Tíminn - 09.01.1980, Blaðsíða 7

Mi&vikudagurinn 9. janúar 1980
7
BókaforlagiB Saga gaf út fyrir
nokkru öld óvissunnar eftir
bandariska hagfræ&inginn John
Kenneth Galbraith f gó&ri
þýöingu Geirs Haarde.
Bókaforlagiö á skilinn mikinn
heiöur fyrir þetta framtak, þvi
bókin er skrifuö af mikilli heil-
brigöi. Þaö er ekki svo oft aö
manni gefst tækifæri til aö lesa
bækur sem skrifaöar eru af heil-
brigöi, þvi mikill hluti bóka, sem
koma ilt árlega eru skrifaöar af
óheilbrigöi. Ekki dregur þaö úr
gildi bókarinnar aö mestur hluti
efnisinserusjónvarpsfyrirlestrar
BBC.
Sem höfundi umsagnarinnar tel
ég mig hafa rétt á þvi aö vekja
sérstaka athygli á þessum oröum
á bl. 157: „Til aö skilja þennan
heim veröa menn að vita, aö
valdamenn i hernaöi i Banda-
rikjunum og Ráöstjórnarrikj-
unum hafa tekiö höndum saman
gegn borgurum beggja landa”.
Mér finnast þessi orö vera einn-
ig sögö allri Vestur-Evrópu til
varnaöar, og ég álit aö þau beri
að taka alvarlega. Ég þykist vita
dálitiö um almennt hugarfar
Vestur-EvrópubUa eftir dvöl
mina i Sviþjóö og kynni af öörum
rikjum Vestur-Evrópu.
A bl. 64 segir Galbraith um
KommUnistaávarpiö: „Akveöinn
ósveigjanlegur andi bókarinnar
er orðinn hlutur af meövitund
allra stjórnmálamanna, jafnvel
þeirra sem verst er viö Marx”.
Hér má segja aö Galbraith hafi
stigiö eitt spor i áttina til djUp-
sálarfræöinnar en þaö er einmitt
góö sönnun fyrir heilbrigöi hans.
Auk þess er hugmynd hans mjög
athyglisverð og verö Ihugunar.
En þvi miður hefur honum ekki
unnist nægilega langur timi til aö
vinna þessa góöu hugmynd æski-
lega vel, — af þeim ástæöum
kemur hUn fram sem hálfsann-
leikur. Ég skal gefa nánari
skýringu.
Þótt KommUnistaávarpið hafi
komiö út 1848, — þá haföi þaö
talsveröan undirbUningsaödrag-
anda. Viö getum sagt frá 1843.
Eftir skilningi minum á þessu
timabili hafði Marx ekki lesiö
ritverk Malthusar um fólksfjölg-
unarvandamáliö „An essay on
the Principle of Population...”, —
en þaö haföi samstarfsmaöur
hans Engels gert. A þessu tima-
bili skrifaöi Engels m.a. i enska
samvinnublaöiö The New Moral
Wffl-ld, sem gefiö var Ut af Owen-
hreyfingunni: og i lok ársins 1843
skrifaði hann sitt fræga verk
„Drög” eöa „Uppkast aö
gagnrýni á þjóöfélagsfræöi”.
Engels endar þessa ritgerö meö
miklum árásum á fyrrnefnda bók
Malthusar. En einmitt þessa rit-
gerð Engelsar nota þeir félagar
sem aöaluppistööu I
KommUnistaávarpiö, sem kom út
1848, einu ári áöur en Marx flutti
til LundUna. Þaö er til bréf sem
Engles skrifaöi til kunningja sins,
Ibréfinu stóö m.a.: „Þegar Marx
kom til LundUna vissi hann
ekkert i hagfræði”.
Aö minum dómi hefur
KommUnistaávarpið upphaflega
veriö hugsaö sem eins konar svar
við bók Malthusar um fólksfjölg-
unarvandamáliö. Þessi bók haföi
valdiö miklum Ulfaþyt I hvert
skipti sem hUn kom Ut. En viö
nánari lestur og rökræður hefur
efnið þróast I meöferöinni og
smátt og smátt oröiö að þvi
Kommúnistaávarpi eins og viö
þekkjum þaö i dag. Þaö er mjög
liklegt aö Kommúnistaávarpiö
hafi or&iö til meö slikum hætti.
