Tíminn - 03.02.1984, Blaðsíða 9

FÖSTUDAGUR 3. FEBRÚAR 1984
9
Skímir
Tímarit Hins íslenska bókmenntafélags
157 ár
Ritstjóri Ólafur Jónsson
Reykjavík 1983
Skímir er í þetta sinn bókmenntatímarit
sem flytur ýmislegt sem vert er athugunar
hverjum þeim sem yndi hefur af hugleiðing-
um og dómum um íslenskar bókmenntir
eldri og yngri. Hér er nú ætlunin að minnast
stuttlega á efni þessa árgangs.
Af miklum lærdómi
Matthías Viðar Sæmundsson ritar grein
um sögur eftir Gest Pálsson og Sigurð
Nordal. Það em sögumar Vordraumur og
Lognöldur sem hann fjallar um.
Þessi grein er skrifúð af miklum lærdómi
og málfar og stíll er með ágætum. En sumar
skýringamar virðast nokkuð langsóttar.
Matthías Viðar telur sig finna að í
Vordraumi Gests örli á „metafýsiskri mót-
hverfu á milli menningar: dauða og náttúm:
lífs, sem virðist kljúfa mannvistina að
rótum. Þetta rof er dulið og ef til vill
ómeðvitað".
Það er satt að Gestur vissi vel að menn
em itáðir umhverfi sínu og ekki nema að
takmörkuðu leyti sjálfum sér ráðandi í
reynd. Hann gerir ekki lítið úr ábyrgð
mannfélagsins. Þó em allar örlagastundir í
sögum hans háðar frjálsu vali. Sveinn í
Tilhugalífi átti þess kost að fara frá
Reykjavík þar sem sultur og örbirgð urðu
hiutskipti hans. Sigurður formaður átti þess
kost að opna sæluhúsdymar fyrir Einari
bróður sínuyn. Og sr. Bjami átti ffjálst val
í kvennamálunum.
Sögur Gests em einkum um það að
þægindi, metorð og almenningsálit beygi
menn og geri þá að svikurum á einn eða
annan hátt. Það var alls ekki nýtt í sögunni
að fást við þá sem selja sál sína. Fleiri en
Jóhann Fást höfðu veðdregið sig Fjandan-
um. Frelsi mannsins'og sjálfræði gagnvart
mannfélaginu, almenningsáliti og meintu
velsæmi var algengt viðfangsefni skálda á
dögum Gests Pálssonar. Er ekki nóg að
nefna Ibsen í því sambandi? Ég hygg að
Gestur hafi verið flestum ffemri í því, að
rekja hvemig menn telja sjálfum sér trú um
réttmæti þess sem þeir gera í ábataskyni.
En þetta „ómeðvitaða rof" held ég að skýri
ekki neitt. Og skýringarmyndir á þversögn-
inni á blaðsíðu 27 og 29 sýna mér ekki neitt
eða sanna.
Skýring Matthíasar Viðars á heimsspeki
Sigurður Nordal er máske rétt en ekki er
hún tæmandi. Það má færa nokkur rök að
því að Nordal hafi hallast að þeirri skoðun
að hvfldarlaus og eirðarlaus leitin kynni að
vera reynslutími á þroskaferli mannsins.
Það er harla óljóst hvað skáldið á við
þegar hann talar um lífsstfl Agnars á
Hafnarámnum, sem einkenndist af því „að
lifa sem mest, faðma hið óvænta og
þurrausa augnablikið, nýta til fulls hvem,
þann möguleika sem tilveran bauð.“ Ég er
nokkum veginn jafnnær þó ég lesi þetta.
A efri ámm skrifaði Sigurður Nordal
leikritið Uppstigning. Hér skal ekki fullyrt
hvað honum bjó þá í brjósti en ýmsum
þeim sem sáu leikinn varð sr. Helgi
persónugervingur hins reikula og ráðvillta
sveimhuga sem dreymir um uppreisn og
uppstigningu en veit þó aldrei hvað hann
vill.
Hver lifir mest? Er víst að sá lifi meira
sem býr með fimm konum en hinn sem býr
við eina konu langa ævi? Getur ekki verið
að sá lifi meira sem leysir öll vandræði
heima en hinn sem hleypur frá sínum
málum?
Svo má lengi spyrja. Lífsnautnin frjóa
verður ekki metin og mæld eftir ytra
borðinu. Hversdagsgæfir alþýðumenn geta
átt ffjórri lífsnautn en bóheminn svokallaði.
