Tíminn - 01.01.1984, Blaðsíða 9

menn og málefni
Rabbað um bækur um stjom
málamenn og ferðarapur
■ Eysteinn Jónsson
■ Bjarni Benediktsson
Jólalestur minn
■ Bækur, sem fjölluðu um íslenska
stjórnmálamenn, voru áberandi í
jólabókaflóðinu. Sumar þeirra seldust
vel. Það bendir til, að íslendingar vilji
halda því áfram að vera fróðir um sögu
sína, og kunna skil á mönnum og
málefnum liðins tíma.
Ég gluggaði um jólin í ekki færri en
fimm bækur um íslenzka stjórnmála-
menn, sem allir eru enn á lífi, nema
Bjarni Benediktsson, sem lézt um
aldur fram.
Þessar bækur voru Eysteinn í eldlínu
stjórnmálanna eftir Vilhjálm Hjálm-
arsson, Bjarni Benediktsson í augum
samtíðarmanna eftir allmarga höf-
unda, Olafsbók, sem er afmælisrit
tileinkað Ólafi Jóhannessyni sjö-
tugum,- einnig eftir allmarga höfunda,
Kraftaverk einnar kynslóðar, sem er
endurminningabók Einars Olgeirsson-
ar, skráð af Jóni Guðnasyni, og Ingólf-
ur á' Hellu (síðari hluti) skráð af Páli
Líndal.
Þá bættust við tvær bækur, sem eru
af öðrum toga spunnar. Önnur þeirra
var Ferðarispur eftir Matthías Johann-
essen. Hin var Sól ég sá eftir Steindór
Steindórsson, síðari hluti.
Það verður að játast, að ekki las ég
allar þessar bækur nákvæmlega, en
greip þar niður, sem ég taldi að væri
áhugaverðast að mínum dómi. Það var
heldur ekki ætlunin að ritdæma þær,
enda væri það ærið verkefni, ef telja
ætti upp allt í þeim, sem ég tel ekki
falla undir sagnfræði Ara fróða.
Eigi að síður tel ég feng að þessum
bókum öllum og þær ættu að geta
orðið að liði þeim, sem vilja kynna sér
sögu þess tíma, sem þær ná til. En
ráðlegt er þó að menn lesi þær með
hæfilegri gagnrýni.
Mér finnst, þrátt fyrir það, sem áður
segir, að ég komist ekki hjá því að
segja það álit mitt, að mér fellur bókin
um Eystein bezt. Þar er þess gætt að
láta staðreyndirnar tala sem mest í
stað þess að fella dóma. Þar er að
miklu leyti sleppt mannlýsingum, sem
oft geta verið skemmtilegt lestrarefni,
en yfirleitt eru þó ekki annað er
persónulegt mat viðkomandi manns,
oft sprottið af ónógum kunnugleika.
Þetta einkennir að mínu mati um of
bók Steindórs Steindórssonar. Það
bætir úr, að þeir, sem lesa bókina, átta
sig fljótt á því, að Steindór lætur flest
fjúka um menn og málefni, þegar sá
gállinn er á hohum.
Það er m.a. ótvírætt, að Steindór er
viðkvæmur maður, ef hann telur sér
misboðið. T.d. virðist hann hafa móðg-
azt við Eystein Jónsson. Hann hafi
ekki viljað sitja við hlið Steindórs á
þingbekk og því skipt á sæti við Jónas
Rafnar.
Ástæðan var ekki sú, að Eysteinn
væri ekki fús til að sitja við hliðina á
Steindóri, heldur vildi hann halda
sama sæti og á fyrri þingum. Sjaldnast
dró hann þetta sæti og átti því oftast í
verzlun í þingbyjun við þann
þingmann, sem hefði dregið sætið. I
umrætt sinn verzlaði hann um sætið við
Jónas Rafnar, sem vafalaust hefur
talið það happ að mega sitja við hlið
Steindórs.