Þaövarekkifyrren löngu seinna,
að Marx skrifaöi um Malthus
persónulega.
Þvi miöur hefur þessi bók Malt-
husar ekki veriö rannsökuö meö
hjálp af tækni djúpsálarfræöinn-
ar, en á þvi væri mikil þörf eins og
stjórnmálaviöhorfiö er i
heiminum i dag.
Charles Darwin segir frá þvi I
ævisögu sinni, aö i október 1838,
eöa fimmtán mánuöum eftir a&
hann kom Ur hinni frægu rann-
sóknarferösinni, hafi hann rekist
á bók Malthusar og lesið hana.
Darwin telur bókina óvisindalega
og er ekkert hrifinn af hinum
guðfræðilegu skýringum Malt-
husar. Og i bréfi til enska
náttúrufræðingsins Alfred
Walleac 1858 skrifar Darwin:
„Það var i gegnum lærdóm af
fjölgun húsdýra a& ég náöi fram
tii kenningarinnar um þaö, aö Ur-
valiö væri breytingalögmáliö, og
þegar ég las Malthus sá ég aö
þetta lögmál mætti nota”.
Einar Freyi
Þaö er ekki hægt aö gera sér
grein fyrir áhrifum Malthusar, ef
maður veit litiö um aöalhugmynd
hans. En við vitum aö þessi aöal-
hugmynd hans haföi áhrif á gang
mála breska heimsveldisins.
Bókin kom lika út á viökvæmu
timabili milli trúarofstækis og
þróunar nýrra visinda.
Fyrir þá, sem hafa trUað blint á
bók Malthusar, hlýtur hún aö
hafa verkað eins og hrollvekja og
gefiö lesandanum innsýn f helviti
á jöröinni I náinni framtiö, eins
konar Inferno. Þaö er þvi rétt aö
gera sér fyllilega grein fyrir allri
aöaihugmynd Malthusar.
Or fyrsta kafla bókarinnar ,,An
essay on the Principle of Popul-
ation: ... ef viö nú gerum ráö
fyrir þvi aö nUverandi fbUar
jaröarinnar nái þvi aö vera
þúsund milljón sálir, — þá
myndi mannkyninu auka eftir
þessum tölum 1, 2 , 4, 8, 16, 32, 64,
128, 256, — en á sama tima eru
möguleikarnir til fæ&uöflunar aö
reikna meö eftir þessum tölum 1,
2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Þetta þýöir, aö
fólksfjölgunin eftir tvær aldir
myndi vera 256 — en möguleik-
arnir til fæöu aöeins 9. Eftir þrjár
aldir yröi fólksfjölgunin 4.096 en
fæöan 13”
Fyrir þá sem tóku Malthus á
oröinu þýddi þetta, aö I fram-
tiðinni myndi mestur hluti mann-
kynsins deyja úr hungri. Spurn-
ingin var þvi aöeins sU: Hverjir
eiga aö halda áfram aö lifa og
auka kyn sitt? Og hverjir eiga a&
svelta I hel? Hér er um a& ræöa
miskunnarlausa baráttukenningu
uppá lif ogdauöa. TrUarofstækis-
fullir einstaklingar sáu þaö, a&
framundan var ekkert annaö en
helvi'ti á þessari jörö.
Þaö er ekki ósennilegt aö
andinn i KommUnistaávarpinusé
einmitt upprunninn Ur hinni
mjUku en lUmsku framsetningar
Malthusar, þvi aö svar hans við
vandamálinu mátti lesa á milli
linanna. Eftir skoöun hans aö
dæma, átti vinnufólkiö ekki aö
eignast börn.
Og bók Malthusar var gott vopn
fyrir þá sem völdin höfðu. HUn
kom fyrst Ut 1798, en 1872kom hún
út I sjöunda upplaginu og haföi
veriö lengd af Malthusi sjálfum.
Nýmalthusisminn fékk byr undir
bá&a vængi.
