriö er aö gera
fyrstu tilraun meö. Og þessar til-
raunir eru byggöar á og i sam-
ræmi viö þá stefnu þessara tima
aö draga smám saman öll mál-
efni er allan almenning varöa úr
höndum hinna gömlu stétta og
leggja þau undir atkvæöi og um-
ráö almennings sjálfs. Þetta vak-
ir vist óljóst fyrir þeim sem kom-
ist hafa aö þeirri niöurstööu aö
kaupfélagsmenn sé „sósialistar”
og kaupfélagsskapurinn „sósial-
ismus”. Þetta á nú vist aö vera
sagt kaupfélagsskapnum til niör-
unar af þeim mönnum sem ekki
vita betur en aö „sósialismus” og
allar hinar nýrri mannfélagshug
myndir og hagfræöistefnur sé
fyrirlitlegar vitleysur sem óhætt
sé aö fyrirdæma án þess aö
þekkja þær. Þá grunar þvi ekki aö
þessi ummæli sé fremur hrós, en
last, þó þau sé ekki byggö á þekk-
ingu, hvorki á kaupfélagsskap né
„sóslalismus”.”
Þessi orö Benedikts sýna aö
hann leit ekki á stefnu kaupfé-
lagsins sem sósialisma þótt hann
geri honum sýnu hærra undir
höföi en þeirri Ihaldsstefnu sem
barðist gegn öllum breytingum á
þjóðfélaginu. Viö hljótum að fall-
ast á mat Benedikts á stefnu
sinni. Hún var ekki sóslalismi,
heldur róttæk vinstrisinnuö
frjálshyggja I verzlunarefnum,
nákvæm hliðstæöa „frelsisstefnu
framsóknarmanna’ sem ríkti I
stjórnmálalifi Suöur-Þingeyinga
á þessum árum (sbr. IV.5). Meg-
ininntakið I samvinnuhugmynd-
um Þingeyinga var trú á gildi al-
þýblegra samtaka trú á lýöræöi I
verzlunarefnum og áhugi á jöfn-
uöi á efnahag manna. Þeir sættu
sig ekki viö þaö eitt aö verzlunin
kæmist I hendur talsmanna, á
sama hátt og þeim var ekki nóg
að fá stjórn þjóöfélagsins inn I
landiö. Þannig greindist stefna
þeirra frá þjóðernisstefnu næstu
áratuga á undan. Jafnaöarboö-
skapur þeirra greindi þá einnig
frá þeirri frjálshyggju sem varö
undirstaöa kapitalisma. A hinn
bóginn kusu þeir aö beita almenn-
um samtökum fremur en þjóö-
nýtingu til þess aö stuðla aö efna-
hagsjöfnuöi og hindra auðsöfnun
einstaklinga. Ab því leyti greindi
þá á viö sósíalista.”
Undir
merkjum
frjálshyggju
Gunnar Karlsson lýkur svo
þessum hugleiöingum sinum
þannig:
„Eins og áöur segir var brezk
samvinnuhreyfing aö jafnaöi
tengd mjög róttækum sósíalisma
á fyrri hluta aldarinnar (V.4.)
Eftir aö Rochdale-félagiö var
helzta fyrirmynd brezkra sam-
vinnufélaga á siöari hluta aldar-
innar lagöist bein pólitlsk starf-
semi og umræöa aö mestu niöur I
þeim, en margir forystumenn fé-
laganna voru ötulir frjálshyggju-
menn. Dönsk samvinnufélög voru
langöflugust I sveitum og þau
efldust mjög þar á nlunda tug
aldarinnar þegar rikisstjórn var I
höndum íhaldsmanna aö miklu
leyti úr hópi stórjaröareigenda en
‘venjulegir bændur voru flestir
vinstrimenn I biturri stjórnar-
andstööu. Samvinnuhreyfing var
þar eitt af vopnum vinstrihreyf-
ingarinnar þótt hún væri form-
lega afskiptalaus um stjórnmál.