Ég minnist Steindórs frá þessu þingi,
því að það var fyrsta þing mitt, og
fannst mér hann sóma sér vel. Annars
finnst mér ekki undarlegt, þótt Stein-
dór geti verið dálítið skrítinn í stjórn-
málum, því að hann upplýsir í bókinni,
að hann hafi ekki lesið Tímann síðustu
áratugi og raunar ekki Alþýðublaðið
heldur, þótt það væri flokksblað hans,
fyrren Jón Baldvin fórað skrifa í það!
En þótt Steindóri hafi ekki heppnazt
vel í stjórnmálum, verður það ekki
haft af honum, að hann er ágætur
fræðimaður og afkastamikill og hressi-
legur rithöfundur. Ég hefi haft gaman
af mörgu í endurminningum hans.
Eysteinn
og Bjarni
í meira en aldarfjórðung eða á
árunum 1940-1970 voru þeir Eysteinn
Jónsson og Bjarni Benediktsson í hópi
allra áhrifamestu stjórnmálamanna á
íslandi, jafnvel oft þeir áhrifamestu.
Að vísu gætti þeirra Hermanns Jónas-
sonar og Ólafs Thors meira, þegar
mikið lá við, en þar á milli mörkuðu
þeir Eysteinn og Bjarni mest stefnuna
og stjórnuðu flokksstarfinu. Þeir
Eysteinn og Bjarni áttu margt sameig-
inlegt, þótt um annað væru þeir ólíkir.
Þeir voru frábærir starfsmenn og skipu-
lögðu vel stöff sín og annarra, - alltaf
vakandi á verðirium, fljótir að átta sig
á málum og viðbragðsfljótir, ráðríkir,
en þó þrautseigir samningamenn, þeg-
ar á reyndi.
Eysteinn Jónsson hélt Framsóknar-
flokknum saman og átti öðru meiri
þátt í því, að Tryggvi Þórhallsson og
Jónas Jónsson biðu ósigur í flokknum,
þegar glímt var um örlög hans. Jónas
Jónsson viðurkenndi, að hann myndi
hafa beðið ósigur fyrir Tryggva og
Ásgeiri í þingflokknum 1933, ef Ey-
steinn hefði ekki verið kominn á þing
og haldið áfram að ræða við þingmenn
flokksins með lagni og rökvísi, þegar
Jónas þraut þolinmæði og skap til að
sitja lengi á samningafundum.
Bjarni Benediktsson gegndi ekki
ólíku hlutverki í Sjálfstæðisflokknum.
Ólafur Thors réði ekki við þingflokk-
inn fyrr en Bjarni var kominn við hlið
hans. Bjarni hélt síðan flokknum í
greip sinni og kvað niður allar upp-
reisnartilraunir, jafnt með lagni og
hörku eftir því hvað við átti hverju
sinni.
Það er mest verk þessara tveggja
manna, þótt margir fleiri komi þar við
sögu, að Framsóknarflokkurinn og
Sjálfstæðisflokkurinn hafa um lengra
skeið verið traustari flokkar en aðrir
sambærilegir flokkar á Norðurlöndum.
Margt rifjast upp, þegar áðurnefnd-
ar bækur eru lesnar. Kveldúlfsmálið
skýrir t.d. glöggt afstöðu flokkanna til
atvinnufyrirtækja. Sósíalistar, þ.e. Al-
þýðuflokkurinn og Kommúnistaflokk-
urinn, vildu nota sér erfiða fjárhags-
lega stöðu Kveldúlfs til að koma á
víðtækri þjóðnýtingu. Sjálfstæðis-
flokkurinn vildi láta Landsbankann
kaupa eignir Thors Jensen á okurverði
og koma tapi Kveldúlfs þannig yfir á
bankann, sem stóð þó höllum fæti.
Framsóknarmenn knúðu það fram, að
þær eignir, sem höfðu verið dregnar út
úr rekstri Kveldúlfs, yrðu veðsettar og
þannig tryggt að fyrirtækið gæti haldið
áfram rekstri, án of mikillar áhættu
fyrir bankakerfið.
