Tíminn - 16.01.1987, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 15. janúar 1987
Tíminn 15
BÓKMENNTIR

VAR ODINN
KARLREMBUSVÍN?
Úr heimi kvennabókmennta
Það er býsna fróðlegt viðtalið við
Helgu Kress sem kom í desember-
hefti Veru, biaðs Kvennaframboðs-
ins í Reykjavík og Samtaka um
kvennalista. Raunar kemur hún þar
víða við, en meginefni viðtalsins
fjallar um skoðanir hennar á því sem
hún nefnir annars vegar kvennabók-
menntir og hins vegar kvennarann-
sóknir í bókmenntum.
Með orðinu kvennabókmenntir á
Helga við allar bókmenntir eftir
konur. Þegar hún talar um kvenna-
rannsóknir á hún við það þegar
sjónarhornum kvenna er beitt, innan
hvaða fræðigreinar sem er, til þess
að spyrja spurninga og til þess að
draga í efa það sem hún nefnir
„gervalla rannsóknarsöguna, for-
sendur hennar, gildismat og meðferð
á heimildum." Síðan geta kvenna-
rannsóknir í bókmenntum beinst
bæði að verkum eftir karla og konur,
og er þá málið kannski orðið dálítið
flókið, en ætti þó ekki að vera
neinum óskiljanlegt.
Róttækar skoðanir
Hér eru því töluvert róttækar
skoðanir og byltingarkennd viðhorf
á ferðinni, og þarf raunar engum að
koma á óvart. Helga Kress hefur
verið einn helsti frumkvöðull að
kvennarannsóknum í bókmenntum,
og raunar unnið þar töluvert merki-
legt brautryðjendastarf.
Á sínum tíma varð hún fyrst til
þess að taka fyrir ímyndir kvenna í
nokkrum nýjum og nýlegum íslensk-
um skáldsögum. Þá vakti hún á því
athygli að konunum var þar óhæfi-
lega oft lýst ýmist sem einum saman
kynverum eða þá nánast sem þrælum
karlanna. Þetta hafði vafalaust sín
áhrif. Og má mikið vera ef skrif
hennar um efnið hafa ekki haft bara
töluverð áhrif á skáldsagnagerðina
hér á árunum eftir kvennaárið 1975,
þótt vafalaust hafi þar komið fleira
til.
Það er nefnilega þannig að í
skáldsagnagerð má oft greina ýmsar
sveiflur í efnisvali. sem nefna má
tískusveiflur ef mönnum sýnist svo.
Ég held að frá og með árinu 1975
hafi komið hér upp viss tíska í
skáldsagnagerð sem fólst í því að
fjallað var um sérviðhorf kvenna,
meðal annars þeirra sem fundu sig
einangraðar í blindgötu þess að vera
orðnar að einum saman stöðutákn-
um og verkfærum eiginmanna sinna.
Á næstu árum fylgdi hver skáld-
sagan um slík efni eftir aðra, og
flestir bestu höfundar okkar tóku á
einn eða annan hátt þátt í þessu með
verkum sem út frá einhverjum sjón-
arhóli tókust á við málefni kvenna.
Og gott ef ekki má meira að segja
halda því fram að þetta sé enn í
gangi, því að það væri alls ekki fjarri
lagi að setja fram þá skoðun að
Tímaþjófurinn hennar Steinunnar
Sigurðardóttur frá því núna í vetur
sé enn eitt verkið af þessari ætt.
Konur tískuefni
Það væri vissulegá ofrausn að
þakka Helgu Kress það að allar
þessar bækur skuli hafa verið
skrifaðar, en hitt verður að hafa í
huga að hér hefur verið tískuefni á
ferðinni sem rannsóknir hennar
mega vel hafa ýtt undir. Það hefur í
rauninni verið hliðstætt öðru yngra,
sem hún bendir á í viðtalinu, og er
að á síðustu árum hefur borið nokk-
uð á því að ungir karlrithöfundar
hafi verið „að skrifa um sjálfa sig
sem smápolla í ákveðnum borgar-
hverfum í Reykjavík," eins og hún
orðar það. Og þannig ganga bók-
menntirnar alltaf í sveiflum fram og
aftur, einn áratuginn er áherslan og
áhugi lesenda á þessu en í annan
tíma á hinu.
Á hinn bóginn má ekki láta annað
villa sér sýn, sem er að nú hefur farið
Helga Kress bókmenntafræðingur
saman í rúman áratug áhugi á
kvennarannsóknum í bókmenntum
og almennur áhugi á skáldverkum
um konur. Og líka er á það að líta
að á þessum tíma hafa konur verið
að vakna mikið til vitundar um
þjóðfélagslega stöðu sfna, og jafn-
réttiskröfur hafa sótt mikið á, bæði
meðal karla og kvenna og kannski
ekki síst að því er varðar verkaskipt-
ingu á heimilum.
