Tíminn - 29.03.1956, Blaðsíða 4

TÍMINN, fimmtudaginn 29. marz 1956.
Mescalín - jurtalyfið mexíkanska:
■mscS
Opnar það dyr ti! svimandi sælu, eða er það
skjól heimsþreyttra lífsflóttamanna?
Aldons Huxley lýsir áhrifum þessa
furðulega lyfs í síðustu bókum síimm
— Lundúnabréf frá Jökli Jakobssyni
Aldoux Huxley hefir um margt rætt um dagana og jafn-
an látið að sér kveða á sviði bókmenntanna. Hann hefir lagt
stund á flest form ritmennsku, skrifað skáldsögur, leikrit;"'
ljóð og smásögur, en frægastur hefir hann orðið fyrir rit sín
um þjóðfélagsmál og þar er penni hans skarpastur. Gagn-
rýni hans á misbresti nútímamenningar er hárhvöss og ein-
beitt, hreinskilni og hæðni lífga og lita frumlega og rökræna'
hugsun.
r-
I
LEIKHÚSMÁL j
....rmi
i
Hann hefir löngum komið á ó-
vart og ekki sízt hafa tvær síðustu
bækur hans vakið eftirtekt og
furðu. Fyrir rúmum tveimur ár-
um skrifaði hann bókina „Doors
og Perception“ og nú fyrir nokkr-
um dögum kom út í London „Hea-
ven and Hell“, framhald þeirrar
bókar.
Það vex eitt bióm í Mexíkó.
í eyðimörkum Mexíkó grær urt
af kaktusætt og heitir því virðu-
lega nafni Anholonium Lewinii og
varð fyrst rannsökuð af vísinda-
mönnum á seinni hluta 19. aldar,
en Indíánar höfðu lengi þekkt
þessa jurt og talið hana guðlega.
Úr rót jurtarinnar fæst eiturefnið
mescaliu sem orðið hefir tilefni
fyrrgreindra bóka Huxleys og að
hans dómi á efni þetta e. t. v. eftir
að gerbreyta sögu mannsandans og
viðhorfi og skilningi manna á eðli
tilverunnar!
Huxley bað um að verða til-
raunadýr visindamanna, sem feng-
ust við rannsóknir á mescalini og
lýsir þeim áhrifum sem hann varð
fyrir. Fyrstu áhrifin urðu þau að
skyn hans á fjarlægðir og víddir
gerbreyttist svo hann sá „dýpra
inn í“ hlutina en ella og tímaskyn-
ið dvínaði, eða öllu heldur komu
aðrir hlutir merkilegri í staðinn.
Dómgreind hans og minni hélzt ó-
skert, viljakraftur hans hvarf að
mestu og þeir hlutir, sem hann áð
ur hafði haft áhuga á og hugsað
daglegu lífi, að öðrum kosti verði
skynjunin ofviða mannshuganum.
— En ýmsir einstaklin'gar sóu
fæddir með víðara skynsvið en öll
alþýða og standa því nær leyndar-
dómi tilverunnar, í þeirra hópi tel-
ur Huxley listamenn, skáld, tón-
snillinga, spámenn, heimspekinga
og sjáendur. Mescalín segir hann
að víkki skynsvið mannsins, þann-
ig, að hann sjái og heyri þá hluti,
sem listamennina aðeins grunaði.
Vöggugáfa snillinganna er barna-
glingur hjá áhrifum mescalíns.
Heimspekilegar kenningar eru
ekki nema ein hliðin á málinu, líf-
færifræðilegar verkanir mescalíns-
ins eru einnig teknar til greina og
kannaðar eins og unnt er. í manns-
heilanum eru starfandi ýmis enz-
yme-kerfi, sem gegna mismunandi
hlutverkum. Nokkur þeirra vinna
að því að birgja heilafrumurnar
upp af glúgósum. Mescalín hefir
þau áhrif að starfsemi þeirra kerfa
lamast og þar með minnkar stór-
um sá sykurskammtur, sem nauð-
synlegur er heilanum.
Við það koma fram þau áhrif á
hugann, sem áður er sagt frá.
„Sjálf-ið hverfur, en innsta verund
hlutanna opinberar sig,“ segir Hux
ley.
Mescalín í stað sakramenta.
