Tíminn - 29.08.1982, Síða 16

16
SUNNUDAGUR 29. ÁGÚST 1982
■ Sjálfsmynd Thorvaldsens árið 1839.
■ Úr Thorvaldsen-safni í Kaupmannahöfn.
THORVALDSEN
OG ÍSLAND
— eftir dr. Kristján Eldjárn,
fyrrverandi forseta
og fyrsta beina heimild fyrir því aö
Thorvaldsen hafi ekki einasta ákveðið
að gefa íslandi skírnarfont, heldur
einnig verið búinn að ganga frá honum
í ársbyrjun 1827, og ennfremur fullgild
heimild þess að hann hafi þá ætlað
dómkirkjunni í Rcykjavík fontinn?
Þetta hlýtur svo að vera, því eftir
hverjum ætti Jóhanna fagra að hafa
þctta öðrum en Thorvaldsen sjálfum í
vinnustofu hans í Rómaborg?
Fonturinn seldur
norskum kaupmanni
Hitt er annað mál, að fonturinn sem
Jóhanna sá kom aldrei til íslands, þótt
fullbúinn væri, og svo hitt að saga
skírnarfontsins í Rcykjavíkurdóm-
kirkju nær í rauninni miklu lengra aftur
en til 1826-27. Hún byrjar með því að
greifafrú Charlotte Schimmelmann bað
Thorvaldsen að gera skírnarfont fyrir
systur sína, Sybille Reventlow, handa
hallarkirkjunni í Brahe-Trolleborg á
Fjóni. Þetta mun hafa verið árið 1805,
og byrjaði Thorvaldsen þá að gera
uppköst að myndum á hliðar fontsins en ,
lauk við verkið á árunum 1807 og 1808.
Komst það þó ekki til Kaupmanna-
hafnar fyrr en 1815, en var þá sýnt þar
við mikla hrifningu sem jafnvel átti sinn
þátt í að vekja almennan áhuga á
listamanninum, en síðan var fonturinn
sendur í sína kirkju og þar er hann enn.
Á öllum fjórum hliðum hans eru sömu
myndir og á skrínarfontinum í Reykja-
vík, en áletrun er þar engin.
Talið hefur verið, og víst með réttu,
að Thorvaldsen hafi hugsað sér að
hefðarfólk það, sem að fyrstu gerð
fontsins stóð, mundi geta orðið gömlum
föður hans að einhverju liði til
endurgjalds fyrir verkið. Þessa þurfti þó
ekki lengi með, því Gottskálk Þorvalds-
son andaðist á Vartov gamalmennahæli
í Höfn j24. okt. 1806. Hugsanlegt er að
þegar svo var komið hafi sú hugmynd
kviknað hjá syni hans að minnast
ættjarðar hans með því að senda þangað
einhvem listgrip og skírnarfontur þá
orðið fyrir vali af því að hann var einmitt
þá að gera fontinn fyrir greifafrúna. Til
mála kemur einnig, eins og menn hafa
bent á, að þegar Thorvaldsen kom til
Danmerkur og dvaldist þar um hríð á
árunum 1819 og 1820 hafi einhverjir
íslendingar þar í borg stungið þessari
hugmynd að honum.
Hvernig sem þetta hefur verið er víst
að lokið hefur Thorvaldsen við skírnar-
fontinn handa íslandi árið 1827, og hann
hefur verið búinn að láta höggva hann í
marmara í ársbyrjun, þegar Jóhanna sá
hann. Þetta sannast á því að í bréfi frá
Thorvaldsen, skrifuðu í febrúar 1827, til
dómkirkjunefndar í Höfn, segir hann að
skírnarfontur „ligeledes i Marmor, som
jcg giver til en kirke i Island", muni
verða sendur frá Livorno eftir tvo
mánuði.
En nú hefur það gerst að Thorvaldsen
hefur hætt við að senda þennan
skírnarfont eins og hann hafði ákveðið.
Þess í stað hefur hann selt hann norskum
kaupmanni og það án þess að áletrunin
til íslands væri máö af honum (þó að
Thiele segi að svo hafi verið gert).
Auðséð er að Thiele, sem er hcimildar-
maður að þessu 1831, hefur ekki vitað
af hverju þessi ráðabreytni stafaði, því
að Thorvaldsen byrjaði strax að gera
annan font eins, ætlaðan Miklabæjar-
kirkju, segir Thiele. Þessi fyrri marmara-
fontur er með hartnær óyggjandi vissu
sá sem nú stendur í Heilagsandakirkju í
Kaupmannahöfn. Þangað er hann kom-
inn frá A. Boyer, stórkaupmanni sem
gaf hann kirkjunni 1939 og hafði keypt
hann á uppboði hstgripa úr eigu jarlsins
af Caledon í London sama ár. „Norski
kaupmaðurinn" sem keypti fontinn,
líklega af Thorvaldsen sjálfum, hefur
sennilega verið milligöngumaður fyrir
þennan jarl og látið hann hafa fontinn.
