Tíminn - 29.08.1982, Síða 10

SUNNUDAGUR 29. ÁGÚST 1982
10______________________________________Wíwvrn
leigupennar í útlöndum
■ í síðasta bréfi minntist ég á Rauða
herbergið eða Berns salonger, sem
stendur við Berzelíusargarð og steinsnar
frá Kóngstrjágarði í Stokkhólmi. Nú eru
eigendur þessa gróskumikla skemmti-
staðar, sem á sér langa og virðulega sögu
famir að kveikna sér yfir kreppunni og
reikna með að þurfa að loka á næstunni.
Þeir viija sjálfsagt að ríkið tryggi þeim
gróðann eins og öðrum almennilegum
fyrirtækjum. En áður en aflraunamaður
sá sem ég greindi frá um daginn nær að
loka dyrunum hinsta sinni ætla ég að
grípa sénsinn og segja dálítið frá
herberginu góða, eða öllu heldur
sögunni sem Ágúst Strindberg skrifaði
um það.
Náttúrustefna
Sagan um Röda rummet (1879) hefur
að undirtitli „lýsingar úr listamanna- og
rithöfundalífinu. “. í raun réttri er
textinn tæplega skáldsaga, heldur safn
af samhangandi skissum. Höfundurinn
hefði getað birt einstaka kafla í
dagblaði, og reyndar færði hann einmitt
í tal við Wall ritstjóra á Dagens nyheter
að kaupa eitthvað af þessu til birtingar.
Merkileg er þessi saga fyrir margra hluta ,
sakir, en þar er þá fyrst að telja að hún
er fyrsta natúralíska sagan hjá svíum.
Natúralísk já, - þótt lesendur Helgar-
tímans séu vel menntað fólk í
bókmenntum þá þori ég ekki að treysta
því að öllum sé Ijóst hvaða isma er hér
um að ræða. Sá natúralismi sem átt er
við er til dæmis ekki sú kenning sem
boðar að menn skuli baða sig naktir á
almannafæri, né heldur er átt við
sérstaka dýrkun á fegurð náttúrunnar,
natúralisminn var bókmenntastefna sem
vildi sýna raunsannar myndir af
samfélaginu, lýsa því af gagnrýni og
vísindalegri nákvæmni. Sumirnatúralist-
ar skildu sjálfa sig sem líffræðinga
samfélagsins og sögur st'nar sem
einhvers konar tilraunaglas. Þekktastur
natúralista mun vera Frakkinn Zola, en
á Norðurlöndum hélt stefnan innreið
sína með Fru Marie Grubbe (1876) eftir
J.P. Jakobsen.
Þessa bókmenntastefnu verður að
skoða í ljósi þess að náttúruvísindi voru
á þessum tíma í mikilli framför og
Elliða, Arvids Falk og persónugervings
Hamsuns í Sulti. Þar á ég við þá hlið
bókmennta sem varðar félagslega
aðlögun (félagshæfingu). Bókmenntir
hafa alltaf haft visst gildi sem upp-
eldistæki. Þetta á ekki aðeins við um þær
bókmenntir síðustu alda sem höfðu
meira eða minna yfirlýstan uppeldistil-
gang og sem áttu að kenna mönnum
guðsótta og góða siði, heldur gildir þetta
trúlega um allan skáldskap. Þessi þáttur
bókmenntanna kemur oft mjög skýrt
fram í svonefndum þroskasögum og
auðvitað í sjálfsævisögum líka. Ung-
skáldin þrjú eru að fjalla um æskukrepp-
ur sínar ogþað hvernig þær leystust, en
lausn kreppunnar felur ávallt í sér
söguna um hvernig skáldið komst til
manns. Slík frásögn getur alveg eins
varðað það hvernig kotteríið manns
leystist upp og breyttist í ýmist
núna bernskubrekin í Austur- og
Vesturbæjarskólanum, hvernig augu
manns t.d. lukust upp fyrir þeirri
staðreynd að jafnvel stærðfræðikennar-
inn Skúli skalli átti sínar mannlegu
hliðar og var ekki til þess eins nýtur að
setjast á prumpblöðruð. Jafnvel Vefar-
inn mikli greinir lesandanum frá því
hvernig hann hverfur til samfélagsins
með því að taka alvarlega heimspeki-
vandamál líðandi stundar; allar hans
kreppur eru tilraunir til að botna í
samtímanum og aðlagast þannig
samfélaginu í vitsmunalegum skilningi.