Þingeyskir samvinnumenn skip-
uöu sér þvi á svipaöar slóöir I
stjórnmálum og samvinnumenn I
nágrannalöndunum. Ekki er á-
stæöa til aö ætla aö þvl hafi valdið
bein áhrif heldur öllu fremur eöl-'
isskyldleiki. Samvinnuhreyfingin
var I eöli slnu uppreisn gegn rlkj-
andi auöstéttum, en gagnstætt
uppreisn sóslalista af skóla Karls
Marx snerust samvinnumenn
ekki gegn frjálshyggjunni heldur
geröu uppreisn slna undir merkj-
um hennar.”
„Miðlunar
maður að stöðu
og eðli”
Síöari hluti rits Gunnars Karls-
sonar fjallar um Jón Sigurösson á
Gautlöndum mestan bændahöfö-
ingja á íslandi á sínum tíma. Lýs-
ing Gunnars Karlssonar á Jóni á
Gautlöndum sem hinum hyggna
Jón Sigurðsson á Gautlöndum
og forsjála foringja er vafalaust
rétt. Jón á Gautlöndum var yfir-
leitt ekki upphafsmaður róttækra
skoöana, þótt hann sveigöist I þá
átt á efri árum, en hann fylgdist
vel meb þróuninni'og hann þótti
sjálfsagður leiötogi, þar sem
hann skipaði sér I sveit. Hann var
samt „miðlunarmaöur aö stööu
og eöli”, eins og Gunnar Karlsson
kemst áreiöanlega réttilega aö
orði. Um þetta vitnar vel eftirfar-
andi frásögn *Gunnars Karlsson-
ar:
„A Þingvallafundi 1873, þar
sem Jón var málsvari þeirra sem
vildu gera mestar kröfur, kom
einnig fram hjá honum hagsýnt
málamiölunarsjónarmiö. Þar er
haft eftir honum I fundargerö:
„Slaki menn meir til á þessum
fundi en Alþingi hefur gjört, þá
heföi fundurinn veriö til mikilla ó-
heilla. Þaö væri betra aö þessi
fundur færi lengra en Alþingi, AI-
þingi ætti hægara meö aö slá und-
an.” Þegar á þing kom 1873 slak-
aöi alit þingið siöan skyndilega til
og opnaöi leiö til aö þiggja aö gjöf
frá konungi þá stjórnarskrá sem
stjórnin var fús til aö veita Is-
lendingum. Ekkert liggur fyrir
um hvern hlut Jón átti aö því ráöi,
en hann fylgdi þvl og lýsti ánægju
sinni meö sátt og samlyndi þing-
manna. Má ætla aö þar hafi verib
farin leiö, sem var Jóni aö skapi.”
Jón hreifst
með
I framhaldi af þessu, segir
Gunnar Karlsson svo frá:
„1 stjórnarskrárbaráttunni síö-
ari, sem hófst á nlunda áratug
aldarinnar, var ein af framvarö-
arsveitum róttækra afla I Suö-
ur-Þingeyjarsýslu. Þar rótfestust
fyrst I islenzkum sveitum stjórn-
málasjónarmiö I ætt viö stefnu
vinstrimanna I Danmörku. Aöur
hefur verið drepið á að Jón á
Gautlöndum var ekki upphafs-
maöur þessarar stefnu meöal
Suöur-Þingeyinga. Hann hreifst
þar meö og kom fram sem mál-
svari yngri og róttækari kynslóð-
ar (IV 5.) Þannig munu hug-
myndir hans um frestandi neitun-
arvald og þingræöi til komnar.