Enska yfirstéttin las mikiö bók
Maithusar og sagt er, a& innihald
hennar hafi gefið bresku vald-
höfunum þann frumstæöa kraft
sem einkenndi þá svo mjög upp úr
miðri 19. öldinni. M.a. breyttu
bresku valdhafarnir kornörkum
Asiu á bómullarekrur og lögöu
þar með grundvöllinn aö hung-
ursneyöinni sem viö þekkjum vel
i dag.
Mjög sennilegt er, aö Malthusi
hafi ekki sjálfum veriö ljóst, aö
lúmskur illvilji leyndist i textum
hans I garöailsvinnandi fólks. En
þaöfundu þeir strax skáldiö S.T.
Coleridge og Charles Dickens,
sem voru næmir og fundvfsir á
allt slikt innihalda bóka. Lesiö
verk Dickens og dæmiö sjálf,
hann var skáldsagnahöfundur á
þessu timabili.
Hvaö haföi þessi athyglisverða
bók Malthusar þá uppvakiö til nýs
lifs? Jú, bókin gerir hugmyndir
Adams Smiths um hina frjálsu
samkeppni meö gróöa aö mark-
miöi, ennþá grimmari og mis-
kunnarlausari, hún hvetur valda-
hafa breska heimsveldisins til
meira tillitsleysis til vinnustétt-
anna, bæöi i nýlendum og á Eng-
landi. Kynþáttafordómar aukast
mikiö, ekki a&eins á Englandi
heldur f allriEvrópu og Ameriku.
Bókin lokkar fram kenningu
marxismans um stéttarbarátt-
una. Lokskvaddi bókin Darwin til
aö birta opinberlega kenningu
sina um úrval náthlrunnar, —
kannski vegna þess að honum
fannst Malthus svo óvisindalegur
J.K. Galbraith.
Isínum boöskap. 1 bók Malthusar
má t.d. sjá fordóma, sem rekja
má til 30 ára stri&sins I Evrópu.
Aðeins samanburöarreiknings-
aöferö hans er nothæf I dag, en
hún er notuö viö skýrslugerö t.d.
„per capita” eöa framleiösia ,,á
mann”, eins og þaö er sett fram i
skýrslum.
Þegar ritverk Adams Smiths,
Malthusar og Burke eru athuguö
nákvæmlega veröur ljóst, aö i
þeim er meira af calvinisma en
hagfræöi. Grundvöllur þeirra er
Iskaldur, calvinskur mórall.
Malthus var bæöi prestur, cal-
vinisti og aristókrat. Hann var
þvi kærkomiö og auövelt skot-
mark fyrir Marx eins og fram
kemur i Kapitalinu 1867. Malthus
hafði veri&féiagi i Jesús College i
háskólanum i Cambridge, en varö
aö segja sig úr félaginu þegar
hann gifti sig. Þetta notar Marx
og segir aö Malthus flytji
fagnaöarerindi Bibliunnar fyrir
sig og sína lika „Verö frjósöm og
aukið yöur”, en prédiki hins
vegar fólksfjölgunarvandamálið
yfir verkalýönum.
Aöurnefnda setningu á bl. 157 i
öld óvissunnar, mætti einnig at-
huga nákvæmlega með hliösjón
af kenningunni um stéttar-
baráttuna og markaöskenning-
unni um hiö frjálsa framtak meö
gróöa sem markmiö. I Wall
Stretí; er ennþá hamrað á hinni
frjálsu samkeppni án allrar mis-
kunnar. Wall Street hefur oft
meiri völd en Hvita-húsiö i Wash-
ington.
1 samvinnunni milli Ráö-
stjórnarrikjanna og t.d. Austur--
Þýskalands vitum viö mæta vel,
aö þar er nú lögö sérstök áhersla
á hina alþjóölegu hliö stétta-
baráttunnar, e&a á þaö, aö Ut-
rýma borgarastéttinni eins og
þaö er kallaö af sumum lenin-
istum.
Mér dettur I hug orö Sigmundar
Freuds i bók hans Das Unbe-
hagen in der Kultur: „Maöur
spyr sjálfan sig aöeins meö
áhyggjum, hvaö Sovét mun taka
sér fyrir hendur þegar þaö hefur
útrýmt öllum sinum borgurum”
(1930).