Á þann hátt er bókin játning til
mannsins (þar með talin konan!) og
samfélagsins, og það þótt sjálfumglöð
söguhetjan virðist snúa baki við öllu
saman í sögulok.
En þroskasögur eru oft goðsögur um
leið. Hjá þeim sem eins og Strindberg
skrifa um kotteríið: Kaffi Tröð og
Skjaldbreiði ásamt Hótel íslandi, er oft
hætta á því að allt taki á sig
bóhemabláma meir en staðreyndir gefa
tilefni til. Útgangspunktur þroskasög-
unnar er iðulega sú staðreynd að
höfundurinn sé nú orðinn merkispersóna
og lesandinn geti nokkuð lært af að lesa
um hvemig hann varð það; fyrst
reynsluár með kotteríi, svo framkvæmda
ár á opinberum vettvangi. En
Kotterí í rauðu herbergt
þjóðfélagslegu umróti fylgdi viðleitni til
að fjalla hlutlægt um eymd og fátækt og
fleira sem annars hafði talist til
feimnismála í fögrum listum. Natúral-
ísku höfundarnir voru sakaðir um að
velta sér uppúr skítnum og hafa
öfughneigðan unað af því að segja frá
lús og hungri. Ekki vantaði að
Strindberg fengi að heyra slíkar átölur,
en annars er nærtækt fyrir íslendinga að
minnast þeirrar þröngsýni sem Halldór
Laxness jnætti á sínum tíma fyrir
Sjálfstætt fólk og var af líkum toga
spunnin. Þá kipptu sumir sér ekki upp
við lús nema hún skriði á uppdiktuðu
fólki. En ein hlið á málinu var aukin
útbreiðsla bóka og jafnvel lista (hinna
viðurkenndu), sem hafði í för með sér
að menn nenntu ekki lengur að lesa bara
um fínt fólk og ríkt. Myndun stórborga
og öreigastéttar koma líka þessu máli
við.
Strindberg dró fram lífið um skeið
eftir háskólanám með blaðaskrifum og
öðru tilfallandi, og á þeim árum kynntist
hann listamannaklíkunni, sem er
fyrirmynd að hópnum í Rauða
herberginu, eins og sagan heitir á
íslensku. Klíka, helst listamanna, heitir
á sænsku kotterí, en liðsmenn
kotterísins í sögunni eru að stússa í
heimspeki, leiklist, myndlist og blaða-
skrifum. Söguhetjan Arvid Falk er af
efnafólki en afræður að gefa embættis-
ferilinn upp á bátinn og snúa sér að
bókmenntum, en slíkt þykir góðborgur-
um mikið hrap. Bróðir Arvids er
braskari og smásál og listavel dregin
persóna. Annars eru persónurnar
margar og sumar þeirra grunnar en þó
skýrar á sína vísu. Þessi tegund
persónusköpunar minnir talsvert á
Dickens, sem mun ásamt Mark Twain
og Alphonse Daudet hafa verið meðal
helstu fyrirmynda höfundarins unga.
Sagan er býsna ruglingsleg og ósam-
kvæm sjálfri sér á köflum, en
höfuðatriðið var ekki að skapa slúngna
fléttu, heldur að bregða upp myndum,
eins konar málverkum, af hinu og þessu
í bæjarlífinu. Og meðlimir kotterísins
skipa þar mestan sess. Forleggjarar fá
miklar dembur frá Strindberg og einnig
braskararnir. Dæmi um atlögu gegn
hræsni þeirra síðarnefndu er frásögnin
af því hvernig bróðir Arvids notar sér
góðgerðarfélag til að losna við verðlaus
hlutabréf og allt hringlið kringum
svindlfyrirtækið Triton, tryggingafélag.
