Tíminn - 29.08.1982, Síða 18

SUNNUDAGUR 29. AGUST 1982
■ Uppkast Marccl Duchamp að
„Skákmönnunum“ frá 1911.
■ Napóleon.
■ Stulín.
■ Beckett.
í v
. ■
'2, .

. m■ l+í+j » * A>;;
+>■
... • ’**i*i' » X v\

■ Man Ray og Duchamp að tafli árið
1960.
■ Skák. Ég hefi tekið mér það
bessaleyfi að skrifa svolítið um skák hér
í blaðið undanfarna mánuði. Bessaleyfi,
vegna þess að auðvitað er ég rati við
skákborðið - kann ekkert, veit ekkert,
get ekkert - og haft tekist sæmilega til
er það einungis vcgna þess að heimild-
irnar hafa verið traustar. En úr því
ástandið er svona er ekki nerna við hæfi
að birta hér í lokin nokkur dæmi um
sannkallaða idjótaskák, og cru þau
skjýtin sum. Að vísu verður því varla
haldið fram með góðri samvisku að
Napóleon Bónaparte, keisari Frakk-
lands, hafi verið idjót, en góður
skákmeistari var hann ekki - þrátt fyrir
alla sína hemaðarlist. En það er jú
einmitt það sem gerir skákina jafn
vinsæla og hún er: þó þetta sé flóknasti
leikur í veröldinni getur hvaða bjáni sem
er haft gaman af honum, svo fremi sem
hann er fær um að læra mannganginn
skammlaust. Og þó að Napóleon
Bónaparte hafi aldrei orðið góður
skákmaður kom það ekki í veg fyrir að
hann tefldi mjög mikið alla sína ævi.
Einkum og sér í lagi mun hann hafa unað
sér við taflið í útlegðinni á Sánkti
Helenu, enda er lítið við að vera á
þessum grjóthnullungi útí Suður-
Atlantshafi. Þrjár skákir hafa varðveist
sem sagðar eru hafa verið tefldar af
Napóleon, en rétt er að taka fram að
flestir draga mjög í efa að keisarinn hafi
í raun og veru átt hlut að máli. Það er
vinsælt sport svikahrappa aö búa til
skákir frægra manna og þykjast menn
merkja fingraför slíkra á þessum
skákum Napóleons þremur. Hitt er svo
annað mál að keisarinn mun hafa teflt
allar þrjár skákimar, en þær ekki
varðveist og óþekktir aðilar því gripið
til þess að búa til sínar eigin útgáfur.
Fyrstu skákina tefldi keisarinn við
Bertrand hershöfðingja en ekki veit ég
hvernig hún á að hafa endað. Skák
númer tvö var tefld við „skákvélina"
sem kölluð var Tyrkinn og þeirri skák
tapaði Napóleon. Þriðju skákina vann
hann en andstæðingur hans var frú de
Rémusat, þekkt kvensa í samkvæmislífi
Parísar. Skák þessa eiga þau skötuhjú
að hafa teflt í La Malmaison árið 1804
og með fyrrgreindum fyrirvara um
raunveruleikann skulum við skoða hana
nánar. Hún er snilldarlegt dæmi um
idjótaskák.
Hvítur: Napóleon Svartur: de Rému-
sat
1. Rc3 - e5 2. Rf3 - d6 3. e4 - f5 4.
h3 - fxe4 5. Rxe4 - Rc6 6. Rfg5 - d5
Nú tekur hernaðarsnillingurinn til
sinna ráða!
7. Dh5+ - g6 8. Df3 - Rh6 9. Rf6+
- Ke7 10. Rxd5+ - Kd6 11. Re4+ -
Kxd5 12. Bc4+ - Kxc413. Db3+ - Kd4
14. Dd3 mát!
abcdefgh
Keisarinn ekki nema fjórtán leiki að
máta frúna! Eins og flestir vita þykir það
hin mesta hneisa að tapa skák í innan við
tuttugu leikjum, en þó kemur það fyrir
bestu menn og ekki síst idjóta. En
IDJÓTASKÁK
að tapa skák í innan við fimm leikjum!