En sem sagt: Thorvaldsen fór strax að
gera annan font og árið 1830 er á
vorsýningu í Charlottenborg í Höfn,
„Döbefont, bestemt til Miklabye kirke
pa Island“. Þetta þykir með vissu hafa
verið Reykjavíkurfonturinn, það er að
scgja gifseintakið, því að marmara-
fonturinn kom ekki til Hafnar fyrr en
1833. Þar var hann svo enn þegar
Thorvaldsen kom þangað 1838, honum
til undrunar og hrellingar, enda dreif
hann nú í að fonturinn yrði sendur til
íslands. Og til íslands kom hann
snemma sumars 1839, var settur í
dómkirkjuna og vígður þar af Helga
Thordersen dómkirkjupresti hinn 14.
júní þá um sumarið. Þá var og skírt
fyrsta barnið og látið heita Bertel eftir
listamanninum, var það sonur Stefáns
Gunnlaugssonar landfógeta. Til er bæði
vígsluræða séra Helga og þakkarkvæði
Jónasar Hallgrímssonar, sem frægt er.
Þar víkur Jónas að því að menn hafi
undrast hvað dveldi dýrgrip á leið.
fslendingar hafa þá lengi haft pata af því
að Thorvaldsen ætlaði að gefa Islandi
skírnarfont í ræktar skyni við föðurland
sitt.
Tvennt hefur lengi verið til umræðu í
sambandi við skírnarfontinn í dóm-
kirkjunni. Annað er hvers vegna
Thorvaldsen lét af hendi marmarafont,
sem hann hafði gert gagngert handa
íslandi og með áletrun þaraðlútandi.
Hitt er hvort hann hafi ætlað Mikla-
bæjarkirkju eða dómkirkjunni fontinn.
Fyrra atriðinu verður aldrei með vissu
svarað. Á það má þó líta, að fonturinn
í Heilagsandakirkju er ekki eins vandað-
ur og Reykjavíkurfonturinn, að því er
Dyveke Helsted segir. Til dæmis er hinn
síðarnefndi úr heilli marmarablokk, en
hinn fyrri úr marmaraplötum og smá-
gallar á marmaranum. Verkið er einnig
betra á Reykjavíkurfontinum ogsérstak-
lega er kransinn utan um skálina bæði
stærri og fegurri. Allt þetta gæti blátt
áfram bent til þess að Thorvaldsen hafi
ekki verið nógu ánægður með hinn fyrri
font sem heiðursgjöf til íslands, hafi því
fargað honum til áfjáðs kaupanda og
látið slag standa um hina latnesku
áietrun, byrjað síðan þegar í stað að
útbúa annan úr betra efni og með betri
útfærslu. Þetta virðist vera geðfelldasta
skýringin og jafnvel einnig sú senni-
legasta.
Um hitt atriðið er það að segja, að
ótrúlegt er að Jóhanna Briem hefði
nefnt dómkirkjuna í Reykjavík ef
Thorvaldsen hefði ekki gert það sjálfur,
þegar þau hittust í Róm 1827. Þegar
gifseintakið var sýnt í Höfn 1830 var
hinsvegar sagt að fonturinn væri ætlaður
Miklabæjarkirkju og hið sama segir
Thiele 1831. Einnig hefur barónessa
Stampe það eftir Thorvaldsen í minn-
ingum sem hún skrifaði eftir honum á
árunum 1840-41. Á móti þessu kemur
svo að til eru bréf í skjalasafni
rentukammersins, þar sem fram kemur
að Thorvaldsen hafi skriflega 28.
desember 1838 falið því að senda
skírnarfont sem -han for nogle ár
siden har forfærdiget og skiænket
domkirken i Reikevig".