Friðarvandamálið grund-
vallast fyrst og fremst á visinda-
legum húmanisma, en ekki bara
á afvopnunartækni eöa hernaöar-
kapphlaupi. An visindalegs
húmanisma mun afvopnun aldrei
eiga sér staö. En slikur húman-
ismi er hvorki til i Banda-
rikjunum, Ráöstjórnarrikjunum
eöa I Kina.
En húmanisminn er mikiö
vandamál. Indæl og friöelskandi
þjóö eins og t.d. Sviar hafa van-
rækt húmanismann meö öllu. Af
þeim ástæöum hefur hiö mikil-
væga starf ölvu Myrdal I þágu
friöarins, ekki borið eins mikinn
árangur eins og efni stóöu til.
Fyrir störf sin i þágu friöarins
ætti Alva Myrdal vissulega skiliö
a& fá friöarverölaun Nobels.
Alva Myrdal skrifar m.a.:
„400.000 vfeindamenn og tækni-
fræöingar, minnst 40% af bestu
heilum heimsins, e&a i peningum
reiknaö nærri helmingur alls
rannsóknakostnaöar, er ráö-
stafaö til aö auka itarlega þá
vopnatækni sem þegar er
ótrúlega fullkomin og útbreidd
markvist til múgdráps”.
En Sviar halda áfram aö van-
rækja húmanismann. Þeir trúa
blint á tækni. Jafnvel kirkjunnar
mennganga tækninniá hönd i von
um aö geta fyllt kirkjur sinar á ný
af áhugasömu fólki. Trúar-
brögöin hafa gefist upp á þvi aö
veiða t.d. fanga og annað
ólánsamt fólk. Nú vilja trúar-
brögöin m.a. stjórna tækni
umferöamála meö kenningunni
„Guö I umferðinni” eöa „Guö viö
stýriö”. Oghver er afleiðingin af
slikri tækniþróun? Ekki ólik og
hjá stórveldunum. Stjórnleysi
mitti skipulaginu. Égskal a&eins
benda á örfá dæmi. Ef t.d.
einhver einstaklingur veröur
alvarlega veikur og þarf aö
komast strax á spitala, þá verður
hún eöa hann aö hafa nákvæm-
lega „rétta” sjúkdóminn sem
passar fyrir „kerfiö”. Aö hafa
rangan sjúkdóm er sama og aö
vera ofurseldur dauöanum.
Læknar fanga geta ekki heyrt
sálarfræði nefnda á nafn. Þeir
gefa föngunum tæknilegar,
biókemiskar pillur. Af þessu
veröa fangarnir ruglaöir og oft
lifshættulegir fyrir sig og aöra.
Og hvaö gerir lögreglan? Jú lög-
reglan sem hefur notaö 32
kalibera skammbyssur, heimtar
nú af rikinu skammbyssur sem
eru 45 kallb. Já, öflugri vopn eins
og stórveldin. Á hverjum degi
gerir eitt barn sjálfsmorðstil-
raun.
En þaö er bara hlegið aö
húmanistunum. Margir saaiskir
húmanistar skammast sin fyrir
aö vera húmanistar. Prófessorar
prédika áróöur gegn djúpsálar-
fræöinni meö hjálp af hinum trú-
aöa sálfræöing Jung, eins og gert
var i Þýskalandi 1938. Þaö er
einnig vitaö aö trúarlegt uppeldi
Svla hefur verið likt og trúarlegt
uppeldiPrússa. Þaö er kannski af
þeim ástæöum aö flestir mennta-
menn Svla eru ekki færir um aö
greina I sundur vísindalegan
húmanisma frá teologi.
Samt sem áöur ætla Sviar sér
aö gefa Sameinuöu þjóöunum hin
réttu, tæknisku ráö til aö afvopna
heiminn, svo aö afvopnunin skapi
ekki atvinnuleysi og ringulreiö.
Vissulega þarf á slikri tækni aö
halda. En fyrst veröa menn aö
gerasérljóst, aö pólitik nútimans
er ekki aöeins óvlsindaleg, —
heldur stendur nær því aö vera
frumstæö trúarbrögö en raun-
veruleg pólitik I vanalegri
merkingu. Þaö er hlutverk hins
vlsindalega húmanisma aö
upplýsa sllkt.
