Tíminn - 06.01.1980, Blaðsíða 6

6
Sunnudagur 6. janúar 1980
Oddný Guðmundsdóttir:
Skáld matvinnunganna
Þrótt fyrir alla bókmennta-
tizku eru til á hverjum tima
menn, sem standa af sér öll
moidvibri, án þess aB snúast
meö vindhananum. Þeir þurfa
ekki aö biöa þess, aö tfzkan
hlaupi af sér hornin. Hiln fer
ekki fram úr þeim, sem veit
sjálfur, aö hann á erindi viö
samtiö sina — og framtiöina.
Fá skáld hafa átt brynna er-
indi viö samtlö sfna en Ivar Lo
Johanson. Ungur skynjaöi hann
áþján stéttar sinnar, skynjaöi
hana meö tilfinningahita skálds
og vitsmunum raunsæismanns.
Sársauki barnsins varö aö þeim
ásetningi, aö leysa úr fjötrum
þaö snauöa, dygga fölk, sem
hann ólst upp meö. Og gamall
maöur getur hann hrdsaö sigri
meöal hinna fremstu samherja
sinna.
t Sviþjóö var til fram á
fimmta tug þessarar aldar stétt,
sem kallaöist þar i landi „stat-
arar”. Sumir hafa nefnt þessa
menn á i'slenzku: húsmenn,
daglaunamenn, leiguliöa og
húsmennskumenn. Ég kalla þá
matvinnunga og held, aö þaö
orö komist næst merkingunni.
Fólk þetta vann á stórbýlun-
um, sem sum voru ekki minni
en hundraö hektara land og
helgaöist af eldfornri erföa-
festu. Þaö haföi sáralitiö kaup i
peningum, en i þess staö
ókeypis hilsnæöi, I þar til gerö-
um húaskála, og fékk handa
fjölskyldunni matvæli, sem
framleidd voru á búinu, svo
sem kornmat, kartöflur, mjólk
og li'tils háttar kjöt.
Auk þess mátti matvinnung-
urinn rækta I tómstundum sin-
um.til eigin þarfa, örlitinn reit.
Þaö fylgdi meö kvööum mat-
vinnungsins, aö kona hans átti
aö mjalta kýrnar kaupiaust
Kvæntir menn voru þvi betur
séöir en ókvæntir. Einhleypir
menn voru ekki eftirsóttir, ef
annars var völ. Þaö kallaöist aö
,,taka stat”, aö ráöa sig upp á
þessi kjör. Matarskammturinn
mátti ekki óriflegri vera og ekki
nægilegamiöaöur viö stæröfjöl-
skyldunnar. Hjúaskálarnir
voru aumustu hreysi. Þegar
þetta fólk aö lokum fór aö gera
verkföll, var þaö mótleikur hús-
bóndans aö reka fólkiö tir hús-
næöinu og fleygja á eftir þvi fá-
tæklegri búslóöinni.
Dagleg ganga matvinnungs-
ins milli fjóss og hlööu og út á
akurinn var hvorki löng né viö-
buröarik. Einhver rithöfundur
haföi afgreitt þetta fólk meö
einni skáldsögu eöa tveimúr
þermur smásijgum. En Ivar Lo
Johanson uppgötvaöi á göngu
matvinnungsins milli fjóss og
hlööu ný og ný örlög, nýjar og
nýjar harmsögur, allavega fólk,
sem bar byröar sinar hver á
sinn hátt.
Viö skulum byrja á aö lesa
smásagnsafniö „Matvinnung-
ar” (Statare). Viö lesum tiu
fyrstu sögurnar. Er nú hægt aö
segja öllu fleira um fóik, sem
býr viö nákvæmlega sömu lífs-
kjör i' sama umhverfi? Viö les-
um aörar tiu. Getur gerzt öllu
fleira i matvinnungaskálanum?
TIu sögur enn. Alltaf þessar
þrælkuöu mjaltakonur, og þó
eru sorgir þeirra meö ýmsu
móti. TIu sögur i viöbdt.
Hvernig getur rangsleitnin enzt
i fjörutlu sögur, sifellt 1 nýrri og
óvæntri mynd? Viö ljiikum viö
fimmta tuginn. A þaö sér engin
takmörk, hvaö bernskan.óstin
og vonbrigöin geta veriö sár i
örbirgöinni og sviöiö hverjum á
sinn sérstaka hátt?
