Tíminn - 06.06.1982, Blaðsíða 4

4
SUNNUDAGUR 6. JÚNÍ 1982
■ Fyrirsátið. Teikning eftir Halldór Pétursson.
Örlagaríknstn spor hests í sögu lands og þjóðar:
„EKKI VEIT EG HVORT
DAÐI FÓR ÞAR, EN ÞAR
FÓR MARKtJSAR-BRIJNN”
1.
Spor eftir hest á íslandi? Þau
eru mörg og mismunandi og af þeim
fara margar sagnir. Sum eru heilla-
drjúg-önnurmiður. En hvert þeirra
er stærst? Ætli það sé ekki Ásbyrgi,
fótspor Sleipnis? Eða kannski spor
Tólfdala-Brúns, sem Árni Oddsson
reið yfir hálendið frá Vopnafirði til
Þingvalla forðum til að klekkja á
„Herlegdáð"? Nema það séu spor
Flugu á heiðum uppi á fyrstu
veðreiðum sem sögur segja frá á
íslandi og mannslif voru lögð að
veði? Eða ef til vill eru það enn
önnur spor. Tæpast verða menn á
eitt sáttir um hvert þessara spora
hafi verið dýpst, eða með öðrum
orðum, hvert þeirra hafi skapað
íslendingum mest örlög. Mat manna
byggist á mismunandi hugmyndum.
Einhverjir sjá ef til vill hagnaðarvon
í að selja útlendum ferðamönnum
sögnina af Ásbyrgi, hin rómantiska
hlið á ferð Árna Oddssonar heillar
aðra og enn aðrir hrífast mest af
stórbrotnu veðmáli, þar sem menn
lögðu lifið að veði við fránleik hesta
sinna, og stóðu við það. Og svo eru
þeir sem telja að vegna fimi og þols
Markúsar-Brúns hafi fyrsta og eina
vopnaða uppreisn gegn valdhöfum
á Islandi verið kæfð í fæðingu. Sé
það réttur skilningur er varla að efa
að hans spor eru stærst allra hesta-
spora hér á landi. Lítum ögn nánar
á það.
2.
Jón Arason Hólabiskup er að
flestra mati einn stórbrotnasti per-
sónuleiki íslandssögunnar. Hann
unni landi sínu og þjóð og vildi veg
þeirra sem mestan. Á hans dögum
voru íslendingar vel stæðir og vel
vopnum búnir. Að formi til var deila
hans við konungsvaldið sprottin af
trúmálum eða kirkjaskipan. Fáum
blandast þó hugur um að þar hafi
fyrst og fremst verið tekist á um
frelsi þjóðarinnar og Jón biskup og
Ari lögmaður sonur hans hafi háð
sína baráttu til að stemma stigu við
erlendum yfirráðum á íslandi. Það
er alls ekki fjarri lagi að áætla að
fyrir dyrum hafi staðið vopnuð
uppreisn og jafnvel má með nokkr-
um sanni segja að hún hafi verið
hafin, en verið kæfð með ósigri
þeirra feðga. Hefði svo farið að þeir
fengju sigur, hefði saga íslands
orðið önnur en raun varð á. Sé tekið
mið af þeirri niðurlægingu og eymd
sem einkenndi þjóðlifið næstu aldir,
verður að áætla að sagan hefði varla
getað orðið verri, sennilegra að hún
hefði orðið verulega miklu betri.
En þeir feðgar komust ekki yfir
fyrsta hjallann og má með nokkrum
sanni segja að hestur hafi valdið þvi.
3.
Daði sýslumaður Guðmundsson i
Snóksdal i Dölum var annar svip-
mikill höfðingi siðskiptaaldar.
Hann var þó af allt öðru sauðahúsi
en Jón Arason og synir hans. Á
nútímavísu verður hann sennilega
helst skilgreindur sem ævintýra-
maður. Hann var ófyrirleitinn og
harður og trúlega með óbifanlegt
traust á eigið ágæti. Það var út af
kvennafari að hann komst fyrst upp
á kant við Jón Arason. Svo
fyrirferðarmikill sem hann var hefur
hann án efa verið djarftækur til
kvenna, enda kemur það fram í
frásögnum af honum. Þar kemur
reyndar fram að hann hafi að jafnaði
stundað hórdóm, vondan lifnað og
illa breytni. Sá hreinhugsandi mað-
ur, að þeirra tima siðferðishugmynd-
um, Jón Arason gat ekki þolað slíkt
og bannfærði Daða, þegar hann lét
sér ekki segjast með öðrum hætti.
En Daði var enginn „meðaljón“,
sem lét aðra menn segja sér fyrir um
sitt kvennafar, þvi vildi hann ráða
sjálfur.
4.
Marteinn biskup Einarsson, mág-
ur Daða, dæmdi á prestastefnu
sumarið 1549 öll biskupsverk Jóns
Arasonar ógild, með fulltingi kirkju-
skipunar Kristjáns konungs þriðja
frá 1542. Eftir kvennafarsdeilur
Daða og Jóns og með hliðsjón af
mægðum Daða og Marteins, þarf
engan að undra að Daðin varð einn
harðasti andstæðingur Jóns í þeirri
baráttu sem háð var.
Eftir þennan dóm Marteins
biskups má segja að deilan hafi
snúist í að verða vopnuð uppreisn.
Jón biskup og synir hans vildu
tryggja sér strax sigur yfir helstu
andstæðingum sínum og gripu til
vopna.
Norðanmenn fengu fregnir af þvi
siðsumars að Marteinn biskup væri
staddur á Staðarstað, þar sem hann
var prestur áður. Þeir biskupssynir
söfnuðu liði, sem heimildum ber
ekki saman um hversu stórt var,
sumar heimildir segja 120 manna, en
aðrar 300. Síðan fara þeir fjöll, með
eins mikilli leynd og kostur var, til
að taka Martein biskup höndum og
ætluðu í sömu ferð að ná Daða á sitt
vald og öðrum andstæðingum sin-
um, eftir því sem færi gæfist.
5.
Þeir komu fyrst að Hítardal, þar
sem þeir ætluðu að taka Áma prest
i sina vörslu, en hann var þá ekki
heima. Þeir stigu þá á bak aftur og
riðu áfram vestur og fóru greitt. Þeir
komu næst að Snorrastöðum, þar
sem Moldar-Brandur, bróðir Mar-
teins biskups bjó, en snarráður
vinnumaður hans kom honum und-
an. Enn er riðið áfram, farið vestur
Löngufjömr og fara mikinn sem
fyrr, enda eru Löngufjörurein besta
reiðleið þessa lands, að margra
dómi. Við Stakkhamarsfjömr mæta
þeir Áma presti i Hítardal og taka
hann höndum og riða svo áfram að
Staðarstað. Þar var Marteinn bisk-
up, en Daði hafði verið þar einnig
en var nýfarinn út að Rifí.
■ Samkvæmt norlenskri heimild gekk afar illa að fá nokkurn mann til
að taka að sér böðulsstarfið, þegar höggva átti Jón Arason, en um síðir
fékkst „Jón nokkur Jónsson, hin herfílegasta kind af Suðurlande til
starfans. En Daði i Snóksdal tók að sér verkstjómina.