Tíminn - 26.10.1980, Síða 14

14
Sunnudagur 26. október 1980.
Bandariskur sagnfræðingur,
Barbara Tuchman, hefur skrifað
bók um f jórtándu öldina og ógnir
þær, sem þá gengu yfir
Norðurálfu. Lýsingin er hrikaleg:
Þetta var öld, sem enga miskunn
sýndi. Þá lagðist hvers konar
óáran á eitt: Svartidauði og
hallæri, ránsskapur klerkastétt-
ar, veraldslegs valds og riddara,
styrjaldir þjóðhöfðingja og fárán-
leg tiltæki fólks i nauðum.
Sagan um öldina
hræðilegu,
þegar Evrópubúum
fækkaði
um helming
Oldin hófst nöturlega. Vetrar-
hörkur og uppskerubrestur
leiddu til hallæris. Kuldaskeiö
var hafiö, og Eystrasalt lagöi
allt marga vetur, og markaöir
voru haldnir á isum á Tempsá.
Afleiöingarnar uröu hroöalegar
i álfu, þar sem langflestir iiföu á
jaröyrkju eöa btiskap.
Kannski voru þaö þessi
hallæri, sem skertu svo
viönámsþrótt fólks, aö svarti-
dauöi varö hvaö eftir annaö
jafnmannskæö farsótt og sagnir
herma. Hver sóttarbylgjan af
annarri reiö yfir löndin meö
stuttu millibili eftir fyrsta stór-
áfallið 1347, þegar allt aö þriðj-
ungur allra Noröurálfubúa dó á
skömmum tima.
Sú þjóöfélagsgerö, sem
þjóöirnar höföu búiö viö, sundr-
aöist viö þessi áföll, og menn-
irnir tóku sjálfir viö, þar sem
pest og óáran haföi skiliö viö þá.
Englendingar og Frakkar háöu
hundraö ára striö sitt kynslóö
eftir kynslóö meö geigvænleg-
um afleiöingum. Sveitafólkiö
varö sláturfénaöur riddara,
sem ekki voru annaö en
ræningjaforingjar, og fóru
stundum um löndin meö mörg
þúsund manna liösafnaö i lit-
fögrum klæöum og gljáandi
hertygjum ogrændu og rupluöu,
hvar sem þeir komu, meöan
óttaslegiö fólk haföist viö í
kirkjum eöa viggirtum borgum,
þar sem varöliö var til varnar.
Goösögnin um hina dáörökku
riddara var enn til. Hún sagöi
frá riddurum, sem reiöubúnir
voru til þess aö gjalda for-
réttindi sfn meö lifi sinu i
bardaga viö skæöa óvini, þeim
til verndar, er miöur máttu sin.
En i reynd voru riddararnir hér
ekki annaö en hin örugstu
snikjudýr eöa öllu heldur
meindýr. Þeir voru bófaforingj-
ar, sem kúguöu gifurlegt
lausnargjald út úr borgum og
furstum meö hótunum um
fjöldamorð og rán, sem iöulega
var hrundið i framkvæmd, ef
ekki var nógu fljótt viö brugöiö
aö þóknast þessum herrum. Og
alþýöa manna fékk aö blæöa.
Rómverska kirkjan, sokkin i
spillingu, sat uppi meö tvo páfa,
annan i Róm og hinn i Avignon,
og þjóðhöfðingjar i Noröurálfu
studdu þá til skiptis eftir þvi,
sem þeim fannst sjálfum sér
koma bezt. Og kirkjan hélt uppi
fjárdrætti af sama dugnaöi og
aöalsmennirnir og furstarnir.
Viöog viö lánaöist konungum og
páfum aö þröngva almenningi
til þess aö láta af höndum nægt
fé til þess aö safna saman
siölausustu riddaraflokkunum
og senda þá i herferöir, sem
bitnaöi á fólki annars staöar en I
heimalöndunum.
Alþýöa manna, sem svo var
grátt leikin, sætti sig ekki
möglunarlaust viö þá meöferö,
er henni var búin. Valdsmenn-
irnir voru sjálfir i stööugri
hættu meö fjandsamlegt og
örvæntíngarfullt fólk allt i kring
um sig, og hver uppreisnin og
byltingartilraunin rak aöra.
Reyk frá brennandi höllum og
kirkjum bar viö himin. En
Plágu miöalda i gervi fjögurra riddara, sem skilja eftir sig ógn og tortimingu. Riddararnir tákna
drepsóttir, veröbólgu, borgarastyrjöld.ogræningja. Myndin er eftir þýska listamanninn Dilrer, sem
uppi var á 15. öld.
þeim, sem á valdastólunum
sátu, heppnaöist samt æfinlega
aö brjóta alla mdtspyrnu á bak
afturum þaö er lauk. Þaögeröu
þeir meö fjöldamoröum, brenn-
um og pyntingum.