íslendingar
hylla Thorvaldsen
Svo sem sjá má af þessu er ekki
auðvelt að greina hvort blessaður
Thorvaldsen hefur upprunalega hugsað
sér, Miklabæ, sem hann kallaði „min
Faders Födeby" (barónessa Stampe),
ellegar aðalkirkju landsins, dóm-
kirkjuna í Reykjavík. Ef til vill hefur
hann hvarflað eitthvað þarna í milli, og
hugsanlegt er að menn hafi verið að
hræra í honum, hver veit? Ef áletrunin
er tekin bókstaflega, virðist hann gefa
ættlandi sínu fontinn og kæmi það þá
heim við það sem hann sennilega hefur
sagt við Jóhönnu Briem. Sú hugsun
kynni svo að hafa komið yfir hann síðar,
að réttast væri að fonturinn væri á þeim
kirkjustað þar sem afi hans var prestur
og faðir hans kenndi sig við. Þegar svo
loks kemur að því að fonturinn er sendur
hingað heim, hefur einhver skot-
ið því að honum að þetta mikla
listaverk ætti hvergi heima á íslandi
nema í höfuðkirkju landsins, dóm-
kirkjunni í Reykjavík. Þetta kann sem
sagt að hafa verið nokkuð laust og
bundið og því einna mestur sannleikur
í því sem séra Árni Helgason segir í
Sunnanpóstinum 1835:
„Sú fregn hefur líka hingað borist, að
Thorvaldsson hafi tilbúið skírnarfont,
ætlaðan annaðhvort til Reykjavíkur
eður Miklabæjarkirkju, í minningu þess
að hann er héðan ættaður, hvað sem af
þessum skírnarfonti er síðan orðið, því
til landsins er hann ekki kominn.“
Þegar Thorvaldsen var orðinn frægur
maður má nærri geta að málsmetandi
íslendingar létu það ekki fram hjá sér
fara án þess að hreyfa hönd eða fót.
Þegar Thorvaldsen kom til Kaupmanna-
hafnar hylltu Hafnaríslendingar hann
uridir forustu Finns Magnússonar sem
afhenti honum ættartölu hans eftir Jón
Espólín og flutti honum kvæði eftir
sjálfan sig. Tveimur áratugum síðar
1838 þegar Thorvaldsen kom heim
alfarinn og Hafnarbúar gerðu meiri
mannfagnað en dæmi eru til, var hópur
fslendinga framarlega í mannfjöldanum
og Jónas Hallgrímsson orti dýrlegt
kvæði sitt, Kveðju íslendinga til Alberts
Thorvaldsens, þar sem hann segir meðal
annars að aldrei hafi annar eins
frægðargeisli og hann skinið yfir ísland.
Áður var nefnt þakkarkvæði Jónasar
fyrir skírnarfontinn, og er óhætt að segja
að þessi tvö kvæði séu veglegustu
minnisvarðamir, sem íslendingar hafa
reist hinum fræga frænda sínum.
Mikilfenglegasti minnisvarði Thor-
valdsens hér á landi af áþreifanlegu efni
gjör er hinsvegar sjálfslíkneski hans sem
getið er í upphafi þessarar greinar,
styttan sem Kaupmannahafnarborg gaf
íslandi til minningar um þúsund ára
byggð landsins. Það ágæta listaverk var
upprunalega reist á Austurvelli, afhjúp-
að þar og afhent með mikilli samkomu
á afmælisdegi Thorvaldsens 18. nóvem-
ber 1875. Allt var gert sem unnt var til
þess að athöfnin yrði virðuleg og til sóma
öllum aðiljum, fyrirmenn landsins fluttu
miklar ræður, skáldin ortu kvæði og
konur tóku sig saman um að skreyta allt
hátíðarsvæðið með öllum tiltækum
ráðum. Samkoma þessi er með vissu hið
langtum tilkomumesta sem nokkurn-
tíma hefur verið gert á íslandi í
minningu Thorvaldsens og ber þess þó
öllu öðru fremur að minnast, að upp af
samstarfi kvennanna spratt Thor-
valdsensfélagið, sem enn lifir í góðu
gengi og hefur látið svo ótal margt og
mikið gott af sér leiða.
Stytta Thorvaldsens var flutt af
Austurvelli 1931 og henni komið fyrir í
Hljómskálagarðinum og vafasamt hvort
margir leggja þangað leið sína til fundar
við hann þar. Hver veit nema Thor-
valdsenssýningin á Kjarvalsstöðum, hin
fyrsta sem haldin er á íslandi, verði nú
einhverjum hvöt til að heilsa upp á
öðlingsmanninn með hamarinn, þann
sem í senn er hamar Þórs og sá sem lét
meitilshöggin gjalla um víðan heim eins
og H.C.Andersen segir í frægu kvæði.
(Við samantekt þessarar ritgerðar
hefur verið stuðst við ýmis rit um
Thorvaldsen og þau fáu listaverk hans
sem eru hér á landi. Of langt yrði öll
þau skrif upp að telja, t.d. um
skirnarfontinn í dómkirkjunni en öðru
fremur ber að nefna grein Matthíasar
Pórðarsonar í Islenskum listamönnum
II, 1925, og mörg önnur skrif
Matthíasar um Thorvaldsen, þar á
meðal um brjósllíkneski Jóns Eiríks-
sonar, Eimreiðin XXVI, 177-185, sbr.
einnig Else Kai Sass, Thorvaldsens
Portrœtbuster 1, Kph. 1963. - Um
Gunnlaug Briem sjá Sigurður Lindal,
Listneminn frá Brjánslœk. Lesbók
Morgunblaðsins 5. febr. 1973, bls. 6
og áfr.).