Tíminn - 13.03.1983, Síða 15

SUNNUDAGUR 13. MARS 1983
15
w® \
ívíxl'
V.\^ fW 4avm 1 wÍÍL
■ Magnús Stephensen dómari í Landsyfirréttin-
um og málsvari miidra refsinga.
dómstólaskipaninni hér á landi. Átti Magnús
mestan þátt í tillögugerð þeirra þremenninga.
Þar verður Magnúsi nt.a. tíðrætt um hinn mikla
rugling sem orðinn var á íslenskri refsilöggjöf,
sem auk þess var mjög úr takt við tímann. Tók
hann t.a.m. dæmi af Stóradómi frá 1564 og nefnir
hann „óskipulegan járndóm", með allar sínar
sífelldu hýðingar.
Annað dæmi um þetta eru afskipti Magnúsar af
rekstri fangahússins við Arnarhól. Magnús og
Trampe greifi fóru utan til Kaupmannahafnar
sumarið 1807 í þeim tilgangi að ná fram einhverj-
um umbótum í þeim málum hjá dómsmálastjórn-
■ Bjarni Thorarensen skáld var dómari í Lands-
yfirrétti og þótti strangur og óvæginn. En hafa
viðhorf hans til refsinga verið dæmd of harkalega?
afskipti af málum, með því að hann var óþreytandi
að rita um ný lög og dóma í Klausturpóstinn,
einkum til skýringa á ákvæðum laga og niður-
stöðum dóma almenningi til uppfræðslu. svo hann
mætti vita sem gerst hver lög væru í landinu.
Viðhorf Bjarna ómakleg dæmd
Flest af því sem hér er saman tekið um afskipti
Magnúsar Stephensen af dómsmálum og saka-
mannameðferð almennt, er vel þekkt, enda eru
þetta þau mál sem skipa einna stærstan sess í
æviverki þessa eljusama manns.

■ Typtunarhúsið á Arnarhóli sem tekið var í notkun 1770-71. Þar var rúm fyrir 54 venjulega
sakamenn og 16 stórglæpamenn. Nú er Stjórnarráðið þar til húsa.
inni. Aðalvandinn voru rekstrarerfiðleikar hegn-
ingarhússins. Tillögur Magnúsar til lausnar á
vandanum miðuðu að því að breytt yrði refsiá-
kvæðum um hegningu fyrir öll hin smávægilegri
afbrot svo föngum myndi fækka. Hafði raunar
verið alið á svipuðum hugleiðingum allt frá árinu
1805. Árangurinn af afskiptum Magnúsar í þetta
skipti var konungsbréfið 25. júlí 1808, um refsing-
ar í sakamálum, þar sem mikil mildun refsinga átti
sér stað.
Útkoma konungsbréfsins hingað til lands og
birting þess þótti sumum mikill viðburður. Jón
Espólín sýslumaður í Skagafirði og margfrægur
annálaritari var nokkuð frægur af refsigleði sinni.
Eyðir hann miklu púðri á konungsbréfið:
...er tók af tukthús-dóma fyrir flest, en lagdi vid
hvern einfaldan stuld, lausgángara hátt ok margl
annat, smáhýdingar...
Gapastokkur var ok af tekinn, sem annat er til
mínkunar horfdi, hafdi hann verit vanbrúkadr
stundum fyrrmeir, en þó þótti sumum, eigi
alheimskum, illa, er einga minkun skyldi mega
bjóda þeim, er sýndu sik í mínkunarverkum með
fullum ódrengskap,...“
Bætir Espólín síðan við með nokkurri vandlæt-
ingu að því er virðist: „var frumvarp þeirrar
löggjafar eignat Magnúsi Stephensen.“
Fleiri mætti tína til um bein afskipti Magnúsar
af sjálfri löggjöfinni og undirbúning tillagna um
þau mál. En auk þessa hafði hann ýmisleg óbein
Sé ég ekki ástæðu tilað tíunda þetta frekar hér
enda eru öl| verk hans á þessu sviði dregin svo
skýrum dráttum að skoðanir hans og röksemdir
fyrir þeim leyna sér aldrei.
Þessu er hins vegar á annan veg farið með
Bjarna Thorarensen, en viðhorf hans á þessum
málum hafa löngum farið á mis við þá umfjöllun
sem þau ættu skilið, enda býr að baki skoðunum
hans meiri dýpt og hugsjón en hirt hefur verið um
að setja fram í þeim verkum, sem fjalla um þrætur
þeirra Bjarna og Magnúsar. Hefur Bjarni löngum
verið ómaklega flokkaður í refsispeki sinni.