Þaö segir mikla sögu um þá
ógæfu, sem dundi yfir
Noröurálfu á þessari öld, aö i
byrjun fimmtándu aldar er
fólksf jöldi þar talinn aöeins
helmingur þess, sem var i
upphafi fjórtándu aldar. Bæir
og byggöir féllu i eyöi, skógar
breiddust yfir akra, sem ekki
voru framar erjaöir, og I
borgum, þar sem yfirgefin hús
féllu I rústir, þakti gras götur og
stiga. Sveitir Norövestur-
Frakklands náöu aldrei siðan
þeim mannfjölda, sem þar var,
þegar þessi óáran hófst.
lölluþessuumróti tókst þeim,
sem aöfaramestir voru og
ófyrirleitnastir aö ryöja sér
braut til hinna mestu metorða,
svo sem franska riddaranum
Enguerand de Coucy, er varö
einn auöugasti jaröeigandi á
Frakklandi, lá I endalausum
ófriöi og átti hlut aö flestum
stórtiöindum og ótiöindum i álfu
um daga sina. Þaö var loks, aö
hann var tekinn höndum i kross-
ferö gegn Tyrkjum undir lok
aldarinnarog f fangelsi lauk ævi
hans.
Osigur krossfaranna viö hina
viggirtu borg, Nikópólis á
Balkanskaga, þar sem Tyrkir
réöu þá þegar lofum og lögum,
leiddi i ljós, hversu hinir tygj-
uðu riddarar voru þungfærir i
járnverjum sinum. Vopn þeirra
og verjur voru aö úreldast. Fót-
gönguliö varö smám saman
stórum mikilvægara i hernaöi,
og veldi riddaranna I samfélög-
unum hnignaöi aö sama kkapi.
Ófarirnar riöu yfir, hver af
annarri, og i' allri þessari óáran
brast einnig trú mannsins á
heiminn og tilveruna. Sú kenn-
ing, aö mennirnir stæöu and-
spænis tortimingu veraldarinn-
ar, varö aö hversdagssannind-
um. Ofsafengnar trúarhreyf-
ingar brutust út og fóru eins og
logi yfir akur. Alls konar furöu-
tiltæki uröu aö sjálfkrafa
viöbrögöum þrautpinds fólks.
Langar lestir fólks, sem pynd-
aöi sjálft sig, stauluöust bæ úr
bæ og byggö úr byggö undir
gullofnum fánum, og hvar sem
þetta hrjáöa, undarlega fólk
staönæmdist, söng þaö hástöf-
um yfirbótasöngva á meöan
svipur riöu á skinhoruö b(8í
þess. Aöra greip dansæði, er fór
um löndin eins og faraldur. Þaö
vardansaö og dansaö linnulaust
i upphafinni vimu á bæjartorg-
um, unz fólk hneig niður magn-
þrota.
Kirkjan haföi glopraö úr
höndum sér mestu af áhrifa-
valdi sinu, yfirvöld voru vegin
og léttvæg fundin, sjúk af spill-
ingu og ágirnd og fordild, og
Noröurálfa riöaöi á barmi full-
kominnar siöferöil egrar
uppgjafar. Mannslifið var
einskis vert. Furstar létu ekki
einungis slátra bændum og
borgurum i siendurteknum
hrannvigum — þeir lágu einnig I
sifelldum illdeilum innbyröis
um lén og arf og venzlir og báru
bæöi á sér eiturglasiö og rýting-
inn.
En þeim mun hörmulegri sem
tilveran varö, þvi iburöarmeira
lifi liföu þeir, sem nokkurs
máttu söi. Kóngar og erkibisk-
upar hreyktu sér svo hátt sem
þeir máttu. Kflómetralangar
skrúögöngur voru ekki lengur
neitt fágæti, ofboöslegar veizlur
voru haldnar, og þaö var leikiö
og dansaö svo aö dundi i hallar-
gólfunum: Þaö skrúömikla og
glaösinna glæpamannasafn,
sem réö rikjum. Álengdar stóö
alþýöa manna og fylgdist meö
dýröinni. Agndofa andspænis
mikiileik konungs sins mændi
fólkiö klukkustundum saman á
alla viöhöfnina, er hann hélt
innreiö f borgirnar. Eftir á
komu skattheimtumennirnir og
knúöu þetta sama fólk til þess
aö borga aukaskatt, til þess aí
standast kostnaöinn.
Eitt af kennitáknum þessarar
aldar var heilög reiði. Heilög
Birgitta lyfti sinum sænska visi-
fingri suöur i Róm og formælti
syndugri samtiö sinni. Heill
herskari fetaöi i þau spor. Mál-
arar kepptust viö aö lýsa
þessari öld á sinn hátt. Þeir
máluöu myndir af geggjuöum
konungum, fordrukknum keis-
urum, kynóöum hertogafrúm,
fööurmoröingjum og eiturbyrl-
urum, buröarásum evrópsta-ar
yfirstéttar.
Þannig lýsir Barbara Tuch-
manNorðurálfu á fjórtándu öld,
og eru þetta þó aöeins nokkur
saltkorn, þvi aö bókinernærsjö
hundruö blaösiöur.
Eru Vesturlönd kannski á leiö
inn I aldarfar, sem ber keim af
þessu?