Tíminn - 06.06.1982, Síða 27

SUNNUDAGUR 6. JÚNÍ 1982
27
■ Eitt af óhugnanlegum atriðum í „Saknað“: Eiginkona (Sissý Spacek) og faðir (Jack Lemmon) Charles
Horman halda i leit að honum inn í bráðabirgðalikhús, sem komið var upp til að geyma lik þeirra sem myrtir
voru i valdaráninu.
þessari bók og upplýsingum frá Ed
og Joyce Horman.
Fyrsta bandaríska
kvikmynd
Costa-Gavras
Costa-Gavras hefur lengi haft
hug á að gera kvikmynd fyrir
bandaríska kvikmyndaframleiðend-
ur, þótt efni sumra mynda hans hafi
ekki beinlinis þótt vinsamleg í garð
bandariskra stjórnvalda. Má þar
nefna „Z“, sem frumsýnd var árið
1969, en þó einkum „State of Siege“
(1973), sem fjallar æum rán Tupa-
maros skæruliða á bandarískum
manni, Dan Mitrione, sem þeir að
lokum myrtu.
Costa-Gavras er þó mun þekktari
fyrir „Z“. Þetta óvenjulega nafn
kvikmyndarinnar er dregið af griska
orðinu „ZEI“, sem þýðir „Hann
lifir". Og sá sem lifir þótt hann deyi
i kvikmyndini er gríski stjórnmála-
maðurinn Gregorios Lambrakis,
sem var drepinn af hægrisinnuðum
öfgaöflum árið 1963.
Costa-Gavras gerði tvær kvik-
myndir á eftir „State of Siege“. Sú
fyrri nefnist „Section Speciale" og
fjallar um sérstaka deild á vegum
Vichy-stjórnarinnar í Frakklandi,
sem valdi kommúnista og sósíalista
til þess að falla fyrir morðingjahendi
nasista á stríðsárunum. Hin siðari,
sem furmsýnd var 1979, nefnist
„Clair de femme" og er sú mynda
hans, sem minnst hefur með stjórn-
mál að gera, að frátaldri fyrstu
myndinni sem Costa-Gavras gerði.
Skömmu eftir að hann lauk við
„Clair de femme“ fékk hann
sendingu frá bandarísku kvikmynda-
framleiðendunum Edward og Mild-
red Lewis, en Edward er þekktur í
kvikmyndaheiminum m.a. fyrir að-
ild sina að ýunmsum myndum John
Frankenheimers. Sendingin varbók-
in „The Execution of Charles
Horman“ og kvikmyndahandrit,
sem gert hafði verið eftir bókinni,
og tilboð um að gera myndina á
vegum þeirra og Universal.
„Ég las bókina og fannst hún
alveg sérstök", segir Costa-Garvas
í viðtali. Hann samþykkti þegar að
leikstýra myndinni en með því
skilyrði að hann mætti sjálfur semja
nýtt handrit. „Handritið, sem þeir
sendu mér, var of hliðhollt All-
ende-stjórninni. Ég var ekki á móti
henni, en ég held að það sé ekki
enn tímabært að gera slika kvik-
mynd“, segir hann ennfremur.
Costa-Gavras ákváð að leggja
megináherslu á ömurlega lifsreynslu
eiginkonu og föður Charles Horman
i kvikmyndinni, og hafði strax
tiltekna leikara i huga i þau tvö
hlutverk. „Sissy Spacek getur leikið
hvaða bandrísku stúlku sem er, hún
hefur ekki enn hina föstu imynd
stórstjörnu. Og ég vildi fá Jack
Lemmon vegna þess, að mér þykir
gott að nota leikara i allt önnur
hlutverk en þeir eru vanir að leika.
Hann er mjög bandarískur," segir
Costa. Honum var svo mikið i mun
að fá Jack Lemmon, að töku
myndarinnar var frestað til þess að
af þvi gæti orðið.
Sjálf kvikmyndatakan fór fram i
Mexikó. Það gaf tilefni til hálfkær-
ingslegra spádóma um framtíðina
þar í landi. Svo vildi nefnilega til,
að þegar Costa-Gavras gerði „State
of Siege“, sem fjallar um átök í
Uruguay, fóru kvikmyndatökurn-
ar aðallega fram i Chile. Nú var
Costa-Gavras kominn til Mexikó að
gera kvikmynd um Chile. Hvar,
spurðu menn, mun hann næst gera
mynd um fall Mexikó?
