Tíminn - 23.12.1982, Blaðsíða 9

FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER 1982
iíi'ífiií'
9
ÓLIKUR FRÁSAGNARSTÍLL
INGÓLFS OG STEINDÓRS
Sáttur við lífið
og tilveruna
■ Ingólfur Jónsson á Hellu var um
langt skeið meðal áhrifamestu og
umdeildustu stjórnmálamanna á landi
hér. Hann sat á þingi í meira en hálfan
fjórða áratug og var ráðherra í hálfan
annan áratug.
Það var verk Ingólfs á Hellu meira
en flestra eða allra annarra leiðtoga
Sjálfstæðisflokksins, að flokkurinn
hélt nokkurn veginn velli í sveitum
landsins þótt ástæða væri til annars,
eins og ekki þarf að segja þeim, sem
lesið hafa Tímann.
{ héraði Ingólfs sjálfs gerði flokkur-
inn enn betur og var stærsti flokkurinn
þar.
Jafnframt umsvifamiklu starfi
stjórnmálamanns, veitti Ingólfur for-
ustu samvinnufélagi, sem farnaðist vel
á ýmsan hátt, eins og ráða má af því,
að kringum það hefur risið myndarlegt
kauptún.
Samherjar Ingólfs munu hafa mjög
hvatt til þess, að hann skráði eða ætti
þátt í því, að ævisaga hans yrði skráð.
Fyrsta bindi þessa ritverks er komið út
fyrir nokkru. Páll Líndal hefur tekið
að sér að skrá frásögn Ingólfs og færa
hana í bókarform. Jafnframt hefur
hann annazt ýmsa gagnaöflun.
Þetta sameiginlega rit þeirra Ingólfs
og Páls er læsilegt, en ýmsir munu þó
verða fyrir vonbrigðum vegna þess, að
Ingólfur er spar á upplýsingar varðandi
flest það, sem hefur gerzt að tjalda-
baki, og rekur stjómmálasöguna að
mestu leyti samkvæmt því, sem geymt •
er í blöðum og bókum.
Hann er jafnframt yfirleitt mildur í
dómum og færir margt til betri vegar,
og skemmir því ekki þeim, sem vilja
heyra það um náungann, sem miður
fer.
Yfirleitt finnst mér erfitt að finna í
riti þessu þann Ingólf, sem gat bæði
verið harður í horn að taka og háll í
málflutningi. Ingólfur minnir hér
miklu frekar á mann, sem er setztur í
friðarstól, og er sáttur við lífið og
tilveruna og sér sitthvað í öðru Ijósi en
meðan hann stóð í miðri orrustunni.
Samt er Ingólfur þó ekki kominn svo
langt frá orrustuvellinum, að hann riti
ekki söguna í samræmi við stöðu sína
þar. Samkvæmt því verð ég að lýsa mig
ósamþykkan ýmsu því, sem þar er
rakið, án þess að ég hirði um að gera
sérstakar athugasemdir.
Áhrif Jónasar og Tryggva
Ég hefi að því leyti lesið þetta rit
þeirra Ingólfs og Páls mér til ánægju
og fróðleiks, að ég þykist skilja betur
en áður hvers vegna Ingólfur var eins
áhrifamikill stjómmálamaður og raun
ber vitni og Framsóknarflokknum eins
erfiður keppinautur og kosningatölur
segja frá.
Að mínu mati felst skýringin í
pólitísku uppeldi Ingólfs. Hann drakk
í upphafi í sig þær hugsjónir, sem urðu
honum varanlegt veganesti, og engin
mök við íhaldið gátu unnið á.
Ingólfur skýrir frá því í bók sinni,
að á unglingsárum hafi hann farið að
velta fyrir sér pólitískum málum, og
með hvaða hætti mætti rétta hlut
sveitanna, sem þá stóðu nöllum fæti.
Hann segir síðan svo frá:
„Tryggvi Þórhallsson ritstjóri Tím-
ans og Jónas Jónsson frá Hriflu
skrifuðu greinar, þar sem nýir og betri
tímar voru boðaðir í landbúnaði og
þar með í sveitum landsins. Þótt
Tryggvi væri borinn og barnfæddur
Reykvíkingur og langskólagenginn
lærdómsmaður, var efling sveitanna
það áhugamál, sem mest virtist gæta í
fari hans. Hann taldi það höfuðhlut-
verk sitt að fylkja bændum landsins til
sóknar um viðreisn sveitanna og land-
búnaðarins yfirleitt. Þessi sjónarmið
boðaði hann í blaði sínu með miklum
sannfæringarkrafti.