Birgir ísleifur Gunnarsson, sem
skrifar ágæta grein um Bjarna Bene-
diktsson sem borgarstjóra, rifjar það
upp, að Strætisvagnar Reykjavíkur
hefðu upphaflega verið einkafyrirtæki,
en reksturinn verið farinn að ganga
illa. Þá lét Bjarni Reykjavíkurbæ taka
við rekstrinum. Þá segir Birgir (sleifur
einnig frá upphafi Bæjarútgerðarinn-
ar. Bjarni tryggði að Reykjavík fengi í
hlut sinn nokkra svonefnda nýsköpun-
artogara, en þegar engir einstaklingar
fengust til að reka þá, stofnaði hann
Bæjarútgerðina.
Bjarni Benediktsson viðurkenndi
þannig, að opinber rekstur gæti oft
verið nauðsynlegur, jafnvel óhjá-
kvæmilegur, en þessu er yfirleitt afneit-
að af hugmyndafræðingum Sjálfstæðis-
flokksins nú.
Einar og
Ingólfur
Það verður ekki sagt um endur-
minningar þeirra Einars Olgeirssonar
og Ingólfs Jónssonar, að þar sé sagan
alitaf hlutlaust rakin, einkum segir þó
Einar Olgeirsson söguna í baráttustíl.
Honum hefur ekkert farið aftur í þeim
efnum, þótt kominn sé á níræðisaldur.
Ingólfur Jónsson var einnig mikill
baráttumaður, en hafði allt annan stíl
en Einar. Bók hans ber þess glögg
merki, þótt hann virðist ekki eins
brennandi í andanum og Einar. Ef til
vill veitist mönnum því erfiðara að
greina það, þegar hallað er á andstæð-
ingana, hjá Ingólfi en Einari.
Enginn getur ætlazt til þess, að jafn
slyngir áróðursmenn og þeir Einar og
Ingólfur voru, gerist hlutlausir, þótt
þeir séu ekki lengur á sjálfum orrustu-
vellinum. Þrátt fyrirþáeðlilcgu ágalla,
sem hér hefur verið minnzt á, er fengur
að bókum þeirra, ef þær eru lesnar
með réttum skilningi.
Báðir voru þeir merkir stjórnmála-
menn, hvor á sinn hátt, Einar og
Ingólfur.
Það er mat mitt, að slyngustu áróð-
ursmenn í hópi íslenzkra stjórnmála-
manna á þessari öld hafi verið þeir
Jónas Jónsson og Einar Olgeirsson.
Þeir áttu það sameiginlegt að geta
skapað hrifningu jafnt í ræðu og riti,
og þó mest í persónulegri kynningu.
Ungt fólk hefur ekki hrifizt meira af
öðrum stjórnmálamönnum.
Margir stórgáfaðir menn snerust til
fylgis við kommúnisma meðan hann
hafði ekki verið reyndur í Sovétríkjun-
um. Kommúnistaflokkurinn hafði
vösku liði á að skipa í upphafi, en
vafasamt er þó, að hann hefði komizt
á legg, ef maður með minni áróðurs-
hæfileika en Einar hefði gerzt aðal-
brautryðjandi hans.
Þrátt fyrir hina miklu áróðurshæfi-
leika Einars og margra samherja hans,
er vafasamt, að Sósíalistaflokkurinn
(eins og Kommúnistaflokkurinn hét
eftir 1938) hefði auðnazt langt líf, ef
landvarnarvinnan, eins og kommúnist-
ar kölluðu vinnuna hjá varnarliði
Bandaríkjanna, hefði ekki komið til
sögunnar. Eftir innrás Rússa í Finn-
fandi um áramótin 1939-1940 stóð
hlutur Sósíalistaflokksins mjög illa.
„Landvarnarvinnan" gerbreytti þessu.