Strindberg bregður líka upp myndum af
borginni sjálfri, nefnir götur og
bæjarhluta sem stokkhólmurum og
unnendum Bellmans þykir skemmtilegt
að rekast á í bók.
Skáldsögur
Rauða herbergið var Stindberg tilefni
til að búa til dálitla mynd af samfélaginu.
Arvid er ungur maður sem kemur til
borgarinnar utan af landi, en bókin er
fyrst og síðast sjálfsmynd ungs skálds,
- og það þótt persónan Arvid Falk kunni
að þykja óskýrt dregin. í þessu
sambandi getur verið skemmtilegt að
bera saman listamannsmyndirnar í
Rauða herberginu, Sulti Hamsuns og
Vefaranum Halidórs Laxness. En
reyndar er nógu til að dreifa þar sem
sjálfsmyndir rithöfunda eru annars
vegar. Einkum virðist ungum skáldum
þykja knýjandi að heimurinn fái af þeim
mynd. Strindberg skrifaði bók sína
1879, bók Hamsuns kom út 1890, en
Vefarinn 1927. Þessi ártöl spanna langt
tímabil, en hins vegar eru þau í talsverðu
samræmi við þróunina í Svíþjóð, Noregi
og á íslandi, enda voru frónarar rétt í
það mund að skríða úr moldarkofunum
þegar borgamenning var orðin viðfangs-
efni bókmennta með Svíum. Hetjan er
Sulti og Arvid Falk eiga það sammerkt
að gera heiðarlega en misheppnaða
tilraun til að draga fram lífið á
blaðaskrifum og skáldskap. Í báðum
sögunum er sagt frá götum og
byggingum, og borgin er hið nýja
landslag, myrkviðurinn, sem hetjan
unga er að læra að rata um. Sultur
Hamsuns er sjálfskaparvíti sem lesand-
anum er kannski ekki fyllilega ljóst
hvaða tilgangi þjónar og því hungurverk-
falli iýkur um síðir á tilviljunarkenndan
hátt með því að kappinn er munstraður
á fraktara. Hungurdögum Falks lyktar
með því að hann afræður að verða nú
fullorðinn og hætta þessari vitleysu, og
gerist hann kennarablók í kvennaskóla.
Osló Hamsuns er mikið þokuland og er
öllu lýst á huglægan hátt. En svo sem
vænta má í natúralískri sögu þá er
Stokkhólmur Strindbergs talsvert áþreif-
anlegri. Það sem aftur gerir að maður
getur talað um Vefarann mikla frá
Kasmír í sömu andrá og þessar
skandinavísku sögur er einkum að í
öllum þremur afræður skáldið unga að
hætta öllum skáldagrillunum og snúa sér
að einhverju merkilegra. En öllum
bókunum er jafnframt sameiginlegt að
lesandanum dettur tæpast í hug að taka
uppgjöf höfundarins alvarlega, enda
allar hin ágætustu hugverk.
Maður getur velt fyrir sér af hverju
skáldin þrjú enda sögur sínar svona. Ein
uppástunga varðandi Halldór gæti verið
að hann setji þama fram eins konar
dulbúnu hótun um að hann sé bara
hættur við að púkka uppá þá hörmung
sem íslenskar bókmenntir voru á
þessum tma. En saga hans felur auðvitað
í sér óhemjulegar vangaveltur um lífið
og tilveruna; það er tilvistarkreppa. Svo
mikil kreppa er það að bókin minnir
jafnvel á Infero (Helvíti), sálsýkisgrein-
argerð Strindbergs frá 1896 sem byggð
er á eigin reynslu. Endalok hetjunnar í
Suiti fela ekki í sér að hann hætti að
skálda af því að sérstök óyfirstíganleg
rök bendi til að skáldskapur sé
húmbúkk, heldur fremur vegna þess að
ritstörf séu kolómögulegur atvinnuveg-
ur, sérstaklega fyrir allslausan æsku-
mann. Rök fyrir þessu eru svo sann-
færandi í sögunni að lesandanum
hlýtur að vera léttir þegar ungi maðurinn
fer á sjóinn. Að vísu er stundum helst á
Hamsun að skilja að langsóttar
bollaleggingar um lífið, og þar með talin
ritstörf, séu hálfgerð ónáttúra; en það
viðhorf er ekki fyrir hendi í Sulti.
