Tíminn - 06.04.1986, Page 4

4 Tíminn
Sunnudagur 6. apríl 1986
UM 1590
VAR TIL
NORÐUR í
ÓFEIGSFIRÐI
ÁSTRÖNDUM
FERÐASAGA,
SEM MARGAN
MUNDI LANGA
TIL AÐ LESA, EF
HÚN VÆRI ENNÞÁ
TIL, EN ÞAÐ ER
HÚN SEM SÉ EKKI,
- ÞVÍ MIÐUR. ÞETTA
VAR FERÐASAGA
BJÖRNS NOKKURS
EINARSSONAR, SEM
FÉKK AUKNEFNIÐ
JÓRSALAFARI EFTIR
LANGAR OG STRANGAR
FERÐIR UM FJÖLDA
LANDA, ÞAR Á MEÐAL
NORÐURLÖND, ÞÝSKA-
LAND, ÍTALÍU, SPÁN,
GRÆNLAND, - OG LOKS
GYÐINGALAND, EN SÚ FÖR
AFLAÐI HONUM JÓRSALA-
FARANAFNSINS.
ÞESSI FERÐASAGA HEFUR VERIÐ
TIL FRAM UNDIR UM 1700, EN ÞEG-
AR ÁRNI MAGNÚSSON KEMUR TIL
SÖGUNNAR ER HÚN ALVEG
GLÖTUÐ. ÞESS VEGNA VERÐUR AÐ
BYGGJA Á ÞVÍ SEM VITAÐ ER UM
BJÖRN JÓRSALAFARA OG FERÐIR
HANS AF ÖÐRUM HEIMILDUM HÉR.
NÚ Á DÖGUM þykja þcir
vera talsvert sigldir sem
farið hafa um öll helstu
Evrópulönd eins og
Björn og kannski spölkorn út úr kristninni
líka, eins og til la'ndanna við botn Miðjarð-
arhafs. En hvað er nútíma ferðareynsla á
borð við þá menn sem fyrir mörgum öldum
fóru þetta allt, - ekki á þotu skýjum ofar,
heldur ríðandi hrossum eða ösnum og
stundum fótgangandi og börðust áfram
yfir sollinn sæ á smáum og varla mjög
traustum skipum. Þeir lögðu aðeins fáa
tugi kf/ómetra að baki á dag, höfðust við í
litlum gistihúsum við vegina eða þá að þeir
sváfu í tjöldum á berangri og vissu hætturn-
ar bíða við hvert fótmál. Heim kontnir
hljóta þeir að hafa haft frá öllu fleiru
að segja en við nútímamenn sem oft höfum
frá fáu nýstárlegu að greina, þótt við
framvísum digrum bunkum af litmyndum
eftir reisuna.
Sterkir stofnar
Björn var af góðum kominn. Afi hans
Eiríkur Sveinbjarnarson hafði verið í för-
um og sleginn til riddara af Hákoni hálegg
1316, herraður og gerður að hirðstjóra á
fslandi. Hann eignaðist Vatnsfjörð með
konu sinni Vilborgu, sem var afabarn
Snorra Sturlusonar. í Vatnsfirði var svo
fæddur faðir Björns, Einar Eiríksson, sem
einnig var höfðingi og margsigldur. Hann
bjó ýmist í Vatnsfirði eða á Grund í
Eyjafirði og það var meðan hann bjó þar
að kona hans, Helga Þórðardóttir, vann
þáð afrek að drepa hinn illa þokkaða
hirðstjóra, Smið Andrésson, og menn
hans, er þeir höfðu tekið hús á henni eina
sumarnótt 1362. Það var hinn svonefndi
Grundarbardagi sem frægur er enn í dag
og fékk móðir Björns nafnið Grundar-
Helga í munni alþýðu á eftir.
Grænlandsförin
Björn Jórsalafari, sem af þessu bergi var
brotinn, mun hafa verið fæddur um 1350.
