Tíminn - 23.12.1982, Blaðsíða 2

2
FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER 1982
■ Sú var tíð að trúfræðileg vandamál skipuðu
stærri sess í lífi kristinna þjóða en þau gera á okkar
dögum. Guðfræðilegar útlisanir á veru Krists og
leyndardómi hins þríeina Guðs kristinnar kirkju
varð þrotlaus uppspretta að guðfræðilegum og
háspekilegum hugleiðingum en um leið svip
hatrömmustu deilna á tímum fornkirkjunnar og
raunar fram allar miðaldir. Og þessar deilur voru
ekki einkamál páfa og kirkjuþinga, patríarka og
preláta hinnar kaþólsku kirkju, ef trúa má samtíma
heimildum fornum. A strætum og torgum og
hvarvetna þar sem menn komu saman hneig
orðræða þeirra fyrr en síðar að hinum mikla
leyndardómi - veru Krists. Var hann skapaður eða
óskapaður, var vilji hans og vera eitt með
föðurnum? og þannig án enda. Hvert kirkjuþingið
af öðru var kvatt saman, ýmist að boði hins
byzanska keisara eða að undirlagi páfa eða
patríarka Austurkirkjunnar. Þar skyldi girt fyrir
það að villukenningar skytu rótum innan kirkjunnar
og afvegaleiðendur eins og Arius klerkur í
Alexandríu fengju vélað um fyrir hinum trúæuðu
með kenningum sínum. En allt kom fyrir ekki, í
stað þess að lægja öldurnar virtust öll þessi þing og
þeirra trúarjátningar fremur auka sundrung en efla
sáttfýsi. Hið skelfilega orð anaþema, er kallaði
útskúfun og dóm yfir þá sem leyfðu sér að rísa gegn
kenningum kirkjuþinga, varð eins og olía á eld
trúarofstækisins. Hingar kristologisku eða krists-
fræðilegu deilur urðu ekki settar niður á kirkjuþing-
um, „villukenningarnar" lifðu áfram bæði á dögum
fornkirkjunnar og fram allar miðaldir, tóku á sig
nýjar myndir, hlutu ný nöfn. Valdesar, Albigensar
og Pálikánar vforu þeirra á meðal, og þessir
villuráfandi sauðir, sem ekki urðu hamdir í hinu
mikla sauðabyrgi páfans í Róm eða partríarka
Austurkirkjunnar, eignuðust sína píslarvotta þegar
svarf til stáls með þeim og rannsóknarrétti
Rómarkirkju.
Hvorki kirkjuþing eða rannsóknarréttur fengu
fellt trú manna og skoðanir í eitt mót rétttrúnaðar,
en hinar kristsfræðilegu deilur tóku á sig nýja mynd
á 8. og 9. öld. Nú var deilt um íkóna (nafnið er
dregið af gríska orðinu eikón sem þýðir mynd) -
helgimyndir af Kristi og Maríu guðsmóður og
öðrum dýrðarmönnum í sögu kristinnar trúar.
Slíkar myndir voru þegar hér var komið sögu
tilbeðnar bæði í kirkjum og í heimahúsuin.
íkónaklastarnir eða myndbrjótarnir, sem litu allar
myndir af Kristi og Guðsmóður hornauga, kröfðust
þess að þær yrðu brotnar og fjarlægðar úr
guðshúsum. En þeir sem þessar myndir höfðu í
hávegum, íkónódúlarnir eða mynddýrkendurnir,
vörðu af ofurkappi þessar myndir og réttlættu af
innsæi og rökfimi að þeim skyldi lotning sýnd.
Hér var ekki verið að deila um list eða liststefnur,
að baki þessum deilum lágu djúpstæðari ágrein-
ingsmál. Deilurnar stóðu raunverulega um skilning
kristinna manna á holdtekju guðs, hvert eðli hans
hefði raunverulega verið er hann birtist hér á jörð
sem maðurinn Jesús frá Nazaret. Það var deilt um
viðhorf kristinnar kirkju til efnis og hins áþreifan-
lega veruleika, efnisheimsins, um það hvað raun-
verulega fælist í endurlausnarhlutverki Krists.
