Tíminn - 19.01.1979, Side 10

10
Föstudagur 19. janúar 1979
Viö háskólann I Stokkhólmi
er stofnun, sem einkum fæst
við rannsóknir i alþjóóiegri
hagfræði. Forstöðumaður
þeirrar stofnunar er Assar
Lindbeck, prófessor i hag-
fræði. Hann hefur um margra
ára skeið verið baráttuglaður
og aldrei hikað við að segja
skoðanir sinar á ástandinu i
landinu, eða þaim málum,
sem efst eru á baugi hverju
sinni. Hann er félagi i
Jafnaðarmannaflokknum, en
hefur oft gagnrýnt flokkinn
harðlega.
t viðtalinu, sem birtist hér
segir Lindback skoðun sfna á
mörgu, m.a. hagrænu iýðræði.
Hann segir, að fjarstæða sé að
tala um lýðræði i sambandi
við eignarrétt. Atvinnulýðræði
er til þess eins að auka vald
verkalýðs og launamanna-
félaga með þvi að veita þeim
aukinn aðgang að stofnunum
rikisvaldsins.
Að dómi Lindbacks er barist
um miðstjórnarvaid og vald-
dreifingu.
Viðtalið er tekið af fréttarit-
ara Berlingske Tidende i
Stokkhólmi, Tor Höyem, og
stéttarfélögin
rætt við Assar Lindbáck
birtist hér talsvert stytt, og er
sumt endursagt.
lírelt
hugmyndafræöi
Eftir að hafa kynnt Assar
Lindbáck og störf hans vikur
hann að þvi að ræða við Lind-
báck um hugmyndirnar. Lind-
báck segir alla rikjandi hug-
mvndafræði vera úrelta og
skaðiega. Hún er flækja af
skilgreiningum og mati, sem
halda ber aðskildu. Gegnir þar
einu máli um sósiaiisma,
ihaldsstefnu og frjálslyndi,
eða þá marxisma, — allt er
þetta byggt á tilviljanakennd-
um hugmyndum einstakiinga
á 19. öld. Nú eru þessar
kenningar timaskekkjur, sem
menn halda i dauðahaldi eins
og um trúarsetningar væri að
ræöa. — Hversu fáránlegt er
ekki að halda dauðahaidi i
hugtök eins og hægri og
vinstri, eins og það skipti ein-
hverju máli nú hvernig stólum
var raðað i franska þinginu á
18. öid. Unglingar sem setjast
i háskóla lesa yfir sig af orða-
gjálfri liðinna tima og hefjast
handa af miklum móði að rifa
niður virki, sem fyrir löngu
var jafnað viö jörðu. Og verst
er þó að þeir hafa ekki hug-
mynd um hverjir eru hinir
nýju valdhafar: þ.e.a.s. skrif-
stofuvaldhafarnir, býrókrati-
ið.
Andstæður eru
fyrir hendi
— En er ekki samt um að
ræða andstæöur i samfélagi
nútimans og framtiöarsýnir?
Jú, vissulega, en það veröur
að byrja á þvi að skilgreina.
Siðan getur hver og einn valiö
sér leið eftir staöreyndum.
Sem dæmi má nefna, að and-
stæðurnar, verkamenn og
kapitalistar. eru alltof mikil
einföldun á staöreyndum, Við-
fangsefnið er langtum
flóknara. Nei, helsta vanda-
mál okkar er það hvar eigi að
taka ákvaröanir, hve mikla
samkeppni eigi að leyfa og
hvernig eigi að dreifa eigna-
réttinum. Kjarni þessa alls er
miðstýring eða valddreifing.
Um þetta stendur slagurinn,
og hugtökin sósialismi og
kapitalismi segja ákaflega lit-
ið um hvernig þessu er háttað.
— En hvar á að taka á-
kvarðanir I nútimasamfélagi?
Akvaröanir á að taka þar
sem vitneskjan er fyrir hendi.
Þar af leiöandi er það rök-
leysa að segja, að ákvaröanir
eigi að taka af miöstjórnar-
valdi þegar þekkingin er
dreifö um allt. Þekkingin á
markaðssamfélaginu er
samankomin hjá þúsundum
einstaklinga og stofnana og
fyrirtækja. Þessari vitneskju
er ekki unnt að koma inn i
höfuðiö á fáeinum embættis-
mönnum, og skiptir þá engu
hversu margar nefndir eru
skipaðar til aö kanna málin.