Því má nærri geta að hann hefur fengið hið
besta uppeldi og með höfðingjasniði. Þeg-
ar faðir hans drukknaði á ísafirði 1383 tók
hann við mannaforráðum eftir hann og
miklum auði. Hann kvæntist Sólveigu
Þorsteinsdóttur, dóttur Þorsteins Eyjólfs-
sonar lögmanns, sem um er sagt að hafi
verið „góð kona og göfug, vitur og vel
menntuð og kvenskörungur." Hún var
með bónda sínum í utanferðum hans og
1401 fór hún utan þótt bóndi hennar færi
ekki með. Af því má sjá að nokkuð hefur
verið í hana spunníð. Sólveig fór utan á
skipi sem Björn hafði látið smíða í helm-
ingafélagi við Skálholtskirkju.
Fyrstu utanferðina fór Björn 1379 með
Oddgeiri Skálholtsbiskupi til Rómaborgar
og er sagt að í þeirri ferð hafi móðir hans,
Grundar-Helga, verið með honum.
Aðra ferðina fór hann 1385 og lá leiðin
til Noregs, kona hans var þá með honum.
En skipið fékk vond veður og hrakti til
Grænlands og er af því mikil saga. Græn-
lendingar tóku þeim hjónum með kostum
og kynjum, settu Björn yfir Eiríksfjarðar-
sýslu og guldu honum slátur í gjaftolla.
Sagt er að á Grænlandi hafi Björn
bjargað tveimur tröllum (þ.e. eskimóum)
úr flæðiskeri og sóru þau „tröllin" honum
trúnaðareiða og skorti hann ekki afla
þaðan af, því þau veiddu allt ti! matar og
klæða sem þurfti. Þótti skessunni hámark
alls yndis þegar Sólveig leyfði henni að
hampa barni sem hún hafði þá nýlega alið.
Hún vildi hafa höfuðfald eins og húsfreyjan
og faldaði sér með hvalgörnum. Þau tröllin
eru sögð hafa fleygt sér í sjó á eftir skipinu
þegar Björn hélt heim og drepið sig þannig
sjálf. Slíkar mætur höfðu þau á þeim
hjónum.
Það var á leiðinni frá Grænlandi að
Björn er sagður hafa komið við í Gunn-
bjarnarskerjum, sem eru undan ísafjarðar-
mynni. Þangað þorði helst enginn maður
að fara, en Björn sté á land og taldi þarna
18 bæi. Björn hlaut gistingu hjá einum
bændanna og hlaut allan hinn besta aðbún-
að. En eitt sinn þegar bóndinn gekk út var
stúlka nokkur eftir í stofunni, sem fóstraði
barn. Hún kvað þetta:
Gisti sá engi
hjá Gunnbirni,
sem góð hefur klæði
og gripu væna.
Svelgur hann sína gesti,
sem svín eti grísi
og dillendó.
Björn skildi þetta sem aðvörun og gekk
á braut með mönnum sínum og sigldi á ■
braut.
Málaferli í Noregi
Björn kom frá Grænlandi 1387, en strax
árið eftir hóf hann þriðju förina og líleiðin
til Noregs.
Þegar þangað kom var lögð fram kæra á
hendur honum og félögum hans fyrir að
hafa siglt til Grænlands og keypt krúnunn-
ar góss móti lögum. Var settur 14 manna
dómur í Björgvin til þess að dæma í
málinu, en Birni tókst að sanna að hann
hefði orðið að gera þetta til þess að bjarga
lífi sínu og sinna og var sýknaður.
Þeir félagar fóru síðan um Danmörku og
Þýskaland og suður til Rómaborgar og
komu allir aftur heilir á húfi heim 1391 og
tóku land í Þerneyjarsundi.
Loks var það fjórða og síðasta ferð
Björns, ferðin til landsins helga, en í hana
lagði Björn 1405. Með honum fór utan
Vilchin Skálholtsbiskup. Enn var kona
hans með í förinni. Áður en af stað var
haldið gerði hann erfðaskrá sína og gaf
miklar gjafir kirkjunni í Vatnsfirði, svo
hann mætti koma aftur heill heim. Þar á
meðal voru rekafjörur og jarðeignir og alls
lags dýrir gripir, eins og „12 stikur með
bleikt léreft til messuklæða, koparkúla
sexhyrnd og kertastika úr kopar.“
Jórsalaförin
Til Noregs var komið um haustið og
andaðist þ§r Vilcin biskup og sá Björn um
útför hans í Björgvin með miklum tilkostn-
aði. Áskell erkibiskup var viðstaddur og
sjö lýðbiskupar og stóðu veisluhöld í
marga daga.