„Á ábyrgð Nixons
og Kissingers“
Gagnrýni bandarískra stjórn-
valda á „Saknað" byggist ekki hvað
síst á því, að i upphafi myndarinnar
er birtur texti, svohljóðandi í
islenskri þýðingu:
„Þetta er sönn saga. Sumum
nöfnum hefur verið breytt til þess að
vemda þá saklausu. Hinir ákærðu
era þegar vemdaðir".
Þrátt fyrir þetta hefur Costa
Gavras reynt að mæta gagnrýninni
sina einmitt þegar Ed Horman
kemur til Santiago til þess að reyna
að komast að þvi, hvað hafi orðið
af syninum. Hann kemur m.a. í
trausti þess að hann muni fá dyggan
stuðning bandaríska sendiráðsins
við að upplýsa málið, en kemst
fljótlega að raun um að svo er ekki.
Leit hans er siendurtekin ganga frá
Heródesi til Pilatusar, og Ed Horm-
an fær það brátt mjög sterklega á
tilfinninguna að bandariskir stjórn-
arerindrekar séu að ljúga að sér.
Þessi trú verður sífellt sterkari eftir
þvi sem Ed fær upplýsingar frá fleiri
aðilum, og jafnframt sú trú hans að
Charles hafi verið myrtur vegna þess
að hann hafi fengið vitneskju um
aðild bandarískra stjórnvalda að
valdaráninu sjálfu.
Það fer ekki á milli mála, að
bandarískir stjórnarerindrekar í
Santiago fóru frjálslega með sann-
leikann í viðskiptum sinum við Ed
Horman. Þannig liggur það fyrir
skjalfest að sögn Time tímaritsins,
að í skeyti frá Nathaniel Davis,
sendiherra Bandarikjanna í Santi-
ago á þessum tíma, til Henry Kiss-
inger, þáverandi utanrikisráðherra,
frá 4. október 1973 er sagt frá
lýsingum nágranna Charles Horman
á því, hvernig hann var handtekinn,
og eins frá upplýsingum sjónarvotts
um að Charles hafi verið i haldi hjá
hernaðaryfirvöldum í borginni. En
þegar Ed Horman kom daginn eftir,
5. október, til Santiago, sagði þessi
sami sendiherra honum að sonur
hans væri sennilega í felum! „Önnur
skjöl vekja sams konar spurningar"
segir Time.
En frá slíkri lygi er auðvitað langt
yfir i að bandarískir stjómarerind-
rekar hafi fallist á það fyrirfram, að
Charles Horman væri tekinn af lifi,
eins og látið er liggja að í myndinni.
Málaferli sem
sigldu í strand
Ed Horman var mjög ósáttur við
hlut samlanda sinna í máli þessu og
gerði margitrekaðar tilraunir til þess
að komast að sannleikanum í mál-
inu. Hann reyndi að fá aðgang
að ýmsum opinberum skjölum, svo
sem skeytum sem fóm á milli
sendiráðsins í Santiago og utan-
rikisráðuneytisins í Washington, en
fékk að sjá sum þeirra en önnur
ekki. Hann höfðaði loks mál á
hendur ellefu bandarískum em-
■Jack Lemmon og Sissy Spacek i aðalhlutverkunum i „Saknað“.
bættismönnum árið 1977 og sakaði
þá m.a. um vanrækslu i starfi og
aðild að láti sonar sins. Flestum
ákærunum var visað frá dómi vegna
formgalla, en Horman varð að
lokum sjálfur að hætta við mála-
reksturinn þar sem honum tókst
ekki að fá aðgang að leyniskjölum,
sem hann hafði óskað eftir og sem
hann telur að hefðu sannað mál sitt.
„Þeir eru örvæntingarfullir", segir
hann um stjórnvöldin. „Ef sannleik-
urinn kæmi einhvem tíma í ljós, yrði
mál þetta jafn alvarlegs eðlis og
Watergate"
1 Bandarikjastjórri er auðvitað
ekki á sama máli. í áðurnefndri
yfirlýsingu bandariska utan-
ríkisráðuneytisins segir m.a., að
eftir átta ára rannsókn „hefur engu
ljósi verið varpað á kringumstæðurn-
ar við dauða Hormans, og litlu ljósi
á hvemig hann hvarf. Ennfremur
hefur ekkert komið í ljós sem styður
þær ásakanir, orðróm og dylgjur,
sem fram koma i kvörtununum gegn
bandarískum embættismönnum“.