T.a.m. nefnir Þorkell Jóhannesson hann „ramman
afturhaldsmann", í Sögu íslendinga VII. Björn
Þórðarson eignar Bjarna endurgjaldsstefnu, „fyrri
alda og aldar stefna, tyftunar- og ógnar-“, þ.e.
auga fyrir auga og tönn fyrir tönn. Ekki hjálpar
þetta þó Birni til að hemja aðdáun sína á Bjarna
á öðrum stöðum, og nefnir hann „gáfaðan og
glæsilegan hugsjónamann og skáld“. Hvað sem
því líður þá hefur Björn eflaust gert Bjarna rangt
til varðandi hugmynd hans um refsingar. Verður
hér reynt að grafast fyrir sjónarmið Bjarna í
þessum málum og leiðrétta ýmsan misskilning um
afstöðu hans.
Það verður að vísu ekki af Bjarna tekið, að
hann var refsisamt yfirvald, og taldi að aga og
undirgefni almúgans við yfirvöld landsins væri
best borgið með því, að taka hraustlega á
yfirsjónum hans og þráa við að hlýðnast lögum og
reglu. Atkvæði hans í Landsyfirréttindum og þær
refsingar sent hann leggur til eru ótvíræður
vitnisburður um þetta. Þá gætir þess einnig
oftlega, að hann hafi takmarkaðan skilning á
lífsháttum alls almennings, sem hann taldi sig
hafin yfir. Slíkur embættis- og yfirvaldshroki ef
svo mætti kalla, verður reyndar ekki honum einum
eignaður. Magnús Stephensen getur vel borið
hluta af þeirri sneið, enda umhyggja hans fyrir
högum alþýðu föðurleg umhyggja, en ekki vin-
samlegar ábendingar til jafningja, og hafði maður-
inn skömm á allri alþýðumenningu. Hinu tilfinn-
ingaheita, rómantíska skáldi virðist hins vegar
hafa skort það sem nytsemdarskáldið vonda
Magnús átti þó til að bera, en það var samúð með
bágum kjörum almúgans. Virðast manni athuga-
semdir Bjarna unt fólk af lægri stéttum heldur en
ekki grunfærnislegar. „Undalegt sýnist ad i Kirki-
unni, sem præcipue og principaliter moralsku
Félagi, skuli Skálkar vera jafngódir heidvirdum
Mönnum," sagir hann í bréfi til Gríms Jónssonar
1826.
Virðist vera hér á ferðinni misskilningur hjá
Bjarna á 'undirstöðuatriðum kristindómsins eða
fyrirlitning á fólki sem ratað hefur í hendur
réttvísinnar af bágindum. Bjarni reynir reyndar
ekki að leyna skoðunum sínum um þróunina í
refsiréttinum: „sern öll midar mest til ad vera ei
Misbrotamönnum ofhardr, en minna til ad verja
borgaralegt Félag" segir hann. Þannig verður það
ekki dregið í efa að Bjarni taldi fulla þörf á því að
hafa refsingar nokkuð harðar og öll miskunnsemi
væri til hins verra.
Bjarni ekki afturhaldsmaður
Það er hins vegar fjarri sanni að eigna honum
afturhald og aðdáun á einhverskonar endurgjalds-
kenningu gamals tíma eins og fræðimenn hafa gert.
Ástæðurnar fyrir þessu virðast í fljótu bragði vcra
tvær. í fyrsta lagi atkvæði hans í réttinum, og sú
staðreynd að það er einatt háns hlutskipti að mæla
með hörðustu refsingunni.í öðru lagi hafa afskipti
hans af löggjöf á sviði refsiréttar einatt verið
túlkað sem andóf gegn nýrri hugmyndum í þeim
tilgangi að halda í það gamla. Skulum við fyrst
víkja að hinu síðartalda, því þar er komið að
kjarna þeirra röksemda sem Bjarni setti fram
skoðunum sínum til stuðnings.