Við hlið hans var Jónas Jónsson frá
Hriflu, þessi mikli ritberserkur, sem
túlkaði þennan sama málstað í
snjöllum greinum, sem höfðu mikil
áhrif, ekki sízt á unga menn. Jónas
einskorðaði sig ekki við landbúnaðar-
málin í þrengri merkingu. Hann skrif-
aði um nauðsyn á bættum samgöngum,
hvernig efla mætti menntunarmögu-
leika unglinga og um ótal margt fleira,
sem ekki er ástæða til að rekja hér. Þó
verður að geta þess, að hann ritaði um
áhugamá! Rangæinga, fyrirhleðslu við
Þverá og Markarfljót.
Hann lýsti því með skáldlegum
hætti, hvernig umhorfs yrði, eftir að
fyrirhleðsla væri komin við Markar-
fljót og Þverá: „Þá verður hinn breiði
dalur milli Seljalandsmúla og Fljóts-
hlíðar fagur og gróðurmikill eins og
Eyjafjörður framan Akureyrar. Nú
eru þar urðareyrar, sundurskornar af
kolgráum jökulkvíslum."
Ingólfur segir ennfremur:
„En það var einmitt í samræmi við
þennan áðurnefnda boðskap sem ég
flutti mína fyrstu pólitísku ræðu á
opinberum vettvangi. Því miður man
ég ekki, hvaða ár þetta var, en það
hefur líklega verið á leiðarþingi 1928
eða 29 sem þingmenn Rangæinga
héldu, þeir Einar Jónsson á Geldinga-
læk og Gunnar Sigurðsson frá Sela-
læk.“
Þótt svo færi, að leiðir Ingólfs
Jónssonar og Framsóknarflokksins
lægju ekki saman, festist umbótaboð-
skapur Tímans hjá Ingólfi. Því var
hann meiri framfaramaður en flestir.
aðrir í þingliði Sjálfstæðisflokksins.
Um þetta vitna mörg mál, sem hann
flutti á þingi, og beitti sér fyrir, þegar
hann varð ráðherra.
Hjá KEA
Annað átti svo ríkan þátt í að móta
viðhorf Ingólfs til félagsmála. Eftir
1930 hóf hann að starfa við nýstofnað
kaupfélag á Rauðalæk. Það var orsök
þess, að hann vildi kynnast samvinnu-
starfinu nánar, en þá stóð það í
mestum blóma við Eyjafjörð undir
forustu Vilhjálms Þór. Ingólfur segir
svo frá í bók sinni:
„Mér lék töluverð forvitni á því að
fá að kynnast því, sem var að gerast
þarna. Ég áleit það mjög lærdómsríkt
fyrir mig, sem nú var farinn að stefna
á verzlunarstörf, að komast til starfa
hjá þessu stóra íyrirtæki undir stjórn
þessa dugmikla kaupfélagsstjóra. Um
þetta leyti var Ragnar Ólafsson frá
Lindarbæ í Holtum, æskuvinur minn,
kominn til starfa við endurskoðun og
lögfræðistörf hjá SÍS. Mér datt í hug
að biðja hann að kanna, hvort þessa
væri nokkur kostur. Ragnar brást vel
við eins og hans var von og vísa. A
árunum 1933-1934 dvaldist ég að hluta
á Akureyri hjá KEA eins og kaupfé-
lagið er nefnt í daglegu tali. Þarna var
ég við afgreiðslu- og skrifstofustörf.
Það er fljótsagt, að þarna líkaði mér
mjög vel. Ég hafði tiltölulega frjálsar
hendur. Það má með vissum rétti
segja, að ég hafi verið þarna eins við
nám og við störf.
Ég hvarf frá Akureyri ríkari af
reynslu og sannfærðari en áður um
gildi samvinnuhugsjónarinnar."
Það var nokkru eftir dvölina hjá
KEA og eftir að Ingólfur hafði horfið
frá Rauðalæk, að hann tók að sér
forustu nýstofnaðs kaupfélags á Hellu
og gerði það að umfangsmiklu fyrir-
tæki. Sennilega hefði Ingólfi verið í
lófa lagið að koma þar á einkaverzlun.
Páll Uidal
Ingólfur
á Hellu
Umhvcrfi og ævístarf
■ Ingólfur Jónsson
Fordæmi KEA beindi honum hins
vegar í aðra átt.