Ég þekki þrjú dæmi um slíkt, ef undan
em skilin gömlu góðu heimaskítsmátin.
Það hefur raunar verið rannsakað
gaumgæfilega að ekki er hægt að tapa í
innan við tveimur leikjum (1. f4 - e6 2.
g4 - Dh4 mát) en einum manni tókst að
tapa í einum leik og var sá meira að segja
stórmeistari að nafnbót: Argentínu-
maðurinn Oscar Panno. Á millisvæða-
mótinu á Mallorca 1970 hafði Fischer
hvítt gegn Panno og lék 1. c4. Panno
gafst upp við svo búið! Það var þó ekki
vegna þess að hann áliti enska leikinn
svo firna sterkan, heldur var Panno að
mótmæla breytingum sem gerðar höfðu
verið á skipulagi mótsins til þess að
þóknast Fischer, sem ekki vildi tefla
nema stundum vegna trúarskoðana. En
hin dæmin tvö eru úr raunverulegum
skákum sem báðir aðilar tóku jafnan
þátt í. Hin fyrri var tefld í París árið
1924, Gibaud sem var um margra
áratuga skeið í hópi sterkustu skák-
manna Frakklands hefur hvítt, en
Lazard nokkur stýrir svörtu mönnunum.
Svona gekk skákin fyrir sig:
1. d4 - Rf6 2. Rd2 - e5 3. dxe5 - Rg4
4. h3 - Rc3!
Ekki má drepa þennan riddara vegna
5. - Dh4 mát, drottningin hlýtur því að
falla og veslings Gibaud gafst upp.
Enginn man lengur eftir björtu dögun-
um hans, en þessi skák er fræg! Hún var
raunar ekki telfd á alvörumóti en stysta
skákin sem tefld hefur verið sem
virkileg kappskák er nákvæmlega jafn-
stutt. Hún var tefld á ólympíuskák-
mótinu í Folkestone á Englandi árið
1933. Skotinn Combe hefur hvítt en
Hasenfuss frá Lettlandi svart.
1. e4 - c5 2. d4 - cxd4 3. Rf6 - e5 4.
RxeS - Da5+
Göfugt dæmi um idjótaskák! -
riddarinn fellur óbættur og hvítur gafst
upp.
Næst skulum við líta á skák sem tefldi
ekki minni maður en Jósef Stalín,
foringi Sovétmanna um áratuga skeið.
Það vita allir að Sovétríkin bera höfuð
og herðar yfir aðrar þjóðir heims á
skáksviðinu enda hafa hin kommúnísku
yfirvöld lagt sig mjög fram um að gera
veg skáklistarinnar sem mestan. Þykir
skákin henta vel í marxísku uppeldi að
sagt er, hvemig svo sem það kemur heim
og saman, og líklegra er að yfirvöldin
hugsi sem svo að meðan unglingarnir
tefli skák geri þeir altént ekkert annað
á meðan. Svo sem að krítisera lands-
feðuma. Margir frammámenn kommú-
nista hafa verið áhugasamir skákmenn,
ekki síst fyrstu árin, og má þar nefna þá
lljin—Sénevskíj og Sergei Orsjóníkídse,
sem lengi var einn nánasti aðstoðar-
maður Stalíns en leiðtoginn neyddi til
að fremja sjálfsmorð í hreinsunum
miklu. Sjálfur tefldi Stalín allmikið og
hafði gaman af, en náði ekki sama
árangri og í intrígum stjórnmálanna. Ég
hallast helst að því að skýringin sé sú að
í skák er sem kunnugt er bannað að
drepa sína eigin menn! Ef þeim
þrögnsýnu reglum hefði verið breytt er
varla vafi á að Stalín hefði orðið
heimsmeistari! En hann vann ýmsar
skákir þrátt fyrir það og við skulum líta
á eina sem hann á að hafa teflt árið 1926.