Þá lögðu þau hjónin af stað og fóru fyrst
til Rómaborgar. Þaðan var haldið til
Feneyja. Síðan var farið til Jerúsalem að
gröf Krists. Því miður er ferðasagan
glötuð, sem áður segir, svo ekkert nánara
vitum við um þann leiðangur, en frá
landinu helga var aftur siglt til Feneyja.
Þar skildu leiðir hjónanna. Sólveig fór
beint norður til Noregs, en Björn átti fleiri
erindum að sinna.
Áður en hann hélt frá íslandi hafði hann
lýst yfir að hann væri því heiti bundinn að
sækja heim hinn heilga Jakob postula í
Compostella á Spáni, og nú lá því leiðin til
St. Jago de Compostella. Þar veiktist
Björn og lá í hálfan mánuð, en náði sér vel.
Hann fór nú til Frakklands og um
Flandern til Englands, þar sem hann sótti
heim hinn hcilaga Thomas í Kantaraborg.
þaðan var farið til Noregs og kom hann
þangað 1410, - fimm árum eftir að upp var
lagt í förina. Hann ætlaði nú til Íslands, en
komst ekki í byrjun lengra en til Hjaltlands
og var þar um veturinn. Sumarið eftir kom
hann svo heim í Vatnsfjörð og má segja að
kirkjan sem hann hlóð á gjöfunum hafi
dugað vel til áheita.
Höfðingsbragur
Björn Jórsalafari lifði í góðum friði við
landa sína, enda má segja að fáir hafi orðið
til þess að reyna að beita hann ofstopa.
Hann hafði hirðstjóraumboð hér á landi
í fjarveru Árna biskups Ólafssonar og
segir að hann hafi þá sem endranær verið
í góðri vináttu við hina helstu menn hér á
landi, slíkur höfðingi sem hann var og
ágætismaður.
1392 fór hann að heimboðum til hinna
voldugustu manna í landinu, fyrst í
Skálholt, en síðan um Austurland og
Norðurland. Var honum tekiðmeð kostum
og kynjum í förinni hvar sem hann kom.
Heima fyrir sat hann við hinn mesta
höfðingsskap og rausn í hvívetna. Hann
hafði um sig hirð að sið útlendra höfðingja
og máldrykkjur. Hann hafði og að fornum
sið skáld sér við hönd, sem kváðu um
ferðir hans og athafnir, svo ekki féllu f
gleymsku þegar frá liði. Skáldið átti að
skemmta sunnudag hvern, þriðjudag og
fimmtudag. Skáld hans var Sigurður fóstri
Þórðarson, sem verið hafði með honum á
Grænlandi. Hann orti Skíðarímu, sem enn
er til og hefur þótt skemmtileg.
Því tniður hefur þó minna varðveist af
því sem gera átti afrek Björns svo ódauðleg
í kveðskap.
Björn dó suður í Hvalfirði og var
jarðaður í Skálholti. Það hefur þótt skrýtin
ráðstöfun, því hann hafði lagt svo fyrir að
hann yrði grafinn í fordyri kirkjunnar í
Vatnsfirði, sem hann hafði gert svo vel við
með gjöfum. En Skálholt var svosem nógu
virðulegur legstaður.
Björn Jórsalafari var einn síðustu ís-
lensku höfðingjanna sem höfðu á sér það
stórmennskusnið sem landar hans ortu um
rímur og skráðu um sögur á myrkum og
horsælum öldum sem yfir gengu hver af
annarrí eftir hans daga. Það má meira að
segja deila um það hvort enn í dag finnist
þeir menn sem telja má hans jafna. Til hans
má því enn líta í leif að horfinni frægð.
Jórsalafari
Hann fór ásamt frú sinni til Feneyja og
Jerúsalem, lá í flensu á Spáni og heilsaði
upp á heilagan Tómas í Kantaraborg