Rétt áöur en hann tók aö hreyfa
þeim, á fyrstu árunum eftir gild-
istöku stjórnarskrárinnar 1874,
viröist Jón siður en svo hafa tekiö
sér stööu meö róttækustu öflum
þjóöfélagsins. Eftir alþingiskosn-
ingarnar 1880 skrifaði hann
Tryggva Gunnarssyni og var óá-
nægöur yfir úrslitunum:
„Það hefur verið hrundið eða
hafnað nýtum þingmönnum og
þingmannaefnum sem reyndir
eru aö drengskap ráöfestu og
fleirum kostum sem hverjum
þingmanni eru ómissandi. En
teknir I þeirra staö allra handa
menn, proletarar og projektmag-
arar. Þetta sýnir aö þjóöin I heild
sinni er ekki vaxin þvl stjórnfrelsi
sem hún þegar hefur fengiö, enn
siður meira. Þaö veröur þvl aöal-
köllun vor og ætlunarverk, hinna
reyndari og gætnari þingmanna,
aö hamla á móti offrekju og
gauragangi þein^ sem búast má
viö að fram komi frá hálfu sumra
hinna nýju þingmanna.”
A þessum árum má finna merki
þessaöungum Þingeyingum þótti
Jón kominn yfir I hóp Ihalds-
samra höfðingja. Jón Halldórsson
frá Birningsstööum var þá kom-
inn til Amerlku en hann hefur
fengiö fréttir aö heiman frá göml-
um félögum. Ariö 1879 skrifaði
hann Benedikt á Auönum og
ræddi um hvernig menntamenn
heföu tekiö upp Ihaldssemi eftir
Dönum: „...svo þeir eitra út frá
sér og jafnvel sýkja beztu al-
múgamenn svo þeir veröa óhæfil-
(egir) til aö vinna fööurl(andi) og
þjóö sinniverul(egt) gagn, eins og
t.a.m. Jón Gauta. Hvaö var
hann? Og hvaö er hann oröinn?
„Það skal
fram...”
Gunnar Karlsson heldur á-
fram:
„Þaö var yngri kynslóð Þingey-
inga sem hreif Jón meö sér inn I
baráttu um meginatriöi stjórn-
skipunarmálsins á árinu 1884
þegar Þjóölibiö var stofnaö. Hann
tók aöra sveiflu til róttækni 56 ára
gamall og hélt henni aö segja má
til æviloka. Pólitlskur sveigjan-
leiki hans geröi hann aö aðgengi-
legum fulltrúa þjóöliösmanna á
landsmálavettvangi og aö öllum
llkindum fremur vinsælum. For-
setastörf I neöri deild komu I veg
fyrir aö hann gæti oröib málsvari
sjónarmiöa þeirra á þingi nema
áriö 1885. Þá tók hann hins vegar
talsveröan þátt I umræöum.
Þingræöur hans þetta ár bera þó
vitni um aö hann hafi enn varö-
veitt mikið af gamla jarðbundna
sveitamanninum I sér. Hann hélt
afar stutta framsöguræöu fyrir
stjórnarskrárfrumvarpinu og
lausa viö allan hátföleika. 1 um-
ræðunum lagöi hann sig fram aö
sýna aö stjórnkerfi þaty sem þeir
endurskoöunarmenn kröfðust
væri hagkvæmt og mundi ekki
baka landinu óhæfilegan kostnaö.
I þessum umræöum túlkaöi Jón
stefnu Jóns Sigurðssonar forseta:
Þaö hefir verið haft eftir Jóni
heitnum Sigurössyni aö hann hafi
haft fyrir orötak „aldrei aö
víkja”. Þetta er ekki réttur skiln-
ingur á stefnu Jóns heitins Sig-
urðssonar I stjórnmálum og þeir
sem hafa lagt honum þessi orö I
munn hafa annað hvort ekki skiliö
hann rétt eða sagt á móti betri
vitund. Stefna Jóns Sigurðssonar
mundi vera réttilega einkennd
meö þessum orðum: „Þaö skal
fram sem fram er meöan rétt
horfir.”
Sennilega er þetta skynsamleg
túlkun á stefnu Jóns forseta, en
nafni hans heföi ekki túlkaö hana
svo fyrir þingmönnum ef honum
heföi ekki veriö hún aö skapi.