Akvaröanir eru teknar þar
sem litil þekking er fyrir
hendi, og það er ógerlegt að
búa til eitthvað, sm samsvar-
Assar Lindback
ar markaöskerfinu, þar sem
almenningur tekur ákvaröan-
ir með neysluvenjum sinum.
Þróunin gengur
I bylgjum
— En s»gt er, aö markaðs-
hagkerfið hafi brugöist og sé
þar af leiðandi ónothæft?
Saga.
Timarit sögufélags.
XVI.
Hitstjórar:
Björn Teitsson og Einar
La xness.
Sextándi árgangur Sögu kom
út nokkru fyrir áramótin.
Þetta er timarit sem nauðsyn-
legt er þeim, sem vilja fylgjast
með þvi sem skrifað er um
islenzka sögu. A sfðustu árum
hafa málin þróast á þann veg að
ýmislegt er skrifað um sögu
þjóðarinnar á þessari öld. Við
lestur þeirra greina veröur þaö
ljóst hve fljótt sögur fyrnast og
heimildir glatast. Þeir sem
komnir eru á efri ár finna þaö
rækilega að margt er á huldu
um samtlðarsöguna, svo að ekki
sé lengra fariö. En svo að við
höldum okkur við Sögu siöustu
árin nægir að nefna ritgeröir um
isfenska þjóðernissinna og
flokkasamtök þeirra og fossa-
máliö.
Þessi 16. árgangur sem hér er
til umræðu er aö mestu helgað-
ur þessari öld. Jón Guðnason
skrifar um stjórnarmyndun og
deilur um þingræöi 1911. Dregur
hann þar fram afskipti kon-
ungsvaldsins af ráöherravali á
lslandi á heimastjórnarárunum
ogtaiar iþvi sambandi um kon-
ungsþingræði.
Við segjum að þingræði hafi
komistáhérá iandi meö heima-
stjórninni. Það er rétt að frá
þeim tima þurfti ráðherra Is-
lands að styðjast við meirihluta
á Alþingi. Þetta var kallað þing-
bundin konungsstjórn. Mörgum
alþingismönnum fannst þá eðli-
legt aö konungur veldi sér ráð-
herra úr meirihlutanum og
kemur það vel fram i ritgerö
Jóns Guðnasonar. Hins vegar er
óljóst enn og verður kannski
lengi hvaö var vilji konungsins
og hverju rikisstjórn Danmerk-
ur réði: Okkurhættirtil aðmeta
það til linku hjá heimastjórnar-
mönnum 1903 að tiltaka ekki
glöggt og ákveöiö ráöherraefni.
Sjálfsagt hefur sumum þótt gott
að hliöra sér hjá aö gera upp á
milli sinna manna. En hitt var
veigamikiö atriöi, aö þeim
fannst flestum eðlilegt að kon-
ungur veldi ráðherrann og sum-
um fannst efiaust að svo ætti
Halldór Kristjánsson:
SAGAN Á
SÍÐUSTU
ÖLD
til Kaupmannahafnar 1918 og
þátt jafnaðarmanna i full-
veldisviðræðunum.
Þessi mál hafa verið til um-
ræöu i Sögu áður, og má ætla að
Ólafur hafi kannaö þetta mál i
tilefni af þeim skrifum. Hér
virðist hann nú draga fram það
sem tiltækt er til skýringar
þessum málum. Og vist koma
þar fram merkileg atriði, sem
flestum eru gleymd.
Ólafur leggur áherslu á þaö,
að islenskum jafnaðarmönnum
bokmenntir
það að vera. Hugmyndir manna
um hlutverk ráöherrans voru
lika mótaöar af viðhorfum frá
þvifyrir tima þingræöisins,eins
og sést á þvi að ýmsir höfðu
augastaö á ólafi Halldórssyni i
ráöherrastólinn.
Ekki er hægt að sjá nein rök
til þess að konungur hefði ekki
getað skipaö Skúla Thoroddsen
ráðherra eftir Björn Jónsson
1911. Sjálfsagt hefur Kristján
Jónsson veriö valinn af þvi hann
var geöþekkari maður i dönsk-
um augum. Þó er ekki hægt
að loka augunum fyrir þvi, að
þingfylgi hans hefur sennilega
verið traustara en fylgi Skúla.