Sumir halda því reyndar fram að skákin
sé tilbúningur einn en við látum það
liggja milli hluta. Stalín hefur hvítt í
skákinni, en andstæðingur hans er
Jesov, yfirmaður leynilögreglu ríkisins.
Þar má segja að kjaftur hæft skel!
1. e4 - c5 2. Rf3 - d6 3. d4 - cxd4 4.
Rxd4 - Rf6 5. Rc3 - Rbd7 6. Be2 - a6
7. 0-0 - e6 8.14 - b5 9. a3 - Bb710. Bf3
- Db6 11. Be3 - Dc7 12. De2 - Be713.
g4 - Rc5 14. Dg2 - 0-0 15. Hadl - Hfel
16. g5 - Rfd7 17. Hd2 - e5 18. Rf5 -
Re6 19. Rxe7+
Það er þessi leikur sem hefur sannfært
mig, prívat og persónulega um að þessa
skák hafi Stalín sjálfur teflt í raun og
veru. Þennan snilldarlega leik ber að
skoða í samhengi við pólitískt ástand á
skákborðinu, en eins og liggur í augum
úti slær Stalínhér þrjár flugir í einu
höggi. Hann útrýmir í einu vetfangi
helmingi prestastéttar andstæðingsins,
kemur róti á bölvaðan kónginn og losnar
auk þess við hálft riddaralið sitt. Þessir
kósakkar voru alltaf til vandræða hvort
eð var!
19. - Hxe7 20. f5 - Rd4 21. f6 - Hee8
22. Bh5 - g6
23. Bxg6
Stalín var aldrei smeykur við að fóma
eigin liði þegar það hentaði honum...
23. - hxg6 24. Dh3 - Re6 25. Dh6 -
Dd8 26. Hf3 - Rxf6
Jesov lætur ekki sitt eftir liggja.
27. gxf6 - Hc8 28. Hdf2 - Dxf6
Hvað er ein drottning milli vina?.
Alexandra var fljót að fjúka!
29. Hxf6 - Hc7 30. Rd5 - Bxd5 31.
exd5 - Rf8 32. Bg5 - Rh7 33. Hxd6 -
e4 34. Be3 - Hce7 35. Bd4 -16 36. Bxf6
- Rxf6 37. Hfxf6
Og hér gafst yfirmaður leynilög-
reglunnar upp. Stalín hrósaði sigri - sem
oftar...
Ætli skák sé þá bara bévuð komma-
íþrótt? Einu pólitíkusarnir aðrir sem
nokkuð hefur kveðið að í alþjóðastjórn-
málum og ég veit til að hafi teflt skák
em leiðtogar byltingarinnar á Kúbu,
Fidel Castro en sérstaklega Ernesto
„Che“ Guevara. (Kannski er Vilmundi,
Halldóri Blöndal og Guðmundi G.
Þórarinssyni hér gert rangt til.) „Che“
mun hafa verið allsterkur áhugaskák-
maður en því miður hefur mér ekki
tekist að grafa upp skák eftir hann. Við
látum okkur nægja Ijósmyndina af
honum þar sem hann fylgist með skák
Tæmanovs og Evans á ólympíumótinu á
Kúbu 1966. Þá átti „Che“ ekki langt eftir
ólifað.