Áhrif íslams
Árið 726 tekur ný keisaraætt völdin í rómverska
ríkinu - hinir svonefndu ísáríönsku keisarar,
kenndir við Ísáríuhérað í Litlu-Asíu, og ríkja þeir
ásamt hinum amoníönsku keisurum sem einnig
komu frá Asíu, allt fram til ársins 843. í hart nær
hálfa aðra öld eða allt valdaskcið þessara tveggja
keisaraætta geisa hinar svonefndu myndadeilur
innan kirkjunnar. Þessir Asíumenn létu mála yfir
allar helgimyndir í kirkjum ríkisins, a.m.k. þeim
höfuðukirkjum stórborganna þar sem ekki varð
staðið gegn hinu keisaralega valdboði. Allar styttur
og bílæti voru brotin og fjarlægð úr kirkjuhúsunum
og það eina skraut sem fann náð fyrir augum
myndbrjótanna voru fornhelg tákn eins og krossar
og óhlutlægar myndir svipaðar þeim er prýddu
moskur eða bænhús þeirrar trúar sem á þessum
tíma fór sigurför um heiminn - íslams.
Mikill fjöldi kristinna kirkna var á þeim
landsvæðum sem á þessum tíma komst undir yfirráð
hina islömskuk kalífa, og þótt þeir sýndu kristnum
mönnum yfirleitt umburðarlyndi í trúarmálum áttu
þeir ekki allir víðsýni til að bera. Þannig krafðist
kalífinn Jesid þess að allar helgimyndir yrðu
fjarlægðar úr kirkjum í ríki hans. Innan kirkjunnar
sjálfrar hafa einnig á öllum tímum verið þeir menn
sem af hreintrúar sökum hafa viljað allar myndir
feigar. En það er skemmst frá að segja, að allar
tilskipanir og valdboð um niðurrif mynda mæltust
illa fyrir með flestum kirkjunnar mönnum og hjá
alþýðú manna, einkum í vesturhluta ríkisins eina
og á Ítalíu.
Þegar hér var komið sögu höfðu helgimyndir náð
slíkri útbreiðslu og vinsældum innan kristinnar
kirkju, að ýmsum vandlætingasömum strangtrúar-
mönnum þótti jaðra við skurðgoðadýrkun. f
Móselögum eru ströng bönn við myndagerð og
tilbeiðslu þeirra og hefur mörgum kristnum manni
að líkum orðið það torskírt í hverju mynddýrkun
8. aldarmanna væri frábrugðin þeirri skurðgoða-
dýrkun sem Biblían, bannar svo afdráttarlaust.
Gyðingar, sem jafnan voru fjölmennir í stærstu
borgum rómverska ríkisins, voru að vísu lítils
metnir í trúarlegu tilliti, en valdhafarnir gátu vart
skellt skollaeyrum við gagnrýni hinna múhameðsku
IKONAR
helgimyndir Austurkirkjunnar
■ Frelsarinn. Hluti af mynd í fullri stærð í dómkirkjunni
í Zvenigorod, eftir Andrei Rublev. Frá fyrri hluta
fímmtándu aldar.
■ Hluti myndar af „Heilagri þrenningu“ Gamla testa
mentisins, eftir Andrei Rublev frá 1411 og 1422. Þetta er
mynd engils sem stendur til vinstri handar við „þrenning-
una.“
■ Rússneskur íkon frá Karelíu við strönd
Hvítahafs.
sigurvegara á kirkjuna og þá spillingu sem þar hafði
búið um sig að þeirra dómi og fráhvarf frá boðskap
meistarans frá Nazaret, þeim boðskap er þeir töldu
spámanninn frá Mekka kjörinn til að hefja til vegs
á ný og fullkomna. Enda litu ýmsir leiðtogar
kirkjunnar á íslam hinar fyrstu aldir sem kristna
villukenningu fremur en ný trúarbrögð. Það er því
engin tilviljun, að þeir keisarar 8. og 9. aldar sem
gengu fram fyrir skjöldu við að útrýma íkónum úr
kirkjum ríkisins voru allir frá Litlu-Asíu komnir og
studdust við her úr austurhluta ríkisins. En einmitt
þar voru samskipti nánust við bæði gyðinga og þá
er gengið höfðu hinni sigrandi nýju trú á hönd.
Hver borgin af annarri í Sýrlandi, Palestínu og
Egyptalandi féll fyrir hinum vígreifu stríðsmönnum
íslams og reyndist þá verndarmáttur helgra íkóna
ná skammt, þótt klerkar gengju með myndir af
Maríu Guðsmóður, píslarvottum og dýrlingum, að
ógleymdum Kristi, konungi dómsdags, fram á
víggarða borganna veifandi reykelsiskerjum og
syngjandi hymna og bænastef, þar sem hinir heilögu
voru beðnir ásjár gegn herjum íslams.
