Tíminn - 26.10.1978, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 26. október 1978
7
Stl skoðun virðist fara
vaxandi meðal margra bæjar-
manna, einkum hér i Reykja-
vik, að uppblástur landsins fyrr
og siðar sé fyrst og fremst sök
bænda á Islandi. Sennilega
hefur þessi kenning eflst vegna
þess áróðurs sem rekinn hefur
verið í slðdegisblöðum og viðar
nú um all langt skeið, gegn Is -
lenskumlandbúnaði og Islenskri
bændastétt, og þá oftast sem
þáttuf af einhvers konar tilfinn-
ingahagfræði, sem oft er þægi-
leg til slns brúks, þegar heppi-
legra þykir að sniðganga rök.
Þessi áróður hefur stundum
nálgast ósvlfni, en það kalla ég
það, þegar eitthvað er fullyrt ,
án þess að r eynt sé að færa fram
haldbær rök máli til stuðnings
ogoft raunar auðséð, aö fullyrð-
ingin fær ekki staðist.
Þessi áróður hefur birtst i
ýmsum myndum. Hjá skóg-
ræktarmönnum, einkanlega
fyrrverandi skógræktarstjóra,
Hákoni Bjarnasyni, birtist hann
i óbeinni eða jafnvel beinni
andúð til sauöfjárbúskapar. I
blaðagrein, sem hann skrifaði
fyrir nokkrum mánuðum, sagði
hann meðal annars, að ,, upphaf
og orsök hinna stórkostlegu
náttúruspjalla sem orðið hafa
hér á landi, er auðvitað biiseta
manna.” (Leturbreyting mín.)
Annar greinarhöfundur, sem
kom fram á sjónarsviðið þennan
sama dag, kvaö þó öllu fastara
að orði, og vandaði ekki
búendum kveðjurnar. Hann
sagði ,,bændur viða I landinu
hafa rányrkt landareign sina,
svo að við borð iiggur aö stór
svæði verði óbyggileg.” Þessar
greinar voru báðar auösjáan-
legaritaðarað lltthugsuðu máli
og I tilfinningahita augnabliks-
ins, en það afsakar þó ekki full-
yrðingarnar,néheldurþótt höf-
undum hafi málefnalega gengiö
gott til. Þaðersvo annað mál að
Hákon Bjarnason hefur unnið
merkilegt brautryðjandastarf I
islenskri skógrækt, og að við
eigum honum margt aö þakka.
Aróður má hins vegar aldrei
ganga of langt og fullyrðingar
um það sem tæplega eða alls
ekki getur staðist, gera engu
málefni gott.
Heimildagildið i rýrara
lagi.
Það var þó raunar hvorug
þessara umræddu greina, sem
komu mér af stað til að rita
þessar llnur, heldur erindi, sem
okkar nýskipaöi skógræktar-
stjóri, Sigurður Blöndal, hélt
fyrir skömmu I útvarpi i erinda-
flokkinum ,,Um daginn og
veginn”. Ég varð fýrir von-
brigðum af þessu erindi. Mér
fannst það óþarft bergmál af
hæpnustu kenningum forvera
hans, þar sem tilfinningasemi
var látin nægja I stað sannana
eða raka. Égfékk þá hvöt til að
andæfa litilsháttar þeim hæpnu
kenningum sem fullyrðinga-
skrafið viröist byggt á, þar sem
Búseta og
landsspjöll
ég taldi mér kunn mörg rök,
sem hnigu i aðra átt. Þetta hafði
aö visu veriö gert áöur, en
áráttukenningar eru erfiðar
viðureignar og hættir jafnan til
að rlsa upp að nýju, þótt þær séu
kveönar niður I bili. Kenningin
er i stuttu máli sú, að það sé
búsetan, nánar tiltekið „rán-
yrkjubúskapur sauðfjárbænda”
allt frá landnámsöld, sem sé
„upphaf og orsök” landfoks á
Islandi. Oft hefur þá verið
hampað frásögninni I Islend-
ingabók Ara, að landið hafi
verið „viði vaxið milli fjalls og
fjöru”. Það er skemmtileg og
rómanttsk mynd, sem þarna er
dregin upp, en heimildargildið I
rýrara lagi. Viður þýddi bæöi
skógartré og venjulegan hris
eða fjalldrapa og sagði þvl
næsta lltið, en auk þess var um-
sögnin höfð eftir Garðari fööur
Una danska, sem dvaldi einn
vetur fyrir landnám I Húsavik
nyröra og getur sagan ekki um
að hann hafi stigiö annars
staðar á land, þótt hann sigldi I
kring um landið. Vitneskja hans
um gróðurfar þess hlaut því að
vera næsta takmörkuð. Af bæja-
nöfnum og örnefnum sem nefnd
eru I Landnámu og Islendinga-
sögum bendir margt til að
munurinn á gróðurfari þá og nú
hafi verið töluvert minni en
margir ætla, og jafnvel að
fundist hafi merki um upp-
blástur, þegar menn fyrst komu
til landsins. Það er t.d. athyglis-
vert, að einn landnámsmanna
skírði bæ sinn Sandgil. Hnn er
sk^mmtfrá Gunnarsholti, á þvi
alkunna uppblásturssvæði, sem
nú er þó búið að græða. Mela-
sveit I Borgarfiröi hét Mela-
hverfi á landnámstlmanum, svo
ekki hefur þar allt verið klætt
viði eöa skógi, og þannig mætti
lengi telja.
