Tíminn - 25.01.1987, Blaðsíða 4

4 Tíminn
LEIÐARI
...og til hvers er að
hafa „ábyrgð“
Nokkuð má segja að gengið hafi á, eftir að
menntamálaráðherra vék fræðslustjóranum
nyrðra frá og liggur við að lætin minni á það sem
menn hafa lesið um brottvikningu gæslustjóra
Landsbankans 1909. Þetta mál á sér margar hliðar
og vekur upp hugleiðingar um stöðu opinberra
embættismanna.
Allir vita að í hinu svonefnda kerfi er fjöldi
manna, svo sem bestu manna vitaskuld, en sem
ekki sópar að í starfi og það þótt gegni talsvert
virðulegum stöðum. Einn áratuginn af öðrum
sitja þeir í sömu kompunni og það er ákaflega
óljóst hvað þeir eru að gera. Þegar beðið er um
starfslýsingu vantar auðvitað ekki að þeir eru
kafnir önnum og ábyrgð á pappírnum.
En sannleikurinn mun oft sá að á stólnum
þeirra gæti rétt eins staðið pappírskarfa. Starfs-
sviðið er ekki stærra en svo að margur lægra
settur kontóristigæti annað því án þess að taka
eftir að annir sínar ykjust að marki. En eitt og
annað hafa þessir menn sér til ágætis. Þeir eru
dagfarsprúðir og venjulega viðfelldnir og það
sem best er - aldrei valda þeir yfirboðurum
sínum neinum vanda. Það má alltaf vísa á þá og
segja að þar bíði málin í góðum höndum. Og þau
halda áfram að bíða.
Líklega er fræðslustjórinn fyrrverandi ekki
embættismaður af þessu tagi. Eitthvað hefur
hann greinilega aðhafst, hvenær svo sem öll kurl
koma til grafar varðandi hvað það er. Og þess
fær hann nú að gjalda. Hann er flísin sem komist
hefur í koppafeitina í kúlulegu kerfisins, þar sem
allt á að snúast svo hljótt og lipurlega. Hann
hefur farið ógætilega að og nú er hann kallaður
til ÁBYRGÐAR. Það er fyrirbrigði sem emb-
ættismaður má aldrei láta fyrir sig koma að reyni
á. Hann hefði átt að vera minnugri dæmis sumra
bankastjóra en svo að hann færi að brenna sig á
því soðinu. Honum fórst raunar enn klaufalegar
en þeim, því þeim tókst þó að reka illvættina
(þ.e. ábyrgðina) af höndum sér, áður en hún gat
læst í þá tönnunum. Sem betur fer hafa þó
margar góðar vættir komið á vettvang sem reyna
nú hvað af tekur að sveia ábyrgðinni burtu af
öxlum fræðslustjórans og vonandi tekst það á
endanum - eins og oftast.
Sennilega væri rétt að nema alla ábyrgð úr gildi
með lagasetningu. Hún er líka aðeins til óþæg-
inda og leiðinda. Þannig hefur kirkjan samþykkt
að það sé enginn Satan til - og því ekki að fara
eins að?
Umsjón Helgarblaðs:
Atli Magnússon
Þór Jónsson
Reinhard Reynisson
ERLEND
Sunnudagur 25. janúar 1987
Þórarinn Þórarinsson skrifar um: MALEFNI,
Lýðveldi múslima í Mið-Ásíu
geta orðið Rússum áhyggjuefni
Þeim er því nauðsynlegt að semja um Afganistan
HEIMSÓKN þeirra Shevardna-
dze utanríkisráðherra og Do-
brynins til Kabúl, höfuðborgar
Afganistan á dögunum, þykir
ótvírætt merki þess, að ráða-
menn Sovétríkjanna leggi orðið
kapp á að koma á friði í landinu,
sem tryggi hvort tveggja í senn,
að Rússar geti flutt heim her
sinn þaðan og við taki stjórn,
sem sé vinsamleg Sovétríkjun-
um, þótt hún sé ekki leppstjórn
þeirra.
Yfirleitt er litið á þessa heim-
sókn sem staðfestingu þess, að
Rússar styðji eindregið þá við-
leitni stjórnar Afganistan að
koma á vopnahléi í Afganistan
óg santningum við skæruliða.
Þetta vopnahlé hófst af hálfu
stjórnarinnar og rússneska hers-
ins 15. þ.m. og virðist hafa verið
sæmilega tekið af þeim skærulið-
um, sent hafa barist innan landa-
mæra Afganistan. Öðru máli
gegnir um þá hópa skæruliða,
sem hafa bækistöðvar sínar í
Pakistan, og studdir eru fjár-
hagslega af Bandaríkjunum.
Þeir ætla bersýnilega að halda
skæruhernaðinum áfram.
Óvíst er því hvernig tilraunin
til vopnahlés í Afganistan tekst.
Þar veltur mikið á afstöðu
Bandaríkjanna. Sennilega er
stjórn Pakistan heldur hlynnt
því. Dvöl flóttamannanna frá
Afganistan í Pakistan er stjórn
Pakistan mikil byrði og veldur
vaxandi andúð í landinu. Stjórn
Pakistan á við nóg önnur vanda-
mál að stríða, en hún má heldur
ekki missa hinn mikla fjárstyrk
frá Bandaríkjunum, en hann
byggist m.a. á því að hún uni
dvöl afgangskra skæruliða í
landinu.