Lífsnautnin fer nefnilega eftir því hvað
menn gefa af sjálfum sér en tækifæri jiess em
raunar ótakmörkuð og lítt bundin ytri
skilyrðum.
Þessi ritgerð Matthíasar Viðars, svo lærð
og skemmtileg sem hún er, mætti kannske
vera bókmenntafræðingum nokkur áminn-
ing um að halda sig innan þeirra takmarka
sem tilefni gefa hverju sinni.
Uppsprettumar grísku
Kristján Ámason á grein sem heitir
Óresteia á íslandi. Hann fjallar um sýningar
grískra harmleikja á íslandi en jafnframt
um skáldskap þeirra og heimsspeki. Þetta
er ein þeirra ritgerða sem eflir þá skoðun
að það sé í rauninni býsna fátt fmmlegt og
nýstárlegt sem mönnum hafi komið í hug
eftir tíma Grikkja hinna fomu. Það er víst
sama hvort borið er niður f pólitík eða
heimsspeki og þar með talin bæði siðfræði
og trúfræði.
Og í öðm lagi verður því ekki neitað að
rætur íslenskrar menningar hafa með ýms-
um hætti legið til Fömgrikkja enda liggur
nærri að segja megi að vestrænar mann-
Ólafur Jóasson
Skírnir 1984
kynssögur hafi lengi vel talið að þar væri að
finna upphaf menningarsögunnar.
Ólafur kóngur
Haraldsson
Vésteinn Ólason gerir „Samanburð
þriggja íslenskra bókmenntagreina frá lok-
um miðalda" í grein sem hann nefnir
Kveðið um Ólaf helga. Þessar þrjár greinar
em helgjkvæði, sagnadansar og rímur en
Ólafur konungur kemur við sögu í þeim
öllum.
Það er kannske athyglisverðast í þessari
grein að Vésteinn bendir á að sagnadansar
muni hafa notið minni virðingar bók-
menntamanna samtímans en rímur og
helgikvæði. Lítið er um að þeir finnist á
jafngömlum handritum og verður það
naumast skýrt á annan veg en þann að þeir
Falleg bók
og vekjandi
Boris Ersson - Birgitta Hedin.
Við erum Samar
Samabörn segja frá
Ólafur Haukur Arnason þýddi.
Æskan.
■ Þetta er falleg bók og vekjandi enda
þótt fljótlesin sé. Fallegar myndir af
landslagi, fólki og atvinnuháttum. Þær
eru umgjörð um frásagnir barnanna.
Samar búa á norðurslóðum. Land
þeirra er á mörkum menningar samtím-
ans og á margan hátt verður erfitt að
samlagast nýjum tímum. Oft verða þar
árekstrar. Þetta snertir næman streng í
brjósti íslendinga. Hér á landi er svo
margur bundinn byggð og landi sem á
ýmsan veg deilir kjörum með landi
Samanna. Straumur tímans leggst gegn
byggð og búsetu. Stundum er þráast við,
reynt að finna mótleik, aðlaga forna
byggð nýjum viðhorfum og nýjum
kröfum. Stundum hefur engum vörnum
verið við komið. Söknuður og tregi
verður ekki mældur og nýtt fólk og nýr
tími hefur annað um að hugsa.
Þessi fallega bók er óvenjulega
skemmtileg og hentug lesbók í landa-
fræði. Við erum stolt af því að vera í tölu
útvarða menningar í norðri, eða er það
ekki? Því skyldum við þá ekki finna til
skyldleika við Sama. Svo má minna á
ættartengsl Hrafnistumannanna for-
feðra okkar við þjóðflokkinn-. Erum við
ekki öll komin af Grími loðinkinna?
Það væri jákvætt að sem flest íslensk
börn hefðu þessa Samabók milli handa
og kynntust henni. Frásagnir Samabarn-
anna eiga erindi við íslensk börn ekki
síður en okkur sem eldri erunt. Þær ná
tilallra. Þettaerfallegbókogvekjandi.
H.Kr.
sem rituðu skáldskap á bækur hafi sniðgeng-
ið þá. Þetta er athugun sem varðar menn-
ingarsögu þjóðarinnar alls ekki lítið.