Klaustraauður og keisarar
Ýmsum getum hefur verið leitt að því, hvað ráðið
hafi gerðum Leós keisara III, sem fengið hefur
viðurnefnið íkónóklast eða myndbrjótur í sögunni,
og annarra eftirmanna hans á veldisstóli, t.d. Leós
V. Sumir sagnfræðingar hafa talið að gerðum þeirra
hafi verið beint gegn ofurvaldi klaustranna og
árásirnar á myndadýrkunina hafi því verið yfirvarp
eitt, það hafi verið vald og auður klaustranna sem
keisari hafði ætlað að hnekkja með atlögu sinni.
Aðrir hafa talið þetta sprottið af siðferðilegri
vandlætingu og hafi þar áhrif frá íslam og
gyðingadómi ráðið nokkru um, eins og fyrr segir.
Mynddýrkun hafi verið komin á villigötur, myndin
sjálf hafi verið orðin að skurðgoði sem tilbeiðslan
beindist öll að en ekki þeim guðdómi sem hún átti
upphaflega að minna á og leiða fyrir jarðneskar
sjónir hins ólæsa og menntunarsnauða lýðs, er
kirkjan hafði tekið í sinn náðarfaðm.
' Hvort þessar skýringar eigi við rök að styðjast
skal ósagt látið, en eitt er víst, að á 8. öld vaknar
sú spurning í hugum margra áhrifamanna bæði
leikra og lærðra, hvort helgilist eigi yfirleitt rétt á
sér, Forn helgisögn arabisk segir að á degi dómsins
verði hver og einn sem myndir hafi gjörðar á
jarðvistardögum sínum krafinn þess að hann blási
þeim lífsanda í nasir, og munu þá margir skjálfa
fyrir Allah, þeim er lífið gefur, og iðrast hroka síns
á gengnum hérvistardögum, er þeir brugðu sér í
gervi skaparans sjálfs gjörandi bílæti andvana og
einskis nýt.
En kirkjan snerist hart til varnar hinum helgu
myndum og sótti sér andlega vopn og rök til
neoplatónskrar heimspeki og biblíulegrar lífssýnar,
en hún réttlætti myndirnar og dýrkun manna á
þeim. Einkum var það hinn rniklu guðfræðingur
Jóhannes fra Damaskus, sem réðst gegn Byzans-
keisara, er fyrirskipað hafði niðurtekt allra helgi-
mynda. Sjálfur var Jóhannes í öruggu skjóli
kalífans í Damaskus, þar sem refsivöndur hins
keisaralega myndhatara náði ekki til hans. Var
þetta hvorki í fyrsta né síðasta skipti að kristnir
menn nutu verndar hinna íslömsku valdhafa í
hatrömmum deilum sínum um guðdóminn.
En athugum nú nánar uppruna íkónanna,
helgimyndanna, sem urðu tilefni að deilum erstóðu
á aðra öld og kostuðu fleiri mannslíf en talin verða.
Frumkirkjan hafði ímugust á notkun mynda,
enda stóð hún hinar fyrstu aldir föstum rótum í
forngyðingalegri hefð í viðhorfum til skurðgoða. Er
atburðurinn í Efesus órækast vitni þess, en þar
gerðu silfursmiðir samblástur gegn Páli postula og
varð hann að flýta borgina til að bjarga lífi sínu.
Silfursmiðir þessir höfðu atvinnu af myndlist sinni,
seldu styttur af Artemishofinu fræga í borginni.
Þótti þeim óvænkast sinn hagur, ef menn legðu eyra
að orðræðum Páls, sem hamaðist gegn heiðnum
átrúnaði og skurðgoðum þetta Efesusbúa.
Uppruni íkóna
Er stundir liðu skipuðu myndir þó stærra rúm í
helgisiðum og skreytingum kirkjuhúsanna. Ýmsir
siðir frá fornkristilegri tíð, eins og knéfall,
kertaljós, reykelsi voru teknir upp í helgisiði
kirkjunnar ásamt myndunum, þótt frumherjar
trúarinnar hefðu án efa litið slíkt hornauga.