Þótt Ingólfur gengi Sjálfstæðis-
flokknum á hönd, hélt hann vissan
trúnað við umbótastefnu Jónasar og
Tryggva og félagshyggju eyfirzkra
samvinnumanna. Það má því með
nokkrum rétti segja, að í stjómmála-
baráttunni hafi hann barizt gegn Fram-
sóknarflokknum að nokkru leyti með
vopnum flokksins sjálfs. Það hefur átt
sinn þátt í því, að hann náði meiri
árangri en ella.
Nýsköpunin og
Marshallaðstoöin
Annars voru það fleiri forustumenn
Sjálfstæðisflokksins en Ingólfur, sem
áttu á þessum tíma vissa samleið með
Framsóknarflokknum. Þetta átti við
um Jón Sigurðsson á Reynistað og
Pétur Ottesen, sem var í upphafi
þingmennsku sinnar einn mesti íhalds-
maður þingsins, en gerðist stöðugt
frjálslyndari og umbótasinnaðri með
aldrinum.
Þegar nýsköpunarstjórnin svo-
nefnda var mynduð, snerust líka fimm
þingmenn Sjálfstæðisflokksins gegn
henni. Ingólfur Jónsson var einn
þeirra og segir frá því í bók sinni.
Fimmmenningarnir, eins og þeir
voru kallaðir, gerðu sér grein fyrir því,
að það var blekking, að stjórnin yrði
framfarasfjórn, heldur myndi hún
verða eyðslustjórn og sukkstjórn, eins
og líka varð. Hún tók við óhemjulega
miklum stríðsgróða, eyddi honum
öllum á tveimur árum og skildi við
þjóðina á heljarþröm. Afleiðingarnar
urðu mestu viðskiptahöft, sem hér
hafa verið á þessari öld, og ef til vill
hefði komið til þjóðargjaldþrots, ef
Marshallhjálpin hefði ekki komið til
bjargar.
Um viðskilnað þessarar stjórnar
segir svo í riti Heimis Þorleifssonar,
Frá einveldi til lýðveldis:
„Þegar stjórn Stefáns Jóhanns
Stefánssonar tók við völdum 1947, var
gjaldeyriseign íslendinga þrotin, fram-
leiðsla í minnsta lagi og verðlag
íslenzkrar framleiðsluvöru lágt erlend-
is, en verðbólgan heima fyrir. Stjórnin
sá ekki annað ráð en takmarka
■ Steindór Steindórsson
innflutning, setja hömlur á fjárfestingu
og styrkja útfluningsframleiðslu með
uppbótum. Á þessum árum starfaði
hið svonefnda Fjárhagsráð, en það
hafði með höndum úthlutun leyfa til
hvers konar framkvæmda. Ekkert
mátti byggja til án leyfis þess, og
bílskúrar, stéttir og steyptar girðingar
voru á svörtum lista. Svo undarlega
hagaði til, að sjálfstæðismaður var
formaður ráðsins, en sósíalistar gagn-
rýndu það mjög og kölluðu „gapandi
klípitöng um allt efnahagslíf og athafn-
arfrelsi landsmanna". Svo mikill hörg-
ull var á ýmsum erlendum nauðsynjum
árin 1947-1950, að taka varð upp
strangari skömmtun en þekkzt hafði á
stríðsárunum. Allt þetta hefði þó
tæpast dugað til að halda þjóðarskút-
unni á floti, ef ekki hefði komið til
sögunnar Marshallaðstoðin og stór-
vinnigur í síldarhappdrætti (vetrarsíld-
veiðin í Hvalfirði 1947-1948).“
Páll postuli og jeppinn
Ingólfur Jónsson víkur í bók sinni
að höftunum, sem fylgdu í kjölfar
þess, að nýsköpunarstjórnin hafði
sóað öllum stríðsgróðanum. Ingólfur
segir:
>’Það er fræg sagan um það, að þegar
Magnús Jónsson hafði tekið við for-
mennsku í fjárhagsráði, hafi hann einu
sinni fengið heimsókn af presti einum,
sem taldi sig eiga hauk í horni, þar sem
Magnús, fyrrverandi guðfræðiprófesS-
or, var. Hann bar upp erindið, sem var
að fá leyfi fyrir jeppa. Þetta mun hafa
verið stutt ýmsum skynsamlegum rök-
um eins og gerist og gengur, en
Magnús kvað hafa andæft eitthvað að
venju. Þar kom að því, að prestur
varpaði fram þeirri röksemd, sem átti
að gilda, að hann gæti alls ekki sinnt
kristnihaldi í sóknum sínum svo að lag
væri á, nema hann fengi jeppa. Þá
segir sagan, að Magnús, er samið hafði
mikið rit um Pál postula, hafi sagt:
„Ekki man ég betur en Páli postula
hafi tekizt að kristna töluverðan hluta
Rómaveldis - hafði: þó engan jeppa“.