Skúli er á marganhátt merkari
stjórmmálamaöuren Kristján, og
var vel að þvi kominn að verða
ráöherra. Hins vegar hljótum .
við aö spyrja okkur hvort það
hafi ekki veriö lán Skúla að
losna við ráðherrastólinn. Hann
var bilaöur maður þegar hér
var komið sögu. Björn Jónsson
haföi vafasama sæmd af slnum
ráðherradómi. Þó sýndi hann
þar heiðarleika sinn og ráö-
vendni I þvi aö hann rak báða
gæslustjórana frá Landsbank-
anum með Tryggva, þó aö
Kristján Jónsson flokksbróðir
hans væri annar. Má vera aö
það hafi átt drjúgan þátt i þvi
hve fljótt „sparkliöið” efldistog
gerði sig gildandi. Hitt er annaö
mál, að brottreksturinn úr
bankanum var af litlu tilefiii, en
þó má ekki gleyma þvl að
Tryggvi hafði neitaö að fara að
fyrirmælum ráðherra þegar
hann var rekinn.
Ólafur R. Einarsson skrifar
um sendiför ólafe Friðrikssonar
hafi þótt mikil nauðsyn aö knýja
fram flokkaskipun eftir innan-
landsmálum og losa islenska
pólitik úr þeim viöjum sem deil-
an viöDani var henni: Þetta er
eflaust rétt, enda var búið að
stofna Alþýðuflokkinn og Fram-
sóknarfloidcinn á þeim grund-
velli. Þvi hefur verið haldið
fram, aö Jónas frá Hriflu, sem
var með I ráöum viö stofnun
þeirra flokka beggja og meira
en hugmyndafræðingur, hafi
viljað sniða islenska flokkaskip-
un eftir franskri fyrirmynd, en
mér virðist aö fyrirmyndin
hefði alveg eins getað verið frá
Bretlandi eða jafnvel Norður-
löndum. En þrátt fyrir þaö, aö
menn aöhylltust hina nýju
flokkaskipun var mörgum sjálf-
stæðismáliö mikið tilfinningar-
mál.
Á þessum árum notuðu jafn-
aðarmenn mikið vigorðið:
óreigar allra landa sameinist!
Jafnaðarstefna þeirra tima var
mótuð af alþjóðahyggju, og það
var til dæmis draumur margra,
að afstýra mætti sfyrjöldum
með þeim hætti að alþýðan neit-
aði að bera vopna gegn bræðr-
um sinum i öðru landi: Þjóö-
ernistilfinning varlitin illu auga
I röðum vinstri manna. Alþjóð-
leg stéttarkennd öreigans átti
að rísa á gröf þjóðernishrokans.
t grein Ólafs kemur fram, að
jafnaðarmenn dreymdi um
bandariki Norðurlanda og jafn-
vel bandariki Evrópu. Islensk-
um jafnaðarmMinum sumum
fannst að ákvæði sambandslag-
anna um sameiginlegan þegn-
rétt Dana og íslendinga varðaði
veginn áleiðis að þvl mikla
marki sem þetta stéttlausa
bandariki þjóðanna yrði:
Ólafur Einarsson dregur það
fram að íslenskir jafnaðarmenn
einir islenskra stjórnmála-
manna voru fylgjandi sameig-
inlegum þegnrétti: Hann telur
að sendiferð Ólafs Friðriksson-
ar og viðræður hans við Borg-
bjerg hafi orðiö örlagarikar, og
mun það rétt að þar sé ekki
ómerkur þáttur stjórnmálasög-
unnar aö hefjast. Greinilega er
bent á þá hættu sem sambands-
máliö var fyrir samheldnina I
Alþýöuflokknum. Virðistmér að
vel komi f ram I þessari sögu hve
vitur og laginn flokksformaður
Jón Baldvinsson var, án þess að
vart verði viö að Ólafur Einars-
son reyni sérstaklega að vekja
athygli á þvl. En öll er þessi
grein og upprifjun hennar
glöggt dæmi um það hve viðhorf
breytast og sagan fellur skjótt i
fyrnsku.
GIsli Agúst Gunnlaugsson
skrifar grein um milliþinga-
nefndina I fátækramálum
1902-1905. Undir fyrirsögn er
þróun framfærslumála
1870-1907, en ritgerðin er að
stofni til fyrirlestur, sem byggö-
ur var á ritgerð höfundar, sem
rituö var á 3. stigi Islandssögu I
Háskóla íslands veturinn
1976-77 undir leiðsögn Jóns
Guðnasonar.