Tíminn - 18.01.1987, Page 10

10 Tíminn
Sunnudagur 18. janúar 1987
Himinninn
bítur frá sér
Yfir Suðurskautslandinu hefur óson -
verndarhjúpur jarðar rofnað allt að
strönd Argentínu. Röskun á hitastigi
jarðar, stórfjölgun sjúkdóma og dauði
plantna og lífvera í sjó og á landi gæti
vofað yfir
Rannsóknamönn-
um var ekki til setu
boðið. Þegar í ágúst
hættu bandarískir vís-
indamenn á að fljúga til suður-
skautsins, þótt heimskautanótt-
in mikla væri enn ekki á enda.
Þessi fimmtán manna hópur átti
að komast að því svo skjótt sem
auðið væri hvað hæft væri í
uggvænlegum uppgötvunum
breskra vísindamanna, en þær
bentu til að hægt og hægt væri að
ljúkast upp gat í ósonlaginu yfir
Suðurskautslandinu, en óson-
lagið myndar hjúp um jörðina í
40 km. hæð. Það gegnir því
hlutverki fyrir líf á jörðinni að
það bægir frá útfjólubláu Ijósi
sólar.
Nemur við suðurodda
Argentínu
Bandarísku vísindamennirnir
staðfestu niðurstöður Bretanna.
Líkt og gerst hafði á vorin á
Suðurskautslandinu í mörg ár,
þá rofnaði nú ósonlagið í nokkr-
ar vikur. Gatið hafði líka farið
stækkandi, eins og áður hafði
verið að gerast árlega. Útjaðar
þess nam nú við suðurodda Arg-
entínu.
Vísindamennirnir sendu það
álit sitt í skeyti um gervihnött að
engar sannanir væru fyrir þeirri
tilgátu að gatið í ósonlaginu
mundi fyllast aftur fyrir áhrif
veðrabreytinga og hverfa þannig
eins og ilíur andi. Að áliti Susan
Solomon, leiðangursstjóra, virt-
ist svo sem mengunaráhrif frá
jörðu væru skaðvaldurinn. Þar
með væri sú hætta fyrir hendi að
gatið héldi enn áfram að stækka.
Ef til vill kynni sams konar gat
að opnast yfir norðurpólnum
innan tíðar. „Það getur enginn
útilokað,“ segir Michael McEnr-
oy, prófessor við Harwardhá-
skóla.
Þessar upplýsingar hafa nú á
ný vakið upp ótta sem fyrst
kviknaði á árunum eftir 1970 í
þessa veru. Þá vöruðu tveir
ungir vísindamenn í Kaliforníu
við því að klórflúorkolefni úr
spraybrúsum ógnuðu ósonlagi
jarðar. Þar sem þessi efni hafa
sannast að vera mjög stöðug
gagnvart efnabreytingum, sbr.
athuganir Sherwood Roland og
Mario Molina, þá stíga þau til
himins án þess að brotna niður.
Er það fyrst þegar efnin eru
komin 35^40 kílómetra upp
Yfir iðnaðarsvæðum hvelfist nú
og plöntulífi.
loftið eða þangað sem útfjólu-
bláu geislarnir bylja á lofthjúpn-
um, að hið „harða“ ljós fær
brotið klóratómið úr mólekúl-
unum. En klór er mjög skeinu-
hættur ósoni. Efnafræðingar
telja að eitt klóratóm geti eyði-
lagt um tíu þúsund ósonmólek-
úl.
Aukning sjúkdóma
Hverfi ósonlagið, þá hefur
það geigvænlegar afleiðingar
fyrir lífið á jörðinni. Aðeins eitt
prósent rýrnun þess hefði í för
með sér feiknalega aukningu
húðkrabbatilfella meðal hvítra
manna. Svifinu í sjónum væri
líka stefnt í hættu. Útfjólubláu
hjálmur úr ósoni, sem getur orðið mjög skaðlegur heilsu manna
Barði Þorkelsson
geislarnir sem yrðu nú miklu
sterkari, mundu hægja á vexti
þessa lífsnausynlega viðurværis
fiskanna. Sama á við um nytja-
jurtir. Líffræðingar telja að um
þriðjungur þeirra sé afar við-
kvæmur fyrir útfjólubláu ljósi.