Mun þetta þvl ekki slöur góö lýs-
ing á viðhorfum Jóns sjálfs. Hon-
um var fyrir mestu aö stefndi
fram, hitt gat verið undir atvik-
um komiö hvort reynt var aö fara
leiöina I lengri eöa skemmri á-
föngum eöa hvort farið var lesta-
gang bóndans eöa glæsireiö höfö-
ingjans.”
Réttur maður
á réttum stað
Niðurlagsorö Gunnars Karls-
sonar um Jón á Gautlöndum sem
stjórnmálamann eru þessi:
„Aö öllu samanlögöu verður
ekki sagt aö Jón hafi veriö sér-
staklega stefnufastur stjórn-
málamaöur. Athugun Odds Didr-
iksen á sögu þingræðiskröfunnar
er vafalaust rétt I öllum megin-
atriöum en hún gefur ekki rétta
mynd af stjórnmálaviðhorfum
Jóns á Gautlöndum I heild. Hon-
um var eiginlegt aö velja hag-
kvæmar lausnir á viðfangsefnum,
þræða millileiðir og sætta sig við
aö ná áfanga á miðri leiö. Eins og
aörir þingfulltrúar fyrir daga
þingræðis átti Jón viö tvo aðila
aö semja annars vegar dönsku
stjórnina, hins vegar kjósendur
sina. Viö bæöi samningaboröin
haföi hann ákveðin leiöarljós I
huga, en var jafnan tilbúinn aö
slaka til meöan honum þótti horfa
rétt. Víösýni hans og fordóma-
leysi sem olli þvl aö hann skildi
svo Vlöa eftir sig spor I menn-
ingarmálum og félagsstarfi (VII
2-3) geröu hann aö hagsýnum
fremur en stefnuföstum stjórn-
málamanni.
A hinn bóginn veröur Jón ekki
kallaöur tækifærissinni I þeim
skilningi aö hann hafi gengiö I
berhögg viö meginhugmyndir
slnar til þess aö ná völdum eða
metoröum. Hann var of áhuga-
samur um aö koma fram áhuga-
málum slnum til aö kúvenda
nokkru sinni gegn þeim, of skap-
rikur til aö láta nokkurn svln-
beygja sig. I stjórnskipunarbar-
áttunni hefur hann sennilega látiö
kjósendur sína sveigja sig til rót-
tækari afstööu en honum var eig-
inleg. Ekkert bendir til þess aö
þeir hafi nokkru sinni fengið hann
til aö krefjast neins sem hann var
andvlgur. En vafalaust hefur
hann vitaö undir niöri aö þaö
geröi ekki ýkja mikið til eöa frá
hve hátt boginn var spenntur, niö-
urstaðan yröi málamiölun hvort
sem væri. A hinn bóginn hefur
hann sennilega leitazt viö aö fara
eins langt I aö krefjast eyöslu á
almannafé og frjálslyndis I fé-
lagsmálum og hann vissi framast
von til aö kjósendur fyrirgæfu
honum. Þannig var hann góöur
tengiliöur milli Ihaldssams
bændasamfélags og útlendrar
frjálshyggju. Gizka má á aö Ein-
ar I Nesi hafi seinkaö þing-
mennsku sinni um fáein ár meö
ögrandi afstööu sinni til trúmála.
Jón á Gautlöndum sagöi einmitt
um hann aö hann nyti ekki þess á-
lits sem hann veröskuldaöi vegna
sérvizku og öfga. (III.6) Það var
fjarri Jóni aö fara þannig aö.
Hann hefur vafalaust stundum
gengiö gegn vilja meirihluta kjós-
enda sinna en hann sleit aldrei
tengslin viö þá. Þannig var hann
réttur maöur á réttum stað þegar
þoka þurfti Islenzka bændasam-
félaginu út úr hugmyndaheimi
einvaldsþjóöfélagsins og gera
bændastéttina aö undirstööu
frjálslyndrar stjórnmálahreyf-
ingar.” Þ.Þ.