Oskulagasnið sýna að jarö-
vegur hefur á landnámstima
verið mjög grunnur, sem eðli-
legt er, og stutt niöur á berg-
grunninn. Og þótt þau snið sýni
að bergefni og aska hefur stór-
aukist i jarðvegi eftir aö búseta
hófet, er vitað um aðrar orsakir
semþvlgátu valdið, eins og t.d.
eldgosið I Heklu 1104, sem talið
er mest eldgos siðan land
byggðist, einnig Kötlugos, sem
var á landnámsöld og merki
sjást um hér I Reykjavik I ösku-
lögum.
Skógar við fjárhúsdyr.
En svo er það sem slst má
gleymast, að á landnámsöld
eöa þar um bil, er að ljúka
nokkur hundruð ára löngu
hlýviðraskeiöi og upp úr þvl fer
loftslag kólnandi og tiðarfar
stórversnandi. Hver áhrif það
hefur á gróöurfar og jaröveg
vita allir og sýnist undarlegt að
látast ekki koma auga á svo
sjálfsagöan hlut og skella allri
skuld um „orsök og upphaf’ á
bændurna og sauofjárbúskap
þeirra.
Viö vitum að sjálfsögöu að
skógar eru verulega minni I dag
en á landnámsöld, ef með hug-
takinu „skógur” er látin gilda
sunnlenska merkingin, sem
einnig nær yfir lágvaxin krækl-
ott kjörr. Landnámsmenn urðu
að losa sig við allmikið af
„skógi” til þess að geta nýtt
landið til slægna og stundum til
beitar, og mikið af skógargróðri
varð að fella til kolageröar á
umliönum öldum. En harðindi
og eldgosaaska tóku ekki slöur
toll sinn af skóglendinu. Að
sjálfsögðu er það rétt, að á eld-
gosasvæöum og öskufalla, þar
sem jarövegur var þurr, laus og
léttur fyrir, hætti jarövegi stór-
um meir til að blása og gat
skógur þá veitt þar mikla vernd
meðan hann eyddist ekki sjálfur
af sömu ástæðum. En þar sem
skógurinn varð oft að vlkja fyrir
áhrifum dauöra náttúruafla var
ekki við bændurna eina aö sak-
ast.
Það ætti ekki að þurfa að taka
það fram, aö fáar gróðurteg-
undir eru jafn háðar loftslagi og
jafn veikar fyrir breytingum
þess og skógurinn. Hann getur
einnig horfið af landi án þess að
það blási upp og er þvi of mælt
að það þurfi að fylgjast að. Við
höfum dæmi um það I mörgum
sýslum á Norðurlandi þar sem
þekkt eru i skjölum skóganöfn á
algrónu en nú skóglausu landi.
Það eru llka m örg dæmi um það
aö óvarinn skógur hefur haldist
við um aldir heima við túnfót á
fjárjöröum svo sem sjá má enn
þann dag i dag 1 Borgarfirði,
vlöa á Vestfjöröum og I Þing-
eyjarsýslu og Múlasýslu. Benda
má einnig á skógana við túnin á
Skriðufelli, I Haukadál og I
Skaftafelli, svo einstök býli séu
nefnd. Hvers vegna eyddust
ekki þessir skógar, sem lágu s vo
aö segja heima við fjárhusdyr,
ef búsetan og sauðfjárbeitin var
svo banvæn skógi og landi?
Litla isöldin
Þeir sem aðeins mun siöustu
50eða 60ár, eða voru bæjamenn
fram undir tvitugsaldur og I litl-
um tengslum við náttúruna
fram til þess tima, gera sér litla
hugmynd um það tiðarfar sem .
hér rikti um og fyrir siðustu
aldamót. Þessi harðindakafli,
sem stóð meira og minna allan
slðari hluta 19. aldar og nær tvo
áratugi fram á þá tuttugustu,
var nefndur „The little ice age”
(Litla Isöldin) I Bandarikjunum
og Kanada. Geta má nærri
hvernig þá var hér norður við
hinn svokallaða Ishafsbaug.