I bréfi til Gríms Jónssonar dagsettu 14. mars
1826 segir hann: „Eg vék einhvörntíma á ad
þvíngun yrdi hafa Stad í borgaralegu Félagi til
oekonomiskra Betrana..." Grundvallar viðhorf
Bjarna virðist samkvæmt þessu vera það, að
refsingar skyldu þannig á lagðar, að til nytsemda
gæti horft fyrir efnahag og efnalega velferð
þjóðfélagsins. Hér er til staðar algert nytsemdar-
sjónarmið um refsingar, eða cins og hann segir
sjálfur í framhaldinu:
„Eg œtlast til, ad þad sem þvíngad er til, sé Hlutur
sem hafi vissa góda Verkun fyrir alda og óborna
og ad Control sé möguleg edur ad Pvíngunin verdi
framqvamd. “
Bjarni gerði sér Ijóst að flest afbrot, einkum
þjófnaðarbrot, áttu rætur sínar að rekja til
fátæktar og oft algerrar neyðar. Vissulega virðist
vera tilgangslaust að rcfsa mjög strangt eða
yfirleitt refsa fyrir slík afbrot, og höfðu menn fyrir
löngu viðurkennt það. Var þessu mætt með því að
svokallaður neyðarþjófnaður skyldi mcð öllu
refsilaus. Bjarni setti sig upp á móti slíkri reglu
með einkar athyglsiverðum rökum sem taka
beinlínis mið af séríslenskum aðstæðum og segir:
...-eg veit ad íþessu Efni verdu margirá mótimér,
en eg hefi reynt ad sanna af Neydar Piófnadr sem
almenn Regla verkar ámóti siálfs síns Tilgangi -
helzt í Islandi - þegar Fellisár uppáfalla, þá er ei
ödru ad stela en Sképnum, menn hafa þá fœrri
þeirra ad missa, yrdu skiólt ófœrir vid slík lögleg
Rán, mœttu svo annad hvört deja úr Húngri eda
fara med sama Máta sem hinn í Hernad, giörafleiri
ófœra og seinarst deja allir... “
Hugsjónir Bjarna eru nátengdar þessu sjónar-
miði og nánast rökrétt framhald. Þar sem stóran
hluta afbrota mátti rekja til frumstæðra atvinnu-
hátta og bágrar afkomu flestra þegna landsins,
skyldi miða refsingar við það. Mælir hann með því
að láta fanga vinna nytsamleg störf í þágu bætts
efnahags og nefnir t.d. þúfnasléttun sem „mætti
þvínga til að framqvæma" og bætir síðan við:
„ísland hefdi ei einasta annad Utlit, heldur miklu
meir Meigur ef þær olukku þúfur væru afmádar,
og þad væru þær nú i hvörs Manns Túni ef
Tilskipunum hefdi hlýdt verid.“
Bjarni er hér að vísa til hinna marfrægu
þúfnatilskipana og bendir á að nota hefði mátt
fanga til þess að framfylgja þeim.
Athyglisverðar hugmyndir
Bjarna um refsingar
Af framansögðu ætti að vera Ijóst að Bjarni
hafði ýmislegt til málanna að leggja í refsispeki
sinni sem vert hefði verið að leggja eyrun við, og
sýnist að hefði getað hent býsna vel hér á landi. En
það var e.t.v. óhamingja hans, að einmitt á sínum
bestu árum var það hans hlutskipti, að starfa með
svo geðríkum og ákveðnum dugnaðarmanni sem
Magnús Stephensen var, manni sem átti bágt með
að una nokkrum að vera hans jafningi, ekki síst
ef hann var á annarri skoðun.
Hér kann að leita á sú spurning, hvort Bjarni
hafi verið samkvæmur hugsjónum sínum í þessum
málum, í embættisfærslu sinni, sem dómari í
Landsyfirréttinum. Þess verður t.d. ekki vart að
hann hafi þar reynt, að koma refsihugmyndum
sínum, eins og þeim er lýst hér að framan, í
framkvæmd. í því sambandi verður þó að hafa í
huga aðstöðu Bjarna innan Landsyfirréttarins.
Meginorka hans þar fór í að berjast gegn nýjum
straumum í refsirétti, sem hann var í hjarta sínu
mótfallinn, þ.e. almennt mildun refsinga og
tilslökun. Hugur hans stóð til annars, enda taldi
hann það leiða til enn meiri vandræða og upp-
lausnar í samfélaginu í heild. Hans hugmynd var
sú, að þvinganir, sem allir voru sammála um, að
nauðsyn væri á, í einhverri mynd, til að viðhalda
lögum og reglu, skyldu jafnframt þjóna því
markmiði, að rétta við hag þjóðarheildarinnar.