ÞAÐ ER margt, sem rekur á
eftir Rússum að komast úr þeirri
klípu, sem hersetan í Afganistan
veldur þeim. Hún er þeim dýr
og veldur orðið óánægju og ugg
heima fyrir, m.a. vegna mann-
falls í liði þeirra. Hitt er þó
vafalítið rússnesku valdhöfun-
um ekki minna áhyggjuefni, að
styrjöldin í Afganistan getur
haft óheppileg áhrif í lýðveldum
múslinta í Sovétríkjunum og ýtt
undir vaxandi fylgi við heittrún-
aðarstefnu Khomeinis þar. í
kjölfarið gæti fylgt aukin þjóð-
ernisstefna og kröfur um fullt
sjálfstæði þessara lýðvelda.
Lýðveldi múslima í Mið-Asíu,
sem tilheyra Sovétríkjunum
með vissri heimastjórn, eru
fimm talsins. Stundum er Kaz-
akhstan þó ekki talið með, en
það liggur næst Rússlandi og er
heimkynni margra þjóðflokka
og trúflokka, þótt múslimar séu
þar fjölmennastir. Rússar hófu
að leggja Kazakhstan undir sig á
17. og 18. öld þótt þeir festu þar
yfirráð sín ekki til fulls fyrr en á
19. öld. Önnur lýðveldi í Mið-
Asíu, sent tilheyra Sovétríkjun-
um, komust ekki undir stjórn
Rússa fyrr en á árunum 1865-
1885. Þessi lýðveldi eru Uzbek-
istan, Turkmenia, Tajikistan og
Kirghizia.
Kazakhstan er langstærst
þessara lýðvelda að flatarmáli
eða um 2.715 þúsundir ferkm.
eða 27 sinnum stærra en ísland.
Það nær alla leið frá Úralfjöllum
til kínversku landamæranna
langt í austri, norður að Síber-
íuf Ibúar eru taldir um 19 millj-
Lýðveldi múslima í Sovétríkjun-
um
ónir. Rússar eru ekki nema lítill ‘
hluti þeirra. Það var á hinum
miklu óræktuðu sléttum
Kazakhstans sem Krústjoff hugð-
ist leysa vandamál rússneska
landbúnaðarins og lét plægja
þar um 42 milljónir hektara
óræktaðs lands. Sú tilraun
heppnaðist misjafnlega og átti
þátt í falli Krustjoffs.
Næst kemur Uzbekistan að
mannfjölda. Uzbekistan er um
447 þús. ferkm. að flatarmáli og
hefur urn 18 milljónir íbúa. Þar
voru fyrr á öldum miklar menn-
ingarstöðvar og er þar að finna
nokkrar fornfrægustu borgir í
Asíu. Uzbekistanar eru þar í
yfirgnæfandi meirihluta, þótt
þar sé að finna fleiri allfjöl-
menna þjóðflokka.
Turkmenia er 488 þús. ferkm.
að flatarmáli og eru íbúar þar
um 3,2 milljónir, en mikill hluti
landsins er sólbrennd eyðimörk.
Næst kemur Kirghizia, sem er
198 þús. ferkm. að flatarmáli og
hefur um 4,5 milljónir íbúa. Þar
er mikið hálendi og er helmingur
landsins í meira en 3000 m hæð
yfirsjávarmáli. Loks erTajikist-
an, sem er 143 þús. ferkm. að
flatarmáli og hefur nær 4 rnillj-
ónir íbúa. Mikill hluti þess er
hálendur. Þar hafa Rússar byggt
eitt mesta orkuver í Sovétríkj-
unum. Tajikistar eru í miklum
meirihluta þar.
Rússar hafa flutt til allra þess-
ara landa, sem nú telja um 50
milljónir íbúa, en mannfjölgun
hefur verið þar mjög ör síðustu
áratugi, m.a. vegna bættrar
heilsugæslu, sem dregið hefur úr
barnadauða. Sumar heimildir
telja, að um 1970 hafi fólk af
slavneskum ættum, aðallega
Rússar, verið um 21% íbúanna,
en séu nú ekki nema 13%. Þessi
þróun er talin valda Rússum
ugg-
Rússar hafa stefnt að því að
sögn að færa aukin völd og
ábyrgð í hendur heimamanna,
en samt mun oftast fylgt helni-
ingaskiptum þannig að Rússar'
skipa um heíming allra helstu
embætta.
RÚSSUM hefur gengið mis-
jafnlega að koma atvinnuháttum
og stjórnarháttum í Mið-Asíu-
lýðveldunum í nútímahorf. Þó
hafa orðið þar verulegar fram-
farir í landbúnaði og margvísleg-
ur iðnaður risið á fót. Framfarir
hafa orðið mestar á menningar-
sviðinu, og er yfirleitt búið að
útrýma ólæsi, sem var almennt
áður. Framfarir hafa yfirleitt
Shevardnadze og Dobrynin
orðið minni í Mið-Asíulýðveld-
um en í Síberíu, eða þeim hluta
Asíu, sem tilheyrir beint rúss-
neska lýðveldinu.
Fullyrða má þó, að framfarir
hafi orðið meiri í Mið-Asíulýð-
veldunum en í landamærahéruð-
um nágrannaríkja, t.d. Afgan-
istan og Pakistan.
Svo virðist sem sljóleiki í
stjórnarháttum og ýmis konar
spilling hafi aukist í Mið-Asíu-
lýðveldunum í stjórnartíð
Brésnjefs. Mikil hreinsun átti
sér stað í Uzbekistan á síðast-
liðnu ári og var hún hafin í
stjórnartíð Andrópoffs, en
framfylgt eftir að Gorbatsjov
hófst til valda. Meðal annars
kom í ljós að falsaðar hefðu
verið skýrslur um