En þetta eru alvarleg vanda-
mál sem þarf aö ræöa betur en
vanalega er gert.
Djúpsálfræðileg rannsókn á
Kommúnistaávarpinu og bók
Malthsar væri mjög æskileg. En
hvaö myndu valdhafarnir i Wall
Street segja viö þvi, sem eru
beinir arftakar hinnar calvinsku
hagfræ&ar hins gamla breska
heimsveldis? Eöa vinir þeirra I
Kreml, sem tóku I arf hina
dialektisku efnishyggju þýska
sútarans Josefs Dietzgens, og
sem Lenin trúöi blint á allt frá
unga aldritildauöadags? Og hver
var árangurinn af sliku sjálfs-
uppeldi Lenins? 1 augum Lenins
var t.d. Einstein aðeins smá-
borgaralegur kapitaliskur tisku-
vfeindamaður. Lenin aövaraöi
háskólafólk viö Einstein og baö
þaö um aö halda sér sem lengst
frá slikum borgurum — en lesa
aftur á móti vandlega sútarann
Dietzgen.
Hin frjálsa samkeppni kapital-
ismans og stéttarbarátta
marxismans, eiga sameiginlegan
uppruna i hina calvinsku, bresku
hagfræ&i 19. aldarinnar. Bá&ar
kenningarnar veröa aö teljast
óvisindalegar. En áætlunar-
búskapurinn veröur a&eins
vfeindalegur eftir þvl, hvernig á
honum er haldiö.
Þegar kapitalistar beita sam-
keppnisaöferö sinni á einhliöa,
miskunnarlausan hátt, — þá
veröur aö teljast eölilegt og
réttmætt, aö verkalýössamtökin
svari meö vopni stéttasamtak-
anna. En þaö væri rangt aö kalla
slikt visindalega aöferö.
Hin óliku, stóru trúarbrögö og
trúaruppeldi, er einnig mjög
flókiö vandamál á hinu pólitlska
sviöi. En til aö ná takmarki
friðarins, er nauösynlegt a& rann-
saka hinn hugmyndafræöilega
grundvöll stjórnmála meö nýjum
vfeindalegum aöferöum m.a. meö
aöferö djúpsálarfræöinnar.
Þannig veröur auöveldara aö
koma upp um pólitiskan flokk
„stórveldis” sem undir yfirskini
„frjáls framtaks” eöa undir yfir-
skini „vinstri stéttarbaráttu”
ætlar að leggja undir sig stór
þýöingarmikil landsvæ&i eöa
heilar þjó&ri. Þannig veröur
auöveldara aö átta sig á hinum
pólitiska skollaleik og „blaffi” -
stórveldanna.
Hiö hættulega olluvandamál
heimsins erm.a. afleiðing af yfir-
skinsbaráttu fyrir „frjálsu fram-
taki”. Kúgunin i Austur-Evrópu
er gerö undir yfirskini „stéttar-
baráttu”. Ofan á þetta bætast
trúarfordómarnir viö Miöjaröar-
hafiö og víöar.
Náttúruúrvaliö I kenningum
Darwins varö til meö allt öörum
hætti en hinar pólitisku baráttu-
aðferðir, og er rétt aö flokka
þessa kenningu Darwins meö
vfeindum.
1 fáum oröum sagt mætti oröa
athugasemd mina eitthvaö á
þessa leið: Galbraith hefur m.a.
sett fram athyglisver&a og skap-
andi hugmynd um venjur og
hugsunarhátt nútima stjórnmála-
manna, hugmynd sem honum
hefur þvi miður ekki unnist tima
til aö vinna úr.
Ekki má heldur gleyma aö
þakka honum og BBC fyrir hina
miklu og áhrifariku framtaks-
semi og meö ósk um þaö, aö BBC
haldi áfram sinum heiöarlegu
vinnubrögöum i þágu vlsinda-
legrar þekkingar á vandamálum
vorra tlma.
Gautaborgl.l. 1980
EinarFreyr
Hugleiðingar um
Öld óvissunnar