Lestu bara áfram. Matvinn-
ungaskáldiö haföi ekki lokiö
máli sinu, fyrr en sögurnar voru
orönar hundraö og ellefu. Þær
eru allar stuttar, aö einni
undantekinni, þessarsögur. List
smásögunnar bregzt höfundin-
um ekki.
lvar Lo er svo viss um, aö
hann eigi erindi til almennings,
aöhann þarf ekki ab gripa til fá-
ránlegra stilbragöa til þess aö
eftir honum sé tekiö, ekki höföa
til lesenda, sem halda aö subbu-
legt málfar eigi skylt vib góöa
og gilda karlmennsku eöa jafn-
vel fyndni. Hann lýsir örbirgö,
fáfræöi, lausung og drykkju-
skap meö einfiSdum oröum,
sem hitta okkur I hjartaö.
Mannleg eymd er ekki til þess
ab smjatta á henni. Hún hrópar
til okkar um skilning og likn.
Höfundurinn er ekki aö leyna
þvi, aö hann ber sjálfur i brjósti
heitar og viökvæmar tilfinning-
ar. Bókmenntalegur hrossa-
hlátur svokallaöra raunsæis-
manna er honum vlös fjarri.
Ivar Lo mælir ekki ódyggöir
uppi i sinum kæru skjólstæöing-
um. Þeir fá aö heyra þaö, aö
þeir fljóti sofandi aö feigöarósi,
láti féfletta sig og smána, lltils-
' viröikonur sinar, taki brennivln
fram yfir bóklestur, skorti
sjálf sviröingu og vanþakki
foringjum sinum.
Þaö væri erfitt aö tina saman
úrval úr þessum sögum, þó aö
misgóöar séu. Hver og ein
þeirra flytur okkur eitthvert
brýnt umhugsunarefni.
Sársauka misskilins foringja
lýsir hann allra bezt I sögunni
um sveitaprestinn, sem sá Ut
um gluggann, hvar vinnuhjú
héldu fund undir beru lofti I
kulda og regni, vegna þess, aö
hvergi fékkst húsaskjdl. Hann
hugsaöi, aö fáklætt fólkiö gæti
ofkælzt og opnaöi fyrir þvi
kirkjuna. Þaö kostaöi hann em-
bættiö. Þá gekk hann til fylgis
viö jafnaöarstefnuna. En hann
skjallaöi ekki öreigana, heldur
sagöi þeim til syndanna og
hvatti þá til manndóms og
menningar i staö drykkju og
lausungar. Enda útskúfuöu vin-
ir hans honum fljótlega.
Þarna er sagan um gömlu
mjaltakonuna, sem ósámt öör-
um var rekin Ut á gaddinn i
verkfalli matvinnunga. En
fjósakonan læddist um nótt I
fjósiö til aö hlynna aö kúnum,
sem voru vanhirtar. Og ekki
skildi hún, hvers vegna hún var
fyrirlitin af samverkafólkinu
sem verkfallsbrjótur en af hús-
bændunum kölluö þjófur aö
mjólkinni, sem hún raunar gaf
kálfunum alla. Enginn skildi,
þegar hún sagöi, ab hún Gullbrá
heföi verib nýborin og henni
væri svo hætt viö júgurbólgu.
Þetta er sagan um matvinn-
ungana tvo, sem eyddu hvfldar-
stund úti á hlabinu og fóru aö
rifja upp ævintýri, sem geröist
fyrir löngu I greifahöllinni. Þaö
var um ungu greifadótturina,
sem af umhyggju fyrir unnusta
sinum og starfi hans viö brúar-
smiö suöur I Afriku, lét leyna
hann þvi, aö hún var hels júk. Og
þvi frétti hann ekki lát hennar
fyrr en verkinu var lokiö. Þeir
horföu klökkir upp til hallarinn-
ar, o§ ööru þeirra varö aö oröi,
aö munur væri á kerlingum
þeirra, sem bara væru þeim
fjötur um fót. Rétt I þvlkemur
konan hans, akandi þungum
mjólkurbrúsum á hjólbörum
yfir hlaöiö, framsett og komin
aöfalli. Hannbýösttil aö hjálpa
henni, en hún svarar rösklega:
„Hugsa þú um þitt. Ég spjara
mig”. Hvorugum þeirra datt I
hug, aö þarna væri kvenhetja á
ferö.
Kvenréttindi eru I.L.J. jafnan
ofarlega I huga. Drykkjusvöl-
inn, sem dýrkar flöskuna en
óviröir konuna, á engar máls-
bætur i sögum hans.
Átakanleg er sagan 1 borg og
sveittsú lengsta l safninu), um
glæsilega matvinnungssoninn,
Oddný Gubmundsdóttir.
sem i yfirlæti sinu flýr til
borgarinnar og biöur kunningja
sinn aö hirba unnustuna. I borg-
inni er atvinnuleysi, sem leiöir
ungan mann i eymd og loks i
tukthús. En heima beiö f raun-
inni lffvænleg framtiö, fyrir þá,
sem stóöu saman, kröföust rétt-
ar sfns og Ktu á sjálfa sig sem
menn. Heimkominn úr tukthús-
inu hittir hann ung hjón, sem
eru aö eignast sitt eigið kot, en
eiga enga gestrisni aflögu
handa sorgbitnum og auömjúk-
um ógæfumanni.