Fjörleg frásögn
Þegar á allt er litið, tel ég verulegan
feng að verki þeirra Ingólfs og Páls.
Þess ber að vænta, að framhald verði
á því, en hér er sagan aðeins rakin til
1959, eða þangað til viðreisnarstjómin
kom til sögunnar.
Annað endurminningarrit, sem ég
hefi lesið nýlega, er í allt öðrum dúr
en bók þeirra Ingólfs og Páls. Það er
fyrra bindi sjálfsævisögu Steindórs
Steindórssonar frá Hlöðum, Sól ég sá.
Þar er sagan fjörlega rakin og ekki
hikað við að kveða upp dóma yfir
mönnum og málefnum. Margir koma
þar við sögu og fá flestir eitthvað, bæði
gott og vont.
Saga Steindórs hefur verið furðulega
viðburðarík og þó ekki ólík sögu
margra samferðarmanna hans. Frá-
sögnin af vinnumennskunni, sem
stendur frá 14 ára til 18 ára aldurs, er
ekki minnst fróðleg, en þá segir
jafnframt frá mikilli harðindatíð
norðanlands.
Þá mun mörgum þykja fróðleg
frásögn hans af kennurum Mennta-
skólans í Reykjavík, þegar hann
stundaði þar nám, en jafnhliða segir
frá þingmönnum, því að Steindór var
þá þegar farinn að fylgjast með
stjórnmálum. Þeir fá harla misjafna
dóma fyrir frammistöðu sína á þing-
fundum.
Steindór segir ekki síður skemmti-
lega frá stúdentalífinu í Kaupamanna-
höfn. Veigamesti þáttur bókarinnar
fjallar þó um Menntaskólann á Akur-
eyri og koma þar margir við sögu,
skólameistarar, kennarar og nemend-
ur, og fá flestir nokkrar einkunnir. Hér
skal ekki dæmt um réttmæti þeirra,
enda brestur til þess kunnugleik. En
skemmtilegar eru þær aflestrar og bera
ritleikni og frásagnargáfu Steindórs
gott vitni.
Möðruvellir
Eins og áður segir, er hér aðeins um
fyrra bindi ævisögu Steindórs að ræða.
Eftir á hann að segja frá þátttöku sinni
í stjórnmálum og fræðimannsstörfum,
en Steindór var og er meðal hæfustu
náttúrufræðinga, sem þjóðin hefur átt.
Ritstörf hans eru orðin mikil að
vöxtum og flest góð.
Ýmsir geta þurft að búa sig undir að
verða fyrir barðinu á Steindóri, þegar
hann rekur stjórnmálasöguna..
Steindór Steindórsson er að vonum
ánægður yfir því að meðan hann var
skólameistari, tókst honum að koma
upp þeirri byggingu skólans, sem
kennd er við Möðruvelli, en þó ber
nokkurn skugga á þá framkvæmd í
seinni tíð. Þykir ekki úr vegi að ljúka
þessu spjalli um bækur Ingólfs og
Steindórs með frásögn Steindórs af
því atviki, sem hann telur ósamboðið
hinum nýju Möðruvöllum, enda er
hún allgott sýnishorn þess að Steindórs
forðast ekki skorinorða dóma um
menn og málefni. Frásögnin er á þessa
leið:
„En ef einhver vill minnast verka
minna í framtíðinni, þá gerði ég
skólanum þetta tvennt til góða, stofn-
aði náttúrufræðideild og hratt af stað
og lét framkvæma byggingu Möðru-
valla. Nafninu réð ég. Hugsaði ég það
sem verðuga minningu þeirra náttúru-
fræðinganna Þorvalds Thoroddsens og
Stefáns Stefánssonar, sem báðir störf-
uðu á Möðruvöllum og urpu meiri
Ijóma á skólann en nokkrir aðrir með
vísindastörfum sínum. Fékk ég
menntamálaráðherra Gylfa Þ. Gísla-
son til að festa nafnið við húsið við
afhendingu þess. Lítt grunaði mig þá,
að nafnið yrði tengt gapuxahreyfingu
nokkurra framsóknarkomma. Hefði
ég aldrei leyft fundarhald þeirra þar,
ef ég hafði húsum ráðið. Sem betur fór
koðnaði hreyfing sú fljótt niður við
Iítill orðstír, en ekki er mér sársauka-
laust að heyra nafn slíks manns sem
Ólafs Ragnars bendlað við Möðru-
ve!Ii.“
Þorarinn Þórarinsson, "TIi
ritstjóri, skrifar