Tíminn - 06.04.1986, Blaðsíða 21

Sunnudagur 6. apríl 1986 Jíminn 21
nn-listatíminn-listatíminn-lista
R TIL eitthvað sem
gæti kallast íslensk
„intelligensía"?
Og ef svo er, hvar
er hana að finna?
En, kannski fyrst af öllu, hvað
í ósköpunum er „intelligensía"?
Eitthvað á þessa leið hugsaði
ég fyrir nokkrum árum þegar ég
rakst á grein í blaði sem amerík-
anar gefa út í Frakklandi og bar
heitið „Hver er hver í frönsku
„intelligensíunni““. Á sarna tíma
voru öll frönsk blöð full af grein-
um eftir meðlimi þessarar áður-
nefndu „intelligensíu", þar sem
þeir veltu fyrir sér hlutverki sínu
og skyldum.
Nú hafði mér á þeim tímaekki
hlotnast sá heiður að vera gerður
að blaðamanni á Tímanum, svo ég
gerði lítið annað við þessar hugs-
anir en að hlægja að þeim. Mér
fannst mikið fyndið að bera sam-
an þá sem skrifuðu í frönsk blöð
og veltu fyrir sér og lesendum
ýmsum þáttum menningarinnar
og þá sem fylltu út samskonar
dálka á íslandi.
Þegar ég hafði þreytt kunn-
ingja mína lengi með þessari
fyndni minni, benti einn þeirra á
að það væru léleg vísindi að
heimfæra menningarfyrirbrigði
einnar þjóðar yfir á aðra. Þetta
sætti ég mig vel við, enda orðinn
allt að því jafn leiður á umræðu-
efninu og kunningjar mínir. ís-
lensk „intelligensía" var líka orð-
in uppfull af fáráðlingum og geð-
sjúklingum, því fólki sem dag-
blöðin leggja hvað mestan metn-
að við að koma á framfæri, - og
um slíkt fólk hefur enginn nennu
til að tala um til lengdar.
Síðan liðu fjögur þing.
Þá hafði ég komið mér í það
klandur að sjá um vikulega opnu
í Tímanum, sem eins og nafnið
bendir til á að fjalla um menningu
og listir. Það lýsir kannski betur
menningarumræðu á íslandi en
margt annað, að þetta er klandur
sem fæstir vilja og ég lenti í fyrir
þá eina sök að vera neðstur í
goggunarröðinni, þá nýbyrjaður
á blaðinu.
En með því að eggja mína
takmörkuðu samviskusemi hófst
ég handa og reyndi að gera mitt
besta, talaði fjálglega um hluti
sem ég hafði ýmist lítið eða
ekkert vit á, og bæði bjóst við og
vonaði að upp risu menningarvit-
ar og tuktuðu mig til fyrir að
flagga fávisku minni undir yfir-
skyni þekkingar. En það gerðist
ekki og ég verð að viðurkenna að
ég er dálítið súr yfir því. Það var
ekki einu sinni að ntenn réðust á
mig á öldurhúsum og leiðréttu
mig, þó hef ég það frá marinisem
ég treysti vel að ástæðan fyrir því
hversu lítið fer fyrir menningar-
umræðu í blöðunum sé sú að
ísland sé lítið land og menn geti
allt eins lamið menn á börum eins
og að rífast í fjölmiðlum.
Ekki veit ég hvort skrif mín
hafi verið ómerkilegri en gengur
og gerist eða hvort menn séu
orðnir svo vanir því að blöð séu
uppfull af kjaftæði að það taki
því ekki að svara neinu sem í
þeim birtist.
Eða hvort fjölmiðlar eru
orðnir einkaeign þeirra sem við
þá vinna á sama hátt og stjórnmál
eru orðin einkamál atvinnu-
pólitíkusa.
Allavega geta svokallaðir fjöl-
miðlamenn hent nær því hverju
sem er í fólk án þess að nokkur
kippi sér upp við það. Meira að
segja Sjónvarpið getur haldið á
lofti skrallmennum og varpað
þeim sem einu sinni voru kallaðir
listamenn út í kuldann, án þess
að nokkrunt þyki umtalsvert.
Það var með þessa ömurleika
tilfinningu innanbrjósts að ég fór
á stúfana til að endurgera grein-
ina sem minnst var á í upphafi og
reyna að kortleggja íslensku „int-
elligensíuna".
Mér hefur alltaf fundist það
vera ein af skyldum menningar-
vitanna að vaka yfir menningunni
og beita sjálfstæðum hugsana-
gang sínum til að gagnrýna og
leiðrétta það sem þeini þykir fara
miður. Það kann að vera að þetta
sé orðin gamaldags krafa, - þá er
það leiðinlegt.
Sú aðferð sem ég beitti við að
kafa eftir „intelligensíunni" var
ekki vísindaleg, enda eru blaða-
riienn ekki vísindamenn. Hún
var heldur ekki í anda heimspek-
innar, því blaðamenn hafa of
knappan tíma til að geta Iátið
eftir sér að hugsa mikið.