Harðasti kaflinn var þó 20 ára
bilið milli 1880-1900. Þetta tima-
bil skildi landið eftir flakandi I
sárum og það er staðreynd, aö
slðan hefur það stöðugt verið að
blása upp á viðkvæmustu ösku-
svæðunum, þótt margt sárið
hafi gróið á slöari árum. Sá er
þetta ritar minnist þess, að árið
1910 var flag norðvestan I hverri
þúfú á holtum ofan bæja um
endilangan dal i Köldukinn, svo
land leit út sem úfið svart flag ef
horft var til suövesturs en allt
sýndist gróið og grænt ef horft
var til norðausturs. Ef jarðveg-
ur hefði þar veriö sendinn og
öskublandinn, hefði landið blás-
iðupp. En hann var það ekki, og
hann var nægilega rakur. En
það tók 20 ár að þessi sár á land-
inu gréru að fullu og þau geröu
það þrátt fyrir mikla fjárf jölgun
álandsvæðinu á sama tlmabili.
Þaö hafa ýmsir skrifað glögg-
ar lýsingar af þvl sem geröist á
þessum harðindaárum og sum-
ar þeirra næsta hrollvekjandi,
svo sem skáldin Matthlas
Jochumson og Guðmundur
Friðjónsson og I grein I Þjóöólfi
segir Matthlas frá þvl, þegar
Landsveitin var að blása upp
fyrir ágangi linnulausra ..Is-
kaldra norðaustan storma, sem
Jirutu niður dauðkalið landið og
fluttu sandinn og eyðimörkina
fram á við um marga faðma á
sólarhring. Ég ætla að tilfæra
hér tvö erindi úr kvæði Guð-
mundar Friöjónssonar um
„Mannskaðaveöriö 4. nóv.
1897”. Þau hafa einnig sitt að
segja:
Dauöinn rlöur bólstri bleikum
ber og lemur fótastokkinn.
Makki klársins, hæröur, hrokk-
inn
höfuðburöi stýrir keikum.
Óðir byljir áfram þjóta
uppi á himni og niöur að foldu,
ausa á sæinn sandi og moldu,
sjónum upp á landiö róta.
Aur og möl úr urð og hjalla
óveðrið um dalinn hrækir.
Allt er á lofti, ár og lækir
upp á móts við brún og hjalla.
Yfir tjörnum strókar standa,
strá og hrislur bogna að foldu.
Grafin kot i grjót og moldu
gnötra, stödd I miklum vanda.
I þessu veöri fórst margt
manna bæði á sjó og landi og
skip hrakti norður af Eyjafiröi
og vestur á Strandir og brotnuðu
þar I spón I urðarfjörum.
Svo halda þeir sem aöeins
muna góðæri áratuganna frá
1920 eða varla það, „aö upphaf
og orsök hinna stórkostlegu
náttúruspella” stafi fyrst og
fremst af kroppi sauðkinda á
strjálli beit, en gleyma og af-
skrifa þúsund ára hamfarir eld-
gosa og kólnandi veöráttu.
Þar með er ég ekki að segja,
að áhrlfa af búsetugætiaö engu.
Þaö er t.d. staðreynd að
sauöbeit kemur i veg fyrir
náttúrlega útbreiðslu skóglend-
is og þarf þvi að girða alla ný-
græðslu skógarplanta, ef þær
eiga að komast upp. Hófleg beit
á gamalt skóglendi virðist hins
vegar hafa lltil eða engin áhrif,
þvl að sauðfé sækist einungis
eftir nýgræðlingum birki-
plantna.
Dæmi um það sem kalla
mætti rányrkju og ofbeit eru
sárafá hér á landi og þá helst
vegna sauöfjárhalds i bæjum,
sem um fá ár fór nokkuð úr hófi
fram, en er nú, aö ég hygg, að
mestuhætt. Éghef einnig heyrt
um örfáa bændur sem gengu
helst til langt með beitarálag
eins og sagt var um bónda einn I
Selvogi og einn eða tvo bændur i
Grafningi.
Ekki bætir að vola og
klaga
Á liönum öldum virðist sauð-
fjáreign raunar aldrei hafa
nálgast hættustig, en haröindi
sáu um það að halda búpenings-
fjölda niðri og þaö einmitt á
þeim tlma, sem segja mátti að
mest riði a', eða þegar gróður
og jarðvegur var verst farinn
eftir eldgosa- og harðindaár.