Framtíð kvenna-
rannsóknanna
Þess vegna vekur þetta viðtal
óhjákvæmilega til nokkurrar um-
hugsunar um það hvort kvennarann-
sóknir í bókmenntum eigi raunveru-
lega framtíð fyrir sér, eða hvort þær
séu stundarfyrirbæri, sprottið upp af
tímabundinni þörf sem yfirstandandi
umræða um stöðu kvenna og núver-
andi áhugi þjóðfélagsins á þeim
málum kalli fram. Með öðrum orð-
um er spurningin um það hvort
reynsluheimur karla og kvenna sé í
grundvallaratriðum svo ólíkur að
rétt sé að skilja á milli kynjanna til
frambúðar í umfjöllun um bók-
menntir.
Og ef svo er, leiðir þá ekki af
sjálfu sér að sams konar þörf hljóti
að vera fyrir sérstakar karlarann-
sóknir í bókmenntum? Ef jafnrétti á
að ríkja, þá hljóta karlarnir að fá að
eiga sinn rétt eins og konurnar.
Nema þá að þeir hafi einokað bók-
menntirnar og bókmenntaum-
ræðuna svo rækilega til þessa að
konurnar þurfi að gera þar innrás til
að tryggja rétt sinn. En þá þarf líka
að gæta þess að bakslag þeirra verði
ekki of þungt og karlarnir fái að
halda sínum helmingi.
Og svo er það Völuspá
Þessar hugleiðingar eru raunar
sprottnar af því sem Helga segir í
þessu viðtali um Völuspá, „það stór-
kostlega kvæði, sem auðvitað er
komið frá konum,“ eins og hún
orðar það. Sanngirninnar vegna er
líklega réttast að taka hér upp orð-
rétt það sem hún segir um Völuspá
ogÓðin. Ummæli hennareruþessi:
„Eins og flest önnur Eddukvæði
hefur Völuspá varðveist í mjög af-
bökuðu formi og erfitt að fá á það
heillega mynd. Hin hefðbundna
túlkun er sú að það fjalli um heims-
endi sem átti að verða árið 1000. Ég
sé hins vegar í því lýsingu á útrým-
ingu og endalokum fornrar kvenna-
menningar. Pessi menning fólst í
skáldskap, lækningum og spádóms-
list, eða seið, sem allt tilheyrði einu
og sama sviðinu. Pað má sjá greini-
legar leifar af -þcssari menningu í
ýmsum goðsögnum fornbókmennt-
anna. í Islendingasögum úiroggrúir
af frásögnum af því hvernig völvum
og fjölkunnugum konum er útrýmt
og hvernig þaggað er niður í konum.
Völuspá fjallar um það hvernig karl-
veldið náði undirtökunum. Pað er
kona sem talar, völvan, ýmist í 1.
persónu sem gerandi eða 3. persónu
sem þolandi. Kvæðið byrjar á því að
hún kemur upp, situr hátt eins og
seiðkvenna ersiður. Átökin í kvæð-
inu fara síðan fram á milli hennar og
Óðins sem hefur náð valdi á henni
með því að horfa í augun á henni.
Hann spyr hana í þaula og aflar sér
allrar þeirrar þekkingar frá henni
sem honum sýnist. Að því loknu
sekkur hún, hverfur undir yfirborð
jarðar. Hrapar af seiðhjalli niður í
ystu þögn og myrkur.
Óðinn er tákn karlveldisins, og
goðafræðin fjallar mikið um það
hvernig hann sölsar undir sig hvert
valdsviðið á fætur öðru. Petta gerir
hann með svikum, drápum ognauð-
gunum. Pað merkilega er að fræði-
menn, sem margir eru mjög upp-
teknir af siðfræði, virðast alls ekki
hafa tekið eftir þessu. Peir dá Óðin
og gera hann jafnvel að fyrirmynd
sinni í stað þess að fyllast ofboði yfir
hegðun hans!“
Mannorð Óðins
Svo mörg voru þau orð og þarfnast
ekki skýringar. Hins vegar er hér að
því að gæta að í bókmenntafræðinni
er til vel þekkt hugtak sem heitir
oftúlkun. Það er notað um það
þegar menn lesa meira út úr bók-
menntatexta en hann raunverulega
heimilar.
Það verður ekki betur séð en hér
sé á ferðinni skólabókardæmi um
oftúlkun. Kannski er hér að upphefj-
ast deila um innri mann eða karakter
Óðins, svona í líkingu við það þegar
Kínverjar deildu hvað mest um Kon-
fúsíus sáluga hér um árið.
En hitt fer ekki á milli mála að
Óðinn var hetja á síns tíma mæli-
kvarða. Og hetjuskapur þessa tíma
fólst einmitt í því að sýna sem mest
af því sem í dag er kalíað ofbeldi og
yfirgangur. Það sem þá þótti vera
karlmannsprýði er nú mannorðs-
skemmandi. Þannig breytast tímarn-
ir og karlmennskuímyndin með.