En víkjum þá að listamönnum. Það
er gömul spuming: er skákin list eða
vísindi? Auðvelt svar er náttúrlega að
hún sé sitt lítið af hvom en flestir taka
líklega undir það að til að ná langt í skák
séu hæfileikar vísindamannsins nota-
drýgri en listamannsins. Sem sé stærð-
fræðigáfan, reiknikunnáttan. Á ein-
hvem hátt er skák óumdeilanlega tengd
stærðfræði, og margir skákmeistarar em
kunnir stærðfræðihausar. Nýjasta dæm-
ið er enski stórmeistarinn John Nunn,
undrabam í stærðfræði og doktor upp
úr tvítugu. En margir listamenn hafa
einnig verið frá sér numdir af skákinni,
ekki síst rithöfundar. Þar má nefna
Rússana Púsjkin, Dostoévskíj, Tolstoj
og á þessari öld Nabókov, en ein
skáldsaga hans fjallar beinlínis um skák:
Vömin, eða Lúsíns-vöm. Þar segir frá
skákmeistara sem sekkur á bólakaf í
taflið og verður vitlaus á endanum. Allir
íslenskir skákáhugamenn þekkja náttúr-
lega sögu Zwaigs, Manntafl, og ótal
fleiri rithöfunda mætti nefna. Víkjum að
einum þeirra á eftir en fyrst segir frá
myndlistarmanni, Marcel Duchamp.
Duchamp fæddist 1887 í Frakklandi
og segja heimildir að í hans familíu hafi
skák verið uppáhaldstómstundagaman
flestra. Svo var og um Duchamp en í
æsku var hann þó hallari undir myndlist.
Hann hóf að mála undir áhrifum frá
kúbismanum en fór fljótlega sínar eigin
leiðir og margir telja hann einn af
áhrifamestu listamönnum aldarinnar.
Duchamp ruddi nýjar brautir í myndlist,
til að mynda með Stóra glerinu - verki
sem hann vann að frá 1915 til 1923 og
flestum þótti þá að ætti harla lítið skylt
við myndlist. Hann var einnig frægur
fyrir hin svokölluðu „Ready-made“ verk
sín, en þá tók hann ofur hversdagslega
hluti, breytti þeim lítilsháttar eða alls
ekki neitt og setti á sýningu. Málið var
hið nýja samhengi hlutanna, eða
eitthvað í þeim dúr. Dada-istar áttu
Duchamp skuld að gjalda og einnig
súrrealistar og hann var þegar árið 1923
orðinn mjög frægur - og umdeildur -
bæði í Evrópu og Ameríku. Því kom
það mörgum á óvart, og var eins og
reiðarslag fyrir suma, þegar Duchamp
hætti öllum myndlistariðkunum þetta ár
- að minnsta kosti opinberlega - og sneri
sér í staðinn að skáklistinni.
En sannleikurinn var sá að hann hafði
aldrei lagt skákina á hilluna og eftir því
sem árin liðu varð hann æ heillaðri af
leiknum. Hann gerði nokkrar frægar
myndir af skákmönnum (bræðrum
sínum) árið 1911, og þeir vinimir Man
Ray tefldu mjög mikið. Það var Man
Ray sem sagði: „Skák er leikur þar sem
feiknalegar aðgerðir skilja ekki eftir sig
nein merki." Duchamp hafði reyndar
gaman af fleiri leikjum og hann fann til
dæmis upp kerfi í rúllettu sem átti að
tryggja að rúllettuspilarinn hvorki tap-
aði né ynni, en skákin átti brátt hug hans
allan. Árið 1919 lýsti hann sjálfum sér
sem „skák-sjúklingi“ en þá hafðist hann
við í Buenos Aires og var félagi í
skákklúbbi þar í borg. Ári síðar var
hann kominn til Bandaríkjanna og gekk
til liðs við Marshall-skákklúbbinn þar.
Frá og með árinu 1923 gerði hann svo
næsta lítið nema tefla skák.
Það halda margir að skákin hafi fyrst
■ Þessi Ijósmynd vildi Samuel Beckett að piýddi kápu fyrstu skáldsögu sinnar,
Murphy. I texta var apinn látinn segja: „Hvað þá! Gefurðu drottninguna? Algert
brjálxði!“ Útgefandin taldi myndina hins vegar ekki nógu góða.