Sannleikurinner sá, að tsland
hefur alltaf verið að blása upp
og gróa upp á víxl, og það er
hætt við aö svo verði lengi enn,
ef svo heldur áfram sem veriö
hefur, aö þaö skiptast á góðæri
Frh. á-13'.. siðu
Að éta skyr tíl sjós og lands
Már Pétursson, héraðsdómari
var meðal frummælendaá fundi
BHM. Þar sagði hann m.a. eft-
irfarandi dæmisögu um launa-
mál, til skýringar á þvl, hver
áhrif það mundi hafa, ef krónu-
tölubætur miðaöar viö lægstu
laun yrðu upp teknar, sem
algild regla:
Bóndi nokkur býr á jörð sinni i
Sæmundarhllðinni, vestan
vatna, en rekur einnig bú á jörð
I Blönduhliðinni, austan vatna.
A búi sínu í Blönduhliðinni hefur
bóndi ráðsmann til þess að sjá
um búiö, víkingsmann, sem
hann borgar með dilkum, 200
sláturlömbum á ári. Ráðs-
manninum til aöstoðar er karl
úr Þingeyjarsýslu, ágætis karl
en fremur liðléttur. Hann fær 50 _
dilka á ári I kaup. Svona hafa ’
þessir tveir menn fengiö kaupiö
sittlmeira en 10 ár, ráösraaður-
inn fær 200 dilka á ári, en karl-
inn 50 dilka á ári. Sama hvort
dilkurinn leggur sig á 1500 krón-
^ ur eins og hann geröi I kringum
^ 1970 eða á 15000 krónur eins og
hann gerir i dag. Og nú spurði
bóndi, hvort nýja stefnan um
krónutölubætur á laun gæti
breytt einhverju varðandi kaup-
greiðslur sinar til þessára
manna. Svarið var auðvitað
játandi. Núna væri nefnilega sú
þróun hafin, að miða veröbætur
á laun ekki við raunveruleg
verömæti heldur við krónutölu.
Gæti þannig veriö þjóöráð fyrir
bóndann sem launagreiðanda
aö hætta aö miöa viö 200 dilka
hjá ráösmanninum heldur miða
við 3millj. kr. árslaunog ekki 50
dilka hjá karlinum heldur 750
þús. kr. árslaun. Þetta væri
sama verðmæti I dag. En fram-
- vegis kæmu svo visitölubætur I
Jkrónutölu. Miðaö við 40% verö-
bólgu þá tlfaldast jú laun á 8 ár-
um. Karlinn á þá aö fá árið 1986
50 dilka, sem leggja sig á
7.500.000. Kaup hans sem I dag
er 750 þús, I krónum talið hefur
þá hækkaðum kr. 6.750.000 en er
aö raunvirði hið sama.
Ráðsmaðurinn á að fá sömu
krónutöluhækkun. Hannfær þvl
þær 3 millj. kr. sem hann hefur
nú + 6.750.000 eins og karlinn,
sömu krónutölubæturnar, eða
samtals kr. 9.750.000.
Til þessað ná þeirrikrónutölu
þarf bóndinn ekki að láta hann
hafa 200 dilka árið 1986 eins og
núna heldur aðeins 65 dilka.
Kaup ráðsmannsins verður þá
aðeins 1/3 af þvi sem nú er I
raunverulegum verðmætum.
Ég endurtek — maður sem fær
200 dilka I kaup á ári nii, á aö fá
65 dilka árið I986ef miðaö er við
launamun 1:4, meðalverðbólgu
40% á ári og fulla verölagsupp-
bót á lægstu laun en slðan
krónutölu. Rökin: Viöskiptaráö-
herrannsegir: Allirþurfa að éta
jafn mikiö skyr. Þetta kvað hafa
komið fram i sjónvarpsviötali
hjá honum rétt eftir að hann
hafði tekið viö ráðherradómi.
Ætli ráðsmaðurinn I dæminu
okkar hér að framan verði ekki
hættur að éta skyriö sitt i
Blönduhliöinni árið 1986, ef hann
á að éta þaö eftir formúlu viö-
skiptaráðherrans? Ætli hann
veröi ekki frekar farinn að éta
skyr á togurunum hans Stefáns
á Króknum, þar sem menn fá
andvirði jafn margra fiska ár
frá ári og verðbólgan er ekki
látin ráða launahlutföllum. Ætli
þaö verði ekki llka svo með okk-
ur rlkisstarfsmennina, hvort
sem viö erum ráðsmenn á hjá-
leigu frá Ragnari Arnalds,
Steingrími Hermannssyni eöa
Svavari Gestssyni, að við verö-
um farnir aö hugsa til þess aö
éta okkar skyr I öðru skiprúmi
undir önnur jól, ef sú stefna á aö
ráða, aö verðbólguhraðinn
ákvarði launahlutföllin. Þegar I
lok næsta árs verða margir okk-
ar farnir að vinna kauplaust tl-
unda hvern dag, ef miðað er við
skipverja hjá öðrum útgerðum.