Líka er að því að gæta að ein-
hverra hluta vegna virðast menn hér
á miðöldum, eða a.m.k. fyrstu rit-
höfundar íslenskir, hafa haft heldur
illan bifur á seið, sem eins og Helga
bendir á var víst mestpart framinn af
konum. Ef það er rétt að Óðinn sé í
Völuspá að beita völvuna ofbeldi -
sem liggur raunar hreint ekki á
borðinu - er hann þá að því vegna
þess að hún er kona?
Rök fyrir slíku eru satt að segja
ekki sjáanleg, og raunar verður ekki
betur séð en að persónan, sem segir
frá í Völuspá, gæti alveg eins verið
karlmaður án þess að það þyrfti að
breyta nokkru. Átökin í verkinu
snúast fyrst og fremst um það að
Óðinn er þar að afla sér vitneskju
um framtíðina og örlög þeirra ás-
anna. Og hverju myndi það breyta
þótt í stað völvunnar kæmi karlmað-
ur og í stað Óðins til dæmis einhver
ásynjan? Ef einhver kúgar einhvern
í verkinu, hvað hefur það þá m eð
kynferði hlutaðeigandai að gera?
Kvennarannsóknir í bókmenntum
eiga fullan rétt á sér og hafa raunar
þegar gert töluvert betur en að
sanna tilverurétt sinn. Það er fyrir
löngu orðið ljóst að með slíkum
aðferðum má leiða ýmislegt það í
ljós sem aðferðir okkar karlanna ná
ekki til.
En sá sem hér ritar telur þó fulla
ástæðu til að feta sig áfram með gát
á þessu sviði eins og öðrum. Og
þessari túlkun á Völuspá er hann
alfarið ósammála. Það verður þá að
hafa það þótt hann verði kallaður
tákn karlveldisins eða karlrembu-
svín fyrir vikið. Harin ætti þá altént
að vera í sæmilegum félagsskap í því
efni - með Óðni sáluga.
-esig.
Kjördæmisþing Framsóknarfélags
Norðurlandskjördæmi vesfra
verður haldið í félagsheimilinu Blönduósi dagana 17-18.janúar. Þingið
hefst kl. 10.00 laugardaginn 17. jan. Steingrímur Hermannsson
forsætisráðherra mætir á fundinn.
Stjórn kjördæmissambandsins
Fundur B-listans í
Norðurlandskjördæmi eystra
Framsóknarflokkurinn heldur almenna stjórnmálafundi:
Föstudaginn 16. janúar:
Grenivík kl. 20.30 í gamla skólahúsinu.
Laugardaginn 17. janúar:
Dalvík kl. 16.00 í Víkurröst.
Sunnudaginn 18. janúar:
Ólafsfirði kl. 21.00 í Tjarnarborg.
Fundarefni alþingiskosningarnar.
Frambjóðendur flokksins mæta á fundina, halda framsöguræður og
svara fyrirspurnum.
Fundirnir eru öllum opnir.
Framsóknarflokkurinn - Framtíðarafl
Framsóknarmenn
Akureyri og nágrenni
í tilefni af opnun skrifstofu flokksins að Hafnarstræti 90 verður þar
opið hús sunnudaginn 18. janúar kl. 15.00 til 18.00. Frambjóðendur
B-listans verða á staðnum.
Framsóknarmenn fjölmennið.
Skrifstofa Framsóknarfiokksins,
Hafnarstræti 90,
sími 21180.
Opin virka daga frá kl. 9.00 til 17.00
Vestfirðingar
Aukakjördæmisþing framsóknarmanna á Vestfjörðum verður haldið
á Hótel ísafirði föstudaginn 16. janúar n.k. kl. 17.00.
Dagskrá:
1. Uppstilling á framboðslista flokksins fyrir næstu alþingiskosningar.
2. Steingrímur Hermannsson forsætisráðherra og Ólafur Þ. Þórðar-
son alþingismaður ræða stjórnmálaviðhorfin.
3. Önnur mál.
Formenn félaganna eru hvattir til að kjósa fulltrúa á þingið sem
fyrst.
Stjórn kjördæmasambandsins.
Akranes - Akranes
Almennur fundur verður haldinn 20. janúar
kl. 20.30 í Framsóknarhús-
inu Sunnubraut 21.
Alexander Stefánsson félagsmálaráðherra mætir á fundinn.
Framsóknarfélag Akranes
Rangæingar
Féiagsvist verður að Hvoii sunnudaginn - — W
18. janúar kl. 21. Guðni
Ágústsson mætir á staðinn. Fjölmennum. ., ^ :ýV. Pf;
Framsóknarfélag Rangæinga
Reykjanes
Fulltrúaráð framsóknarmanna í Reykjaneskjördæmi er boðað til
fundar mánudaginn 19. janúar n.k. kl. 20.30 að Hamraborg 5
Kópavogi. Uppstillingarnefnd leggur fram til samþykktar framboðslista
flokksins vegna alþingiskosninga 1987.
Stjórnin
Borgnesingar - nærsveitir
Spiluð verður félagsvist í samkomuhúsinu föstudaginn 16. janúar kl.
20.30.
Allir velkomnir.
Framsóknarfélag Borgarness