Einn þeirra lögfræðinga, sem Ed
Horman sneri sér til á sínum tima,
heitir Thomas Hauser. Hann skrif-
aði bók um hvarf Hormans og
tilraunirnar til að komst að þvi,
hver afdrif hans urðu. Sú nefndist
„The Execution of Charles Horm-
an“, eða „Aftaka Charles Horman“,
en hefur nú verið endurútgefin undir
sama nafni og kvikmyndin. Kvik-
mynd Costa Gavras er byggð á
með því að segja, að það komi
hvergi fram í myndinni, að hún
gerist i Chile (sem reyndar er ekki
rétt að sögn gagnrýnenda), og að við
gerð slíkrar kvikmyndar verði að
breyta ýmsum minniháttar atriðum.
Hann heldur því hins vegar fram að
í öllum meginatriðum sé rétt frá
sagt, og fjölskylda Hormans er á
sama máli. Sömuleiðis Hauser, sem
samdi bókina sem á er byggt.
„Ég hafði það að leiðarljósi að
sýna hvern einstakling í sem réttustu
ljósi, jafnvel „vondu karlana“. Ég
reyndi að skilja sjónarmið sendiherr-
ans og ræðismannsins og hvers
vegna þeir hegðuðu sér eins og þeir
gerðu“, segir hann. „Þeir urðu að
reyna að koma í veg fyrir að mál
þetta spryngi í loft upp, og þess
vegna neituðu þeir öllu.
Horman er talsmaður foreldra,
eiginkvenna og barna allra þeirra,
sem hverfa - en slíkir atburðir gerast
nú i 31 landi -. Þetta fólk finnst því
vera gjörsamlega yfirgefið. Örvænt-
ing þess er hræðileg. Fólk getur sætt
sig við dauðann, vegna þess að
hann er óafturkallanlegur, en
mannshvarf er óáþreifanlegt - og þú
getur ekki sætt þig við óvissuna.
Ættingjar þeirra, sem hverfa, eru
niðurbrotið fólk“, segir Costa.
Kvikmyndin gerist á valdatima
Richard Nixons og í utanrikisráð-
herratíð Henry Kissingers. Og á
einum stað í myndinni sést einmitt
mynd af Nixon uppi á vegg. Felst i
þvi ásökun?
„Það kemur lika inn í myndina,
en auk þess á það við þar sem
„Saknað" gerist á valdatíma Nix-
ons“, svarar Costa.
- Og í Chile?
„Já, þótt flestir muni lita svo á að
það sé einhvers staðar i rómönsku
Ameriku - ástandið gæti alveg eins
átt við t.d. E1 Salvador. En þetta var
vissulega á ábyrgð Nixons - hans og
Kissingers, sem lýgur alveg ótrúlega
í minningabók sinni. Hann bar
ábyrgð á eyðileggingu Chile engu
siður en Kambódiu".
En sé um gagnrýni á bandarisk
stjórnvöld að ræða, þá er Costa
Gavras hins vegar síður en svo að
lasta bandariskt þjóðfélag, þvi hann
segir m.a.:
„í lok myndarinnar segir persón-
an sem Jack Lemmon leikur: „Guði
sé lof fyrir að við búum í landi, þar
sem hægt er að setja menn eins og
þig i fangelsi." Þetta er satt - littu á
Haldeman, Ehrlichman... Mig lang-
aði næstum þvi til að bæta við
eftirmála svo sem: „Guði sé lof fyrir
að við getum enn gert kvikmyndir
eins og þessa i Bandaríkjunum“.
Það eru ekki of mörg lönd i
heiminum, þar sem slíkt væri hægt.“
Gjáin á milli vald-
hafa og almennings
Gagnrýnendur hafa að sjálfsögðu
mjög misjafnar skoðanir á „Sakn-
að“, og kemur pólitíkin þar við
sögu. Einn þeirra, sem hefur lýst
aðdáun sinni á myndinni og talið
hana bestu kvikmynd Costa-Gavras
til þessa, er Vincent Canby hjá New
York Times, en hann er talinn
áhrifamesti gagnrýnandi kvikmynda
vestanhafs. Hann hælir myndinni
mjög fyrir nánast öll svið: handrit,
leikstjórn, leik, sviðsmynd, og telur
kjarna málsins ekki vera, hvað sé
hægt að sanna að hafi gerst.
„Sannleikann í „Sak-iað“ er ekki
að finna í staðfestum staðreyndum
heldur í þvi hvernig myndin sýnir
okkur þá stundum óbrúanlegu gjá,
sem skilur okkur, almenning, og þá
sem stjórna okkur, að því er talið er
með hagsmuni okkar fyrir augum...
,„Saknað“ minnir okkur á að
!ríkisstjórn Bandaríkjanna er okkar
og að við ættum að fylgjast með því,
hvaðhúngeririokkarnafni“. -ESJ
£llas Sncland
Jónsson
skrifar