Þegar Bjarni stóð frammi fyrir því að velja
einhverjum skálkinum refsingu, hafði hann engar
lögmæltar hcimildir, að sækja í, sem þjónuðu
hans hugmyndum. Magnús var að þessu leyti
betur settur, að hann gat sneitt hjá lögunum í
atkvæðum sínum, í trausti þess að leið hans væri
í samræmi við tíðarandann og hlyti velþóknun
æðri dómstóla af þeim sökum. Bjarni velur því þá
leið sem lá beinast við, að reyna að mcgni að
hengja sig í lagabókstafinn, þar sem þess var
kostur. Og satt að segja beygir hann sig einatt
undir lögin að þessu leyti og túlkar þau á þann veg
sem verri er fyrir sakamanninn. Réttvísi hans
kemur og fram í því að sjaldnast vill hann ganga
lengra en lögin mögulega bjóða. Það cr og raunar
athyglisvert að Bjarni lítur næstum á það scm
skyldu sína að vera ósammála hinum dómurunum.
í bréfi til Grtms Jónssonar 1819 ræðir hann um
þann þráláta ríg, sem á sér stað í réttinum og segir:
en þessi Rigur sem œ hefir verid millum
Höfdíngia hér, er í Raun og Veru Almúgans
Palladium, því kiœmi ockur öllum saman, postio
- vid séum ecki allir rádvandir, þá er eckert
Undanfœri fyrir Almúga móti Oréttvísi ockar, enn
eins og nú stendur og stadid heflr, controllerum við
hvör annann."
Þannig virðist honum að nauðsyn beri til að
halda uppi þeim málstað sem hann hefur fram að
færa, því það sé a.m.k. sjónarmið sem sé
nauðsynlegt að komi fram. Óréttvísi yfirvalda gegn
þorra almúga gæti rétt eins komið fram í of mikilli
tilslökun við afbrotafólk sem leitt gæti til upp-
lausnar, og því sé nauðsynlegt að það sjónarmið
sé ekki eitt ráðandi.
Andóf gegn mildum refsingum
Nokkur dæmi mætti taka um það að Bjarni fer
þá leið að styðjast af öllum mætti við sálfar
lagahcimildirnar cinmitt í þeim tilgangi að andæfa
hinum mildari refsingum.
1822 lá fyrir að dæma niann fyrir 4. hórdóms-
brot. í niðurstöðu sinni vill Bjarni styðjast við
kgsbr. 25. júlí 1808, sem leggi 2 ára tughúsvist við
3. hórdómsbroti. Þar sé hins vcgar ekki getið um
4. hórdómsbrot. Stóridómur hafi áður ákveðið
þyngstu refsingu fyrir 3. brot, þ.e. dauðarefsingu.
Af því megi álykta að ekki sé ætlast til þes að
refsingin almennt þyngist eftir 3. brot heldur sé
þar um að ræða þá þyngstu fyrir slíkt brot. Af
þeirri ástæðu vill hann dæma manninn til 2 ára
tugthúscrfiðis, þ.e. nákvæmlega eins og lög gera
ráð fyrir. Magnús dæmir manninn hins vcgar til 26
rd. sektar, eins og fyrir annað hórdómsbrot, með
þcim rökstuðningi að hann hafi þegar hlotið dóm
fyrir tvö fyrstu brotin. Slíkt var reyndar andstætt
öllum vcnjum um aukna refsingu vegna ítrekun
brota.
Annað dæmi mætti nefna, sem raunar áður cr
um getið, um stúlkuna sem stal saumabolta frá
móður sinni. Magnúsi býður raunar við því að
dæma stúlkuna, en Bjarni bendir einfaldlega á að
játning stúlkunnar um leynilega töku boltans og
heimildarlausa meðferð hans, liggi fyrir og því sé
þetta einfaldur þjófnaður og vil láta dæma hana
til 10 vandahagga refsingar, beint eftir lögum.
Hér verða ekki fleiri dæmi tekin, en með
athugun á dómum yfirréttarins má ráða það sem
hér er vikið að. Eru röksemdir Bjarna flestar
meira og minna því marki brenndar að ganga eins
langt og lög mögulega heimila, með ýmiss konar
skýringum á því hvað sé í gildi og hvað ekki, og
hvernig beri að skilja einstök ákvæði.
Hér verður hins vegar staðar numið með Bjarna
Thorarensen og refsispeki hans, sem vissulega bar
svip hörku og óbilgirni, en var á ýmsan hátt vel
ígrunduð og studd þeim rökum, að allar fullyrð-
ingar um afturhald og endurgjaldsstefnu verða
mun hæpnari ef að er hugað.
Helstu heimildir:
Bjarni Þórðarson: Landsyfirdómurinn 1800-1919
R.1947
Dómar Landsyfirréttar i útgáfu sögufélagsins
Bjarni Thorarensen: Bréf.