Aðferðin var í stuttu máli sú að
ganga að fyrsta manninum sem
ég hitti og spyrja hann: - Hver er
hin íslenska „intelligensía"? Eftir
að hann hafði gefið mér hana upp
settist ég við símann og hringdi í
efsta manninn á blaðinu og spurði
hann þess sama. Sá bætti við
listann, og svo hélt ég áfram koll
af kolii, þar til ég var búinn að
tapa áttum í nafnaflóðinu. Þá tók
ég listana saman og raðaði þeim
upp eftir bestu samvisku. Ég
rcyndi að gæta þess, bæði við
hringingarnar og við endanlega
listann, að sniðganga ekki neinn
af hinum ýmsu afkimum menn-
ingarinnar þar sem vita væri hugs-
anlegt að finna.
Ég talaði alls við fimmtán
menn, svo af því má sjá að ég
tapaði fljótt áttum.
Árangur af þessari könnun
minni má sjá hér að neðan, þar
sem andlitsmyndir af menningar-
vitunum raða sér upp. Mönnum
er velkomið að skemmta sér eða
íhuga yi'ir þeint.
Þegar ég var að veiða listann
upp úr mönnum snerist spjallið
ósjaldan um menningarumræðu
á íslandi. Flestum fannst henni
ábótavant, aðrir könnuðust ekki
við hana. íslensk menning virtist
vera eitthvert tabú sem ekki var
hreyft nema í reiðiham, og í
reiðiham verða öll rök máttvana.
Hér væri öll umræða eins og fyrir
byrjendur, menn kæmu frá námi
og endurtækju kennslustundirnar
frá prófessorunum. Sama væri
reyndar að segja um pólitíska
umræðu, hún væri einnig eins og
fyrir byrjendur. Stjórnmálamenn
töluðu alltaf til fólks eins og það
væri fætt í gær og vitnuðu sjaldan
til hugmynda, heldur þrástöguðust
á einhverjum vandamálum sem
virtust hafa fallið af himnum.
íslensk menningarumræða
væri nákvæmlega eins og annað
hér á landi; máttvana, fátæk í
anda, skrallgjörn og tilviljana-
kennd.
Þegar talið barst að hinni hugs-
anlegu íslensku „intelligensíu"
brugðust menn misjafnlega við.
Sumir höfðu á reiðum höndum
lista með tugum nafna sent þeir
vildu setja í þann flokk og urðu
þeir atkvæðamestir við endanlega
gerð listans hér að neðan. Aðrir
brugðust allt að því reiðir við,
spurðu hvort ég meinti þetta
frumsýningarlið sem drekkur Du-
bonnet og Asna og passaði sig á
, því að segja aldrei neitt af viti
Éða fyllibytturnar á börunum.
Róuðust síðan og gáfu upp nöfn
vegna þess hversu vænt þeim
þótti um fyrirbrigðið.
Sú kenning sem mér fannst
hvað skrítnust í þessum samtöl-
um var sú að blaðamenn bæru
einir ábyrgð á hvernig komið
, væri fyrir íslenskri menningarum-
ræðu. Það vildi ég ekki viður-
kenna, enda vildi ég ekki játa
skömmina uppá sjálfan mig og
stéttarbræður mt'na. Þó svo ís-
lensk blöð hampi þeim sem síst
eiga það skilið, dragi upp skekkta
og skrumskælda mynd af íslensku
menningarlífi, séu gróðrarstía
fyrir delluhugmyndir og kjaftæði
og leggi minna pláss undir menn-
ingu en íþróttir og teiknimynda-
sögur, - þá er það ekki svo að
síður þeirra séu ataðar það mikl-
um saur að skrif manna utan
blaðanna með heila hugsun
drukkni í honum. Það er þá ekki
nema að við aðhyllumst einhvers-
konar elítu-hugmynd að við sætt-
um okkur við það.
Dagblöð eru einu sinni besti
kosturinn þegar menn vilja ná út
fyrir sinn vanalega hring. Þau
gefa möguleika á untræðu manna
úr mismunandi hólfum og það er
gott, - allavega er það meira
gaman.
íslensk menning er á jafn góð-
um tímamótum nú og áður, og
enn er það vandasamt að átta sig
á hvað felst í því að vera íslend-
ingur. Að ekki sé minnst á fjöl-
miðlabyltinguna og gervihnett-
ina.
Því segjuin við; brennið þið
vitar.
-gse
Sigurður Líndal
Njörður P. Njarðvík
Bragi Ásgeirsson
Þorsteinn Gylfason
Páll Skúlason
Árni Bergmann
Guðbergur Bergsson
Halldór Björn Runólfsson
Aðalsteinn Ingolfsson
Magnús Pálsson
Helgi Þorgils Friðjónsson
Matthías Viðar Sæmundsson
Sveinn Einarsson