Saltarablað í Svíþjóð
Kannske er frægð saltarans meðal nú-
tímamanna mest sú að Sæmundur fróði
laust Skoilann í höfuðið með honum svo
hann yrði af flutningslaunum. „Sökktist
Pauri er Sæmundur óð til lands". En hér
skrifar Guðbjörg Kristjánsdóttir skemmti-
lega grein um íslensk saltarablöð í söfnum
á Islandi, Danmörku og Svíþjóð. Uppistað-
an eða tilefnið er eitt blað í Svíþjóð en
niðurstaðan verður sú að teiknibókin AM
673 a 4to 111, og stjóm 227 og nokkur
saltarablöð á víð og dreif séu af einni rót
runnin , trúlega unnin í bókagerðarstöð
sem meðfram hefur haft útflutning í huga
og benda líkur til að sú stöð hafi verið
Þingeyraklaustur. Birtar em nokkrar mynd-
ir af þessum blöðum til sönnunar því, að
hér er um listaverk að ræða. Guðbjörg
styðst við álit ýmsra fræðimanna sem hún
nafngreinir jafnframt því að hún tengir
vitnisburð þeirra saman. Svo mikið er víst
að dráttlist og skrift hafa verið vel metnar
listir á íslandi um 1400.
Frá Gísla Súrssyni
Snörp bitu jám heitir grein eftir Lýð
Bjömsson og er hún kölluð hugleiðingar
um Gísla sögu. Þar er rifjað upp ýmislegt
úr fomri trú en einkum er dvalið við
Gíslasögu og ýmsar ráðgátur hennar.
Niðurstaða Lýðs er sú að í Gíslasögu sé
lýst þjóðtrú frá 10. öld og velur hann
nokkur atriði sem hann telur byggjast á
þeirri trú. Víst má það vera til hjálpar við
að skilja söguna að vita um þá trú og gera
ráð fyrir henni. Lýður telur ömggt að þegar
sagan er rituð sé mjög stuðst við arfsagnir
og vísur.
Lýður telur sennilegt að höfundar sög-
unnar sé að leita milli Breiðafjarðar og
Gemlufallsheiðar. Víst hefur hann verið
kunnugur landslagi þar en ég sé ekki neitt
því til fyrirstöðu að hann hefði getað verið
norðan Gemlufallsheiðar, þó að Dýrafjörð-
ur sé helsta sögusviðið framan af.
Um málrækt
Ámi Böðvarsson flutti erindi um mál-
rækt, bókmenntir og fjölmiðla á aðalfundi
bókmenntafélagsins 1982. Það er nú birt í
Skími. Ámi vitnar til þess að Rask sagði
fyrir 170 ámm að varla myndi nokkur
maður í Reykjavík skilja íslensku eftir 100
ár, ef ekki verða rammar skorður við
reistar. Ámi segir að það hafi ekki ræst
„enda vom" rammar skorður við reistar",
skorður meðvitaðrar málvemdar og vax-
andi þjóðemiskenndar."
Nú segist Ámi vera þeirrar skoðunar að
framtíð íslenskrar tungu sé í hættu vegna
áhugaleysis of margra og ástæða væri til að
hugleiða stofnun samtaka sem hefðu ís-
lenska málrækt á stefnuskrá.
Eru höfundar
Egilssögu tveir?
Tveir höfundar Egilssögu er grein eftir
Svein Bergsveinsson. Hann hefur komist
að þeirri niðurstöðu að skipti um höfund
eftir 56. kafla sögunnar. Þetta byggir hann
á því að í fyrri hluta sögunnar er tengingin
„en er“ ráðandi en „ok er“ í 57. kafla og
síðan. Auk þess reynir hann að finna
nokkum mun á efni og meðferð þess í fyrri
hluta sögunnar og seinni hluta.
Það veikir þessi fræði að elsta handrits-
brot Egilssögu, þeta, er ekki í samræmi við
þessi tengingafræði en það nær skammt og
sannar því lítið um uppmnalegt málfar
sögunnar í heild.
Röksemdir Sveins um annan blæ og
reyfaralegri á seinni hluta sögunnar em
sumar í slappara lagi. Ég sé ekkert klaufa-
legt við þá frásögn að fiskimenn sem áttu
að fylgjast með ferðum Egils rem til lands
þegar hann var sigldur til hafs. Þeir höfðu
átt að vakta hann og nú var hann farinn.
Og ekki þarf sverð Egils að hafa bitið eins
og rakblað þó að hann gæti sargað skeggið
af Ármóði með því. Ekki þarf flugbeittan
hníf til að stytta tagl á hrossi ef vel er haldið
í það. Það er allt annað að rista sundur
ullarlagð fljótandi á vatni. Það gera ekki
nema draumavopn.