Huxley gengur út frá þeirri stað-
reynd, að maðurinn geti aldrei orð
ið sjálfum sér nægur, hann muni
aldrei hætta leit sinni að einhvers
um, misstu algerlega gildi sitt í j konar smugu á þeim vegg hvers-
huga hans. Hann varðaði ekki! dagsleika og fábreytni, sem um-
meira um þá af þeirri ástæðu, að kringja hann og gerir líf hans grátt
annað betra og meira tók hug
hans fanginn. Litir urðu allir skær
ari og fegurri og form einfaldra
hluta, borðs, stóls og klæðnaðar,
fékk á sig aðra mynd, sem orkaði
á skynfæri hans af álíka krafti og
fegurstu og mikilfenglegustu lista-
verk snillinganna höfðu orkað á
huga hans áður í eðlilegu ástandi.
og snautt. Trúarbrögð og listir, há-
tíðir og „þorrablót“, dans og á-
heyrn góðs upplesturs, allt er
þetta að dómi Huxleys „smugur í
vegginn.“ Og sama tilgangi þjóna
tobak og brennivín ásamt öðrum
eiturlyfjum í daglegri notkun. En
Huxley fordæmir þau, sem skaðleg
og seigdrepandi eiturefni þar sem
Er sú spurning var Ligð fyrir j aftur á móti mescalimð taki þeim
hann hvort honum fyndist um- i öllum fram að gæðum, en hafi
hverfið þægilegt eða óþægilegt,; enga galla þeirra; vekji hvorki
svaraði hann: „Neither, it just is“. glæpsamlegar og siðlausar tilhneig
Ósköp venjulegt pottblóm í stof-, ingar eins og áfengi, né lami
unni varð honum tilefni óendan-; hjarta og lungu ems og nikótín.
legrar fullnægingar, hann skynýði \ Hann ræðir ennfremur samband
í þessu pottblómi innstu veru allra trúarbragða og ölvunar af hvers
hluta og Jykill lífsgátunnar lá í konar tagi, eins og kunnugt er,
hendi hans. Hann starði iímunum voru drykkjur háðar í nánum
saman á þá ummyndun, sem efnið tengslum við blótin til forna með
í buxunum hans hafði tekið á sig norrænum þjóðum og svipað átti
og fannst öll listaverk heims, tón-! sér stað með fjarlægari þjóðflokk-
smíðar Bachs, málverk Rembran-! um. Huxley heldur þvi blákalt
dts og skáldskapur Shakespeares fram, að trúarbrögð nútímamanna
Maðurinn skapaði bílinn
í sinni mynd.
Meðan á tilraun Huxleys stóð
kvaðst hann hafa komizt nær því
að grafast fyrir um hinar raunveru
legu rætur schizophreniu en
nokkru sinni áður, en schizophren-
ia mun vera algengasta íegund geð
veiki á okkar öld. Sjúklingurinn er
í svipuðu ástandi og sá, sem tekið
hefir mescalín, að því viðbættu,
að hann skynjar vegna sjúkleika
síns illa áhrif, sem yfirþyrma
hann, örvæntingin verður marg-
föld og hann veit að hann getur
á engan hátt útilokað þessi áhrif.
Tilraunir hafa sýnt, segir höf., að
einungis heilbrigðir menn til sálar
og líkama eru færir um að neyta
mescalíns, annars verði tilveran
helvíti í stað himnaríkis.
Ekki verður skilizt við þetta
spjall án þess að geta hvernig
Huxley varð við er hann var leidd-
ur út á götu og sýnd nýtízku bif-
reið. Úr „innstu verund“ bílsins
streymdu þéttar bylgjur heimsku-
legrar sjálfsánægju! Maðurinn
skapaði bílinn í sinni mynd — og
Huxley fékk óstöðvandi hláturkast
unz tárin runnu niður kinnar
hans.
Vísa völvunnar íslenzku.
Hér skal enginn dómur á það
lagður, hvort kenning Huxleys sé
rétt, að mescalínið geti undir
stjórn sérfróðra manna, orðið
bjargvættur mannkynsins, létt af
því áhyggjum og sorgum en fyrt
það „svimandi sælu“, leyst vanda-
mál, sem hingað til hafa orðið
mönnum að falli og jafnvel færl
þá nær lausn gátunnar miklu um
hinztu rök lífsins. Eða er mesca-
línið aðeins nýtt hálmstrá, svika-
stígur, sem heimsþreyttir lífs-
flóttamenn hafa fundið til að forða
sér undan þungri skyldu, sem þeir
megna ekki að framkvæma?
Völvan íslenzka hefir áreiðan-
lega ekki þekkt mescalín, en hefir
sennilega verið í hópi þeirra sjá-
enda og dulspekinga, sem Huxley
talar um, að hlotið hafi í vöggu-
gjöf það innsæi i tilveruna, sem
1 einnig mescalín veitir. Að minnsta
kosti er hennar læknisráð hvorki
það, að leggja undir sig heiminn
með styrjöldum og blóði né held-
ur að yrkja ódauðleg kvæði:
Ef að þín er lundin hrelld
þessum hlýddu orðum:
Gakktu með sjó og sittu við eld
svo kvað völvan forðum.