En Arvid Falk, hvers vegna hættir
hann við allt saman? Svarið er margrætt,
en ein ástæðan er sú að forleggjarinn
bað höfundinn um „mjúkan" endi á
sögunni. Onnur er kannski sú að skáldið
vantreysti samfélagslegum breytinga-
mætti skáldskaparins og áleit að
blaðamennskan mundi ryðja skáldsög-
unum úr vegi. Strindberg átti eftir að
þróast enn frekar í þessa róttæku átt, og
í Spumingakveri fyrir lágstéttina skrifar
hann 1884-85 að listirnar þjóni aðeins
hagsmunum hástéttarinnar og stuðli að
kúgun. En þó að þetta sé víst satt með
afskifti forleggjarans þá er því ekki að
neita að einhvers konar uppgjafarandi
ræður ferðinni í öllum seinni helmingi
bókarinnar. Kaldranalegir og draum-
sjónalausir menn, Borg, Levi og
Falander, gegna vaxandi hlutverki er á
líður, - Arvid hverfur um stund og
kemur svo „læknaður“ til baka eftir
sumarvist í skerjagarðinum, laus við
listamannsfluguna og kaupir sér
pípuhatt. Þetta vonleysisviðhorf skálds-
ins getur að nokkru leyti staðið í
sambandi við nauðhyggju og pósitífisma
margra natúralista, en þeim var gjamt að
líta á gerðir manna sem vélræna afurð
samfélagsaðstæðna.
Þroska- og goðsögur
Ein skýring enn - eða frekar hugleiðing
- er til um endalyktir skáldferils Steins
félagshæfingarhlutverk bókmennta
verður eflaust ekki aðskilið frá þeim
þætti þeirra sem snýr að sjálfu
tungumálinu. Tungan er ekki aðeins
orðin, heldur líka sögumar sem sagðar
eru með þeim. Yfir goðsögum og skröki
í bóhemabláu eða öðrum bláum
iitasamsetningum þarf svosem ekki að
kvarta. Að vísu munu flestir lesendur
vera höfundi þakklátir ef hann reynir að
stilla rembingi sínum og monti í hóf, en
slíkt er ekkert skilyrði fyrir að bók sé
góð. Gildi þroskasögu skálds eða
frásagna, þar sem gert er upp við
æskuna, felst alltaf að nokkru í
sagnfræðilegum og hugmyndasöguleg-
um fróðleik.
Eitt atriði að lokum: Þær bækur sem
ég hef minnst á hér em ekki bara
sjálfsmyndir skálda, heldur em þær
sjálfsmyndir borga um leið. Þetta gildir
mest um Rauða herbergið, en líklega
minnst um Vefarann. Borgir þurfa sínar
goðsögur, borgabúar vilja fá skáldskap
sem greinir frá lífi þeirra sjálfra. Á
íslandi tönnluðust menn mjög á því
fyrstu áratugi aldarinnar hverslags
óskaplegur sollur og ódangan fyrirfynd-
ist í Reykjavík. Erindi Tómasar
Guðmundssonar vom fjarkalega vel-
kominn boðskapur af því að þar var
minnst á Austurstræti án vandlætingar-
fullra smánaryrða. Höfundur Vefarans
átti ekki svo mikla borg í landi sínu að
hún rúmaði svið verulegs skáldskapar
fyrr en eftir annað heimsstríð.
Borgarbúi, alinn upp í öngstrætum og
sporvögnum, hefur unun af að lesa
kunnugleg staðanöfn í bók, meira að
segja þótt þau nöfn komi efni
bókarinnar að öðm leyti lítið við.
Hliðstætt Tómasi á íslandi, gaf
Strindberg stokkhólmurum Gárdet og
Vita bergen - að ógleymdu Rauða
herberginu - á prenti. Þessir staðir urðu
vettvangur goðsagna. Nú urðu borgir
fagrar og ljótar, illar og góðar; þær urðu
til. ÁS
Árni Sigurjónsson skrifar Stokkhólmsbréf