Hagsmunaaðilar í iðnaði hafa
þó stöðugt vísað þessu öllu á
bug og vísað til talna sem segja
að ósonmagnið sé stöðugt. Samt
hafa lönd eins og Bandaríkin og
Svíþjóð bannað notkun klór-
flúorkolefna í iðnaði. Heims-
framleiðslan eykst samt sem
áður stöðugt. Notkun klór-
flúorkolefna hefur farið vaxandi
við gerð kælitækja, ísskápa og
loftkælikerfa. Ætla má að um
700 þúsund tonn af efninu, sem
er lofttegund, stigi til himins
árlega. Aður en vart varð við
gatið yfir suðurskautinu voru
vísindamenn þegar farnir að
hugleiða hvort ekki væri tími til
kominn að senda út aðvaranir.
Því ollu framfarir á sviði veður-
fræði og meiri vitneskja um
efnabreytingar í andrúmsloft-
inu, þar sem margt hættulegt
virtist vera að gerast. „Óson
verður stærsta umhverfisvanda-
mál næstu áratuganna,“ segir
prófessor Dieter Kley við
„Rannsóknastofu fyrir mengun
í andrúmsloftinu,“ við kjarn-
orkurannsóknastöðina í Julich í
V-Þýskalandi.
Nýtt ósonlag
Samt er það staðreynd að
ósonmagnið í lofthjúpi jarðar er
sífellt stöðugt, - en með nýjuni
formerkjum. Ósonlagið í efri
loftlögunum minnkar, en eykst í
loftlögum nær jörðu.
sonmælingar hafa fariö fram hér á
landi um árabil og eru þær hluti
alþjóölegrar keðju mælistöðva um
heim allan. Veðurstofan hefur
annast þessar mælingar og
umsjónarmaður með þeim er Barði
Þorkelsson starfsmaður
jarðeðlisfræðideildar
Veðurstofunnar. Við spurðum
Barða um þessar mælingar.
þess að sólin er notuð sem
Ijósgjafi og hún þarf að vera í
ákveðinni lágmarkshæð til að
hægt sé aðmæla.“
Það kom fram hjá Barða að
tækið hér er einn hlekkur al-
þjóðlegrar keðju mælistöðva
og núna eru í gangi eitthvað á
milli 60 til 80 tæki á jörðinni,
en mælingar hafa verið gerðar
á u.þ.b. 200 stöðum með svona
tækjum eða svipuðum.
- En hvað með niðurstöður
mælinga, er unnið úr þeim hér?
„Það hefur nú ekki verið
unnið úr þeim sérstaklega, þó
vinnum við úr þessu ákveðnar
tölfræðilegar niðurstöður.
Frekari úrvinnsla og samræm-
ing gagna fer svo fram í Kan-
ada þar sem sá aðili hefur
aðsetur sem safnar saman
niðurstöðum þessara mælinga
um heim allan.“
Eins og sést á töflunni hér þá
gefa niðurstöður mælinga hér
ekki til kynna neinar meirihátt-
ar sveiflur umfram það sem
eðlilegt er milli árstíða, auk
þess sem mæliskekkjur eru allt-
af einhverjar. „Hins vegar er
það svo á okkar slóðum svona
60-70 °Nbr. og svo 60-70 ° Sbr.,
- Hve lengi hafa ósonmælingar
farið fram hér á landi?
„Ósonmælingar byrja hér
1952 og standa samfellt til
1955, en þá verður hlé á þeim
um tveggja ára skeið og það er
svo frá 1957 sem þær hafa verið
stundaðar óslitið. Þá hófst
notkun þess tækis sem enn er
notað.“
- Er þá mælt á hverjum degi?
„Já, það er mælt einu sinni á
dag en það er ekki hægt að
koma við mælingum allt árið.
Frá miðjum nóvember og fram
í miðjan febrúar er erfitt að fá
marktækar niðurstöður, vegna

Kortið sýnir mismunandi þykkt ósonlagsins í
þúsundustu hlutum úr cm (10“3 cm STP) miðað við 0°C
og 1013 mb loftþrýsting. Punktarnir tákna þær stöðvar
þar sem ósonmælingar fara fram.