Sveinn bendir á að sumar frásagnir á
seinni hluta sögunnar séu Agli ekki til
sæmdar en allar ýkjusögur í fyrri hlutanum
séu sagðar honum til hróss. Þetta fer allt
eftir smekk þess sem les. Ekki hefur öllum
þótt hrósvért að Egill drap Grím leikbóður
sinn á Heggstöðum eins og tildrög vom.
Egill er frá upphafi eins og faðir hans öðmm
þræði siðlaus og óbilgjam villimaður en
jafnframt allra skálda mestur. Það er eins
og höfundur sögunnar hafi viljað sýna
hispurslaust og hlífðarlaust ættföður ís-
lenskrar þjóðar með þeim eiginleikum sem
frá honum erfðust. Þar höfðu Þ.órólfarnir
líka hlutverki að gegna við hlið Skallagríms
og Egils. Víkingseðlið og skáldlistin kom
hvort tveggja að góðu gagni við að halda
hlut sínum gegn konungsvaldinu.
Þessi kenning um tvo höfunda verður nú
að sjálfsögðu viðfangsefni fræðimanna á
næstunni. Bendingar og líkur Sveins Berg-
sveinssonar verða metnar og rökræddar
fram og aftur.
Rétt og rangt
Siðferði, samfélag og manneðli heitir
grein eftir Vilhjálm Árnason. Sú ritgerð er
skrifuð í tilefni af bók Páls S. Árdal,
Siðferði og mannlegt eðli.
Hér er fjallað um hið foma viðfangsefhi
hvað geri dyggðina dyggð og hver sé munur
á réttu og röngu. „Mælikvarði góðs og ills
býr í tilfinningum hvers og eins okkar er við
höfum lært að líta á eiginleika annarra frá
hlutlausu sjónarmiði". En hvemig gengur
að líta hlutlaust á málin. Mér kentur oft í
hug staka eftir frænda minn einn, Guðmund
Eiríksson hreppstjóra:
Lengra komid ekki er enn,
oft þó reynum að dylja,
réttlæti það reikna menn
í reyndinni sem þeir \ilja.
Hér má minnast þess sem áður er sagt
um Gest Pálsson og sögur hans.
Og aftur snúum við að fyrri þætti
þessarar umsagnar þegar við lesum viður-
kenningarorð Vilhjálms um Aristóteles.
Fomgrikkir standa enn fyrir sínu.
Jarðvegur fomsagnanna
Helgisögur, mælskufræði og forn frásagn-
arlist er ritgerð eftir Sverri Tómasson.
Hermann Pálsson hefur vakið athygli á
því að vissum setningum í fomsögum ökkar
svipar til þess að þær gætu vcrið þýðingar á
spakmælum og orðskviðum úr latínubók-
um. Þessi ritgerð Sverris er hliðstæð þeim
athugunum. Hann leggur til gmndvallar
menntun og bókmenntir samtímans til að
mcta þann jarðveg sem fombókmenntir
okkar em sprottnar frá. Þetta hlýtur að vera
mjög heillandi viðfangsefni og Sverrir Tóm-
asson virðist vera í röð efnilegri fræði-
manna.
Sverrir lýsir viðfangsefninu svo að það
snúist um tvösvið fomíslenskrarsagnaritun-
ar, í fyrsta lagi um helgisagnaritun og áhrif
hennar á veraldlegar bókmcnntir en í
annan stað um mælskufræði, ræður í
fomum sögum og hvemig skólalærdómur
nýtist frásagnarmönnum.
Nú er ritgerð Sverris lesin án þess að hafa
séð sumar þær bækur sem hún fjallar um.
Það stendur þó ekki í vegi fyrir því að þykja
umræða hans bæði fróðleg og skemmtileg.
Astæða er til að gleðjast yfir því að þessar
rannsóknir beinast nú að sviöum sem lítt
hafa verið á dagskrá um hríð, enda þótt
ýmsar kenningar unt rittengsl séu nacsta
gamlar.
Nú er skarð fyrir skildi
Enn eru nokkrir ritdómar í Skími svo
sem vant er og vera ber. Þeir taka nær 30
bls. Merkastan þeirra tel ég dóm ritstjórans
um íslenskar smásögur 1847-1974 I-III. Sú
umsögn fyllir 10 blaðsíður með smáu letri.
Að baki hennar liggur mikil þekking og
mikil hugsun og vekur lestur hennar söknuð
vegna þess að höfundur hennar er nú
horfinn frá bókmenntaumræðunni og er
þar skarð fyrir skildi.
Halldor Kristjansson hi
skrifar um bækur