Myndimar hafa oft verið taldar arfur frá egypskum
grafar eða múmíu myndum. Óneitanlega er margt
við hina fornu íkóna sem minnir á egypskar myndir
frá fyrstu og annarri öld okkar tímatals. Minning
hinna látnu skyldi lifa í þessum egypsku myndum,
er þeir væru gengnir af heimi hér, dánarmyndirnar
skyldu verða brú milli vina, milli lifenda og
dánarheima. Hinir látnu voru málaðir í blóma
lífsins, ungir, fagrir, geislandi af lífsorku, augun
voru stór og opin, þannig skyldu eftirlifendurnir
minnast hinna dánu. í myndunum skyldu þeir lifa
og sigrast á gleymsku og dauða. Elstu kristnu
íkónamir og mósaík- eða tíglamyndir Austur-
kirkjunnar byggðu á þessari egysku myndhefð.
Dýrlingarnir sem þar eru uppteiknaðir horfast í
augu við skoðandann eins og þeir vilji taka hann
tali, eigi við hann brýnt erindi og alla sína kristnu
bræður. Þótt 16 aldir skilji hina rússnesku íkóna og
hinar egypsku grafarmyndir, þótt hinar fyrrnefndu
séu málaðar norður í Novgorod en þær síðarnefndu
í pálmalundum Nílardalsins er svipmótið hið sama,
óslitin sameiginleg hefð býr að baki beggja, að baki
báðum þessum myndum býr sú sannfæring og vissa
að í listinni hafi maðurinn eignast það vopn sem
lyfti honum yfir mannlegar takmarkanir, gleymsku
og dauða.
Raunar er margt sem skilur milli hinna egypsku
grafarmynda og rússnesku íkónanna, enda væri
annað óhugsandi. T.d. er andlitsfall íkónans annað.
Allt sem benti til nautna og munúðar var máð burt.
Þannig var munnurinn ekki lostafullur heldur
gerður sem minnstur, nefið þunnt og langt. Hið
andlega eðli mannsins skyldi opinberað í íkónanum.
Svipur augnanna er einnig orðinn annar. Þau
geymdu ekki lengur söknuð og þrá þess manns sem
ófús skilst við þetta hverfula líf munaðar og
unaðssemda, heldur skín úr þeim hátignarleg ró
hins upphafna dýrlings sem heill hefur náð ströndu
á landi ódauðleikans. Dýrlingar íkónanna skyldu
flytja þeim er eftir lifðu boðskapinn um þann frið
sem mannlegum skilningi er ofvaxinn en öllum þó
fyrirbúinn, þeim er vilja feta í fótspor hinna
heilögu. fkóninn skyldi verða skuggsjá hins kom-
andi lífs, ríkis Guðs sem opinberast myndi í fyllingu
tímans. íkóninn sýndi sigurvegarann, dýrlinginn,
sem opinberaði í ásjónu sinni þá staðreynd að
maðurinn er þess ekki ómegnugur að eignast
hlutdeild í óforgengileikanum, hinu guðlega lífi.
Þegar hinir trúuðu horfast í augu við þessar myndir
finna þeir til samkenndar með hinum heilögu og
löngunar til að feta í fótspor þeirra, segja dýrkendur
þessara helgu mynda.
íkónar - efnið gjört guðlegt
Þegar síðustu ofsóknum gegn mynddýrkendum
lauk árið 843 með dauða hins armenska keisara
Leós V voru íkónar aftur leiddir til öndvegis í
kirkjunni og var það gert samkvæmt valdboði
Theodóru keisaraynju. Þessa sigurs er enn minnst
í Austurkirkjunni á 1. sunnudegi í föstu. Hin fornu
rök þeirra guðfræðinga í Austurkirkjunni er fastast
vörðu mynddýrkun, skrif manna eins og Jóhannesar
frá Damaskus og Theódors frá Studíum, en þeir
voru báðir teknir í helgra manna tölu, eru í
meginatriðum hin sömu og rök þau er guðfræðingar
þessarar kirkju færa máli sínu til stuðnings nú á 20.
öld.
Jóhannesi frá Damaskus farast orð á þessa leið:
„Til foma varð hinn óholdtekni og ólýsanlegi Guð
alls ekki uppteiknaður. En nú er Guð hefur birst í
holdinu og lifað meðal manna þá gjörum vér mynd
af þeim Guði sem séður verður. Ég tilbið ekki efnið
heldur skapara þess, sem mín vegna íklæddist holdi
og þóknaðist að dvelja í efninu og gegnum efnið
endurleysti mig. Ég mun ekki láta af að tilbiðja það
efni sem ég hefi verið endurleystur með.“
Með því að afneita öllum myndum af Guði sást
myndbrjótunum yfir að meta til hlítar áhrif
holdtekjunnar. Þeir féllu eins og svo margir