Þarna er sagan um verkfalliö,
sem blés sliku hatri i brjóstþess
hugblauöasta, aö hann fór út um
nótt og stöövaöi mótordæluna,
sem kom I veg fyrir, aö uppi-
stööuvatn gengi yfir akurinn og
eyddi honum I næturfrostinu.
Ensem hann sá eyöilegginguna
nálgast þennan dýrmæta, fagra
reit i tunglsljósinu, var trú-
mennsku hans og viröingu fyrir
verömætum nóg boöiö.
Hann lauk lifi sinu viö aö bjarga
akrinum. Þá var ómennskur
skemmdarverkafaraldur nú-
timans ekki kominn til sögunn-
ar. En þara vógu salt hefndar-
þorsti litilmagnans og mannleg
tilfinning fyrir nytsemi og feg-
urö.
Hreinskilin áminnig er
samanburöur á tveimur mat-
vinnunga — heimilum I sama
skála, þar sem erindrekinn
kemur og er aö stofna félag.
Annaö heimiliö er hreinlegt
þrátt fyrir sára fátækt, ofþjökun
og heilsutjón hálfvaxinna
barna. Litil stúlka gætir ung-
barns og svarar spurningum
komumanns einaröleg og kur-
teis. Handan viö þiliö hefur fólk-
iö gefizt upp viö þrifnaö og
manneskjubrag. Einnig þar
boöaöi komumaöur fólkiö á úti-
fund um kvöldiö. Heimilisfaöir-
inn 1 hreinlegu ibúbinni kom
þangaö og kæröi sin bágu kjör.
Hinn, sem gefist haföi upp, sat
heima og skildi ekki, aö veriö
var aö rétta honum hjálpar-
hönd.
Og ekki má gleyma fallegu
sögunni um banalegu verka-
lýösforingjans Friöriks Thor-
sons. Hann biöur dauöans á
sjúkrahúsi i Ystad, þar sem
hann ungurhóf baráttuna. Nú er
hann oröinn fjármálaráöherra,
og krónprins sendi honum blóm-
vönd l. mai. Gamli maöurinn
er sáttur viö llfiö og dauöann
fyrir sína hönd, en afþakkar til-
lögu læknisins um aö mai —
gangan leggi leiö sina framhjá
sjúkrahúsinu. Nei, þaö gæti óró-
aö þá veikustu. Konan hans sit-
ur meö prjónana slna viö rúm-
stokkinn, ener ekki jafnsáttfús.
Hún man svo ónotalega vel of-
sóknir, róg og fangavist, og
henni þykir blómin frá kóngin-
um koma helzt til seint.
Ivar Lo Johanson kemur
snemma auga á þaö, þegar
verklýöshreyfingin fer aö nálgast
pappirsveldi, reipdrátt milli
hinna ýmsu féiaga og smá-
smugulega réttindapólitik
þeirra á milli. Þvi lýsir hann I
glettinni sögu, sem heitir Hillan.
Félag landbúnaöarverkamanna
var yngst allra félaga. Nú leigöi
þaö sér skrifstofu og fær sér
mann til aö setja þar upp blaöa-
hillu. En vei! Þeir fengu mann
frá einu þeirra félaga, sem fást
viö timbur I einhverri mynd —
en ekki frárétta félaginu. Og nú
upphefst mikiö þras, hótanir og
ótti viö Ihlutun frá æöri stööum.
En sveitamannafulltrúinn, sem
ennliföi i hugsjónaheimi braut-
ryöjans.skildiekki neitt I neinu.
Þaö veröur léttara yfir mat-
vinnungasögunum, þegar aö
lokum hdllir undir sigurinn. Or-
stutt saga, sem raunar heföi átt
aöreka lestina I bókinni, heitir:
Stóru herragaröarnir.Þar segir
frá greifa, sem kominn er aö
fótum fram, siöasta grein á
feysknum stofni ættarinnar.
Hann hefur þann siö, aö aka um
lendur sinar einusinni i’ viku
ásamt ökumanni sinum, álika
gömlum. Núbregöur svoviö.aö
gamli ekillinn veikist og yngsti
hestastrákurinner tekinn i staö-
inn. Sá gamli er óvenju hress I
svipinn og ætlar aö reyna, hvort
drengtetriö viti eitttivaö um
þab, sem fyrir augun ber, og
spyr:
„Er þetta allt landareign
min?”
„Svo á þaö aö heita,” svarar
strákur.