Þetta einfalda ráð völvunnar er
skylt frásögn Huxleys, er hann
sat himinlifandi og starði á dá-
semdirnar í efninu í buxunum sín
um en gaf skít í Shakespeare,
Bach og Itembrandt.
Fáskrúíkgir en táknrænir Iielgileikir
á páskahátíðinni - Ríkisútvarpið flyt-
nr nútíma helgiieik á laugardagien
fánýtur hégómi hjá því undri.
Sykurforði heilafrumanna
og innsta verund allra hluta!
Huxley reynir að útskýra þessi
undursamlegu áhrif hins nýja og
lítt þekkta efnis. í því skyni grípur
hann til þeirrar kenningar Berg-
sons að sérhver sála hafi þann
hæfileika að vita og skynja allt,
sem komið hefir fyrir hana og enn
fremur allt, sem á hverju augna-
bliki gerist í öllum alheiminum.
Skynfæri mannsins og íaugakerfi
séu tæki til að útiloka og skammta
sérhverjum örlitlum hluta þessar-
ar skynjunar, hæfilegan skammt
þurfi á einhverju slíku að halda,
en þar sem áfengi komi ekki til
greina af augljósum orsökum muni
mescalínið verða hin dýrlegasta
guðsgjöf. í því sambandi segir
hann írá trúariðkunum núlifandi
kristinna Indíána í Ameríku (The
Native American Church). í stað
messuvíns og obláta neyta þeir
lyfs, sem er náskylt mescalíni og
líta á kaktusinn sem sérstaka gjöf
Guðs, senda til þeirra af himnum.
Við trúarathafnir sinar halda Indí
ánarnir ráði, rænu og réttum sið-
um og prófessor, sem rannsakað
hefir og tekið þátt í messum þeirra
staðhæfir, að trúarbrögð þeirra,
tilbeiðsla og guðhræðsla sé stór-
til j>ess að einstaklzngurinn fái not.jum dýpri og heigari tilfinning en
ið sín í lífsbaráttunni og Lfað | meðal hvítra manna kristmna.
Frá St. Gallklaustri til Strindbergs
EFTIR AÐ HINUM RÓMVERSKU
leikum hafði hnignað niður í trúðu
leika, sem oft urðu siðspillandi,
snerist hin almenna kristna kirkja
gegn slíkum sýningum með þeim
afleiðingum, að leiklist í Ncrður-
álfu sofnaði Þyrnirósarsvefni, sem
stóð í nokkrar aldir. Á sjöttu og
sjöur.du öld flæddi yfir álfuna
menningarstraumur frá Eyjunni
grænu, írlandi, sem þá var orðið
eitt mesta menningarríki heimsins.
Sjúkrahús, klaustur og aðrar
menntastofnanir risu upp víða á
meginlandinu, og kunna menn
deili á mörgum þeirra manna, scm
hér voru að vcrki. Einn kunnasti
lærdómsmaður þessara alda var
heilagur Coluinbanus, sem senni-
lega hefir verið kennari þess manns
sem St. Gallklaustrið í Sviss er
kennt við. St. Gallklaustrið
varð snemma griðastaður bók-
mennta og fagurra lista, og frá því
er komin elzta frásögn um endur-
reisn leiklistarinnar í Norðurálfu.
Á PÁSKUM, einhvern tíma á tí-
undu öld, var örstuttur leikur felld-
ur inn í hámessu upprisuhátíðar-
innar. Prestarnir, skrýddir dalma-
tika, sýndu atburðinn á páskadags-
morguninn, þegar konurnar komu
að gröf Krists og hitta þar engilinn.
Hann ávarpaði þær og segir:
Að hverjum leitið þér, ó kristnu
konur? Þær svara: Jesú frá Nazar
eth, ó himneskur. Engillinn: Hann
er ekki hér, hann er upprisinn,
eins og hann sagði. Farið því og
segið að liann sé risinn úr gröf-
irtni.
Þessi stuttu samtöl, sem brátt
fóru að tíðkast á hátíðisdögum
kirkjunnar, urðu smám saman viða
meiri. Þau voru án undirleiks og
ekkert svið var notað. Á jólum var
venjulega% sett jata með mynd af
jólabarninu í kórinn, og þangaö
söfnuðust prestarnir, sem sýndu
fjárhirðana vegsama barnið, kista
með hvítu klæði yfir, var látin
tákna gröf Krists. í augum nútíma
manna virðast leikar þessir harla
fáskrúðugir, en í augum mynda-
og bóklausra kynslóða fyrri alda
voru þeir oft stórviðburðir, og nutu
óskiptar hylli almennings. Heim-
Rita - ný Regn-
bogabók
Regnbogaútgáfan í Reykjavík
hefir nýlega sent frá sér nýja regn
bogabók, og nefnist hún Rita eftir
Arlan Pram. Sagan segir frá ungri
stúlku, sem lendir á villugötum og
verður að standa fyrir lögreglu-
rétti en hlýtur síðan samúð mið-
aldra lögfræðings, sem tekur hana
að sér og beinir lífi hennar á far-
sælli brautir. Sagan er áhrifarík og
spennandi og geðþekk um margt.