Eftirspurn eftir vinnuafli varð svo
mikil, að yfirboð hækkuðu dag frá degi
á vinnumarkaðnum. Kommúnistar
gripu þetta tækifæri og beittu sér fyrir
formlegum kauphækkunum. Margir
þökkuðu þeirn hækkanirnar, sem raun-
verulega urðu til vegna yfirboða varn-
arliðsins, og þeir fengu á sig þann
stimpil að vera helzti verkalýðsflokkur
landsins. Afkomandi Sósíalistaflokks-
ins, Alþýðubandalagið, býr að þessu
enn þann dag í dag.
lngólfur Jónsson hafði gott vega-
nesti frá Jónasi Jónssyni og Tryggva
Þórhallssyni, þegar hann hóf þátttöku
sína í stjórnmálum. Þetta varð til þess,
að hann gegndi mikilvægu hlutverki í
Sjálfstæðisflokknum. Ingólfur átti
manna mestan þátt í því, að Sjálfstæð-
isflokkurinn snerist ekki eins mikið
gegn landbúnaðinum og annars hefði
líklega orðið, án hans. Þess vCgna hélt
Sjálfstæðisflokkurinn mcira fylgi í
dreifbýlinu en réttmætt var. Nú á
Sjálfstæðisflokkurinn engan lngólf í
forustuliði sínu.
Steindór og
Matthías
Aðeins einn þeirra stjórnmála-
manna, sem áðurnefndar bækur fjalla
um, Ólafur Jóhannesson, tekur enn
virkan þátt í stjórnmálum. Forustu
hans á framsóknaráratugnum þarf ekki
að kynna í þessu blaði.
Það er sameiginlegt um Ólafsbók og
bókina um Bjarna Benediktsson, að
þar eru ritgerðir margra höfunda, sem
hver ræðirsérstakan þátt í starfi þeirra.
Þær eru því nokkuð misjafnar, en í
heild glöggur vitnisburður um viðhorf
samherjanna til þeirra Bjarna og
Ólafs.
Eins og áður segir, voru aðrar jóla-
bækur mínar Sól ég sá eftir Steindór
Stcindórsson og Ferðarispur eftir
Matthías Jóhannessen. Áður hefur
verið minnzt nokkuð á bók Steindórs,
sem er skemmtilegur lestur og fróðleg
um margt. Merkilegast við hana er þó
ef til vill það, að hún dregur upp glögga
mannlýsingu - lýsingu á Steindóri
sjálfum, - sem með bjartsýni og trú á
sjálfan sig stenzt allar raunir og sigrar
jafnvel Hannibal sjálfan á frægum
framboðsfundi á ísafirði. Ogekki tjáir
þeim að biðjast griða, sem móðgað
hafa kempuna.
Skrif Matthíasar Johannessen les ég
mér alltaf til ánægju og alveg eins þótt
ég sé honum ekki sammála. Það var
sagt um fornkappana, að þeir gætu
haft í senn mörg sverð á lofti. Um
Matthías má segja að hann geti haft
samtímis margar hugmyndir á lofti og
maður veit aldrei fyrirfram hver verður
helzt otan á hjá honum. Að sjálfsögðu
verða slíkir rithöfundar stundum mis
heppnir, en aldrei leiðirilegir.
Það er ágæt dægradvöl að lesa
Ferðarispur Matthíasar og setjast
þannig við hlið hans á skáldfáki hans,
þegar hann þeysir um láð og lög,
utanlands og innan. Bezt finnst mér
þó að ferðast með honunt innanlands.
Þar nýtur Matthías sín bezt.
í Ameríku yrkir hann kvæðaflokk-
inn End the bloody war og segir þar
m.a.:
En eitt finnst mér undarleg staðreynd
að enginn þar vestra sást
sem vildi af alefli vernda
okkar viðleitni í menningarátt.
Þeir hafa ekki hugmynd um það,
hvað heimsmenningin á bágt.
Kvæðaflökknum lýkur á þennan hátt:
Já, nóttin er fegurst á Fróni
og fjöllin heið til að sjá
ég minntist þess margoft vestra
er mistrið byrgði okkur sýn
og hvergi er Hlíðin ja,fn fögur
er hvíldarlaust sólin skín
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri skrifar