Annab eins haföi greifinn
aldrei heyrt. ,,A aö heita! Er
þetta mln landareign, eöa er
þaö ekki ”
Strákur svaraöi, aö sam-
kvæmt erföafestulögunum væri
landiö eign hans, hvaö sem liöi
réttmæti þeirrar heföar.
Svo undrandi sem gamli maö-
urinn varö, skipaöi hann þó
strák aö skýra þetta nánar.
Strákur var til meö þaö. Hann
sagöi, aö þessi herragaröur
væri einn þeirra, sextán hundr-
uö jaröa, sem Kristín drottning
gaf einhverjum Brahe greifa.
Annar gæöingur hennar hreppti
sex hundruö jaröir, þriöji fimm
hundruö og sá fjóröi þrjú hundr-
uö. Alla þessa menn nafngreindi
strákur og bætti þvi viö, aö
þannig heföi Kristin drottning
gefiö einstökum mönnum fimm
sjöttu hluta af bújöröum lands-
ins.
Þetta vissi yngsti hestastrák-
urinn, þvi aö hann las sögu i
tómstundum sinum og haföi um
veturinn leiöbeint námshóp
meöal vinnufólksins.En þaövar
geifanum ókunnugt um. Hann
spuröi strák, byrstur I bragöi,
hvort hann væri þar meö aö ef-
ast um, aöjöröin værihans rétt-
mæt eign.
Strákur kvaö þaö tlmaspurs-
mál. Eftir nokkur ár mundi
erföafestan veröa úr sögunni.
Sá gamli spuröi, hvernig I
ósköpunum þaö mundi fara, ef
eignin yröi búuö í smájaröir og
skortur yröi á kornmat.
Drengurinn svaraöi þvl, aö
stórbýlin I Svlþjóö væri illa setin
og nýleg rannsókn I Danmörku
sýndi, aö bezt væri búiö á
smæstu býlunum. AB slöustu lét
hann greifann vita, aö þegar
skiptingin yröi framkvæmd,
mundi hann sjálfur taka lán og
festa kaup á einu smábýlinu.
Gamli greifinn kvartaöi um
þreytu, baödreng aösnúa viö og
aka liölega, þá mundi hann
kannske ekki erfa viö hann allt
bulliö.
En þegar i hlaöiö kom, var
gamli maöurinn látinn — og
jöröin laus til skiptanna.
— Þaö yröi of langt mál aö
fjalla um allar bækur I.L.J.
Rúmlega hundraö smásögur
eru nefnilega ekki allt, sem
hann haföi aö segja um fátæka
sveitafólkiö. Nokkrar langar
sögur samdi hann einnig. Ein
þeirra, Gatan, er þýdd á Is-
lenzku, sagan um fallegu,
hraustu sveitastúlkuna, sem fór
til borgarinnar og varð þar
„glerbrot á mannfélagsins
haug.” Sagan er aövörun, sögö I
dapurlegum tón, laus viö glaö-
hlakkalega „bersögli” nútima-
skálda.
— Aþján matvinnunganna
sænsku er liöin undir Jok fyrir
hálfum fjóröa áratug. En sögur
Ivars Lo eru ekki úreltar. Fólk,
sem þarf aö losna undan áhrif-
um peningadýrkunar og brjóta
af sér hlekki vesælmannlegra
nautna, getur sótt I þær hollar
hugrenningar. Þær koma vlöa
viö og leggja gott til allra mála.
Þaö heyrist stundum núoröiö,
aö baráttub(Mcmenntir kreppu-
i áranna séu úreltar. Verkalýös-
sögur tilheyra fortlöinni, segja
þeir, sem ráöa vilja fyir bók-
menntunum.
AB vlsu glottir hungurvof-
anekkiviödyrnarhérá Noröur-
löndum. En vinnandi fólki veitir
ekki af ab hafa augun hjá sér i
dulbúinni ásælni velferöarþjóö-
félagsins. Kaldrifjaöur maura-
púki skammtar ekki matinn úr
hnefa meö eigin höndum nú á
dögum. Hann bregbur sér I allra
kvikinda liki. Hann er I ærandi
öskurtónlistinni, glysvarningn-
um, skemmtiiönaöinum, kyn-
drabókmenntunum, stríösleik-
föngunum, lævisi stéttaskipt-
ingu launafólks og mörgu ööru,
sem frómur maöur varar sig
ekki á.
Þaö er oröinn kækur margra
rithöfund aö sverja af sér allar
hugsjónir og þykjast menn aö
hraustari. Nei.þeir ætla sér svo
sannarlega ekki aö bæta heim-
inn! Og viömælandinn hrópar
uppveöraröur, aö sá sé nú bless-
unarlega laus viö tilfinninging-
ar.
Og slikur gervimenn eiga aö
skipa sessþeirra mannvina sem
böröust langa ævi fyrir réttind-
unum,sem viö njótum núádög-
um.