Næsta regnbogabókin á undan
þessari var sagan Það skeði um
nótt eftir Alec Coppel. Sú saga hef
ir verið kvikmynduð, og er mynd
sú komin hingað til lands og verð-
ur sýnd í Bæjarbíó í Hafnarfirði
bráðlega.
Bækur þessar eru gefnar út í
smekklegum og handhægum, en ó-
dýrum búningi — vasabókarformi,
sem mjög tíðkast erlendis um bæk
ur til skemmtilestrar. AIis hefir
Regnbogaútgáfan gefið út 14 bæk-
ur í þessum flokki.
Efni fyrstu helgileikanna
ildir eru fyrir því að leikar þessir
hafi einnig verið tíðkaðir á Norð-
urlöndum eða a.m.k. í Svíþjóð.
Brátt urðu leikarnir viðameiri, auk
þess sem efni þeirra gerðist ver-
aldlegra. Þeim var því þokað úr
kórnum, út á kirkjutröppurnar eða
kirkjugarðana, og loks fluttust þeir
á aðaltorg bæjanna.
„PÁSKAR“
— hátiðarleikrit Ríkisútvarpsins.
ÞESSI NÚTÍMA helgileikur, sem
er í senn ljóðrænn, raunsær og
með sagnakenndum blæ, verður
AUGUST STRINDBERG
fluttur í ríkisútvarpinu laugardag-
inn fyrir páska. August Strindberg
skrifaði leikritið, sem er í þremur
stuttum þáttum, í októbermánuði
árið 1900. Frumsýningin var í leik-
húsi í Frankfurt am Main í marz
næsta ár. Mánuði síðar var það
sýnt í Dramaten í Stokkhólmi og
hefir fram að þessu vérið það leik-
rit Strindbergs, sem oftast er sýnt
í ættlandi skáldsins, Sviþjóð.
LEIKRITIÐ FJALLAR UM fjöl-
skyldu, búsetta í Lundi. Faðirinn
situr í fangelsi. Móðirin, sem situr
heima með börnum sínum, ímynd-
ar sér, biíur og þrjósk, að sakleysi
eiginmannsins sannist áður en lík-
ur. Eldri sonurinn, Elis, sem er
kennari, verður að sjá fjölskyld-
unni farborða, og auk yngri bróð-
urins, Benjamíns, og systurinnar
Eleonoru, er Kristina, unnusta El-
j is, þar í heimili.
, ÞAÐ HVÍLIR DAPURLEIKI yfir
fjölskyldunni á þessum langa föstu
degi. Hún óttast komu lánadrott-
í ins síns. Benjamín barmar sér út
' af latínuprófi. Eleonora, sem er
! sálsjúk, hræðist heimsókn lögregl-
' unnar, því að stúlkunni hefir orðið
'á að taka páskalilju í verzlun án.
i þess að vita, hvort kaupmaðurinn
hafi fengið aurana, sem hún skildi
eftir á búðarborðinu. Elis er órór
og afbrýðissamur, því að Kristina
hefir 'ofað að fara á hljómleika
mcð öðrum manni. Á meðan fellur
snjórinn „og hylur göturnar eins
og hálmur, úti fyrir þessu deyjandi
heimili.“ Síðasti þáttur, sem gerist
á páskadagskvöld, hefst í gráköld-
um næðingi, en endar í hlýrri vor-
sól. Og þegar Eleonora biður um
sólríkt surnar, þá geta áhorfendur
tekið undir. „En þú verður að
hvísla því lágt! Því að nú eru ský-
in horfin og þá heyrist þangað
upp.“
Sbj.
Raðstofa tekin til
starfa í RefSavík
Frá fréttaritara blaðsins
í Keí'lavík.
Laugardaginn 24. þ. m. var tek-
in í notkun baðstofa hér í Kefla-
vík. Er hún gerð eftir finnskri fyr
irmynd og hituð upp með raf-
magni. Kvöldið fyrir opnun sýndi
stjórn Sundhallarinnar báðstofuna
og voru þar viðstaddir íþróttafull-
trúi, bæjarstjóri o. fl. Báðstofan
rúmar 8 manns í baði í einu og er
áætlað að baðið kosti 8 kr. fyrir
manninn. íþróttafulltri rakti sögu
baðstofa frá fyrstu tíð. Gat hann
þess, að nú væru starfándi‘40 bað-
stofur hér' á landi og 14 ' þéírra
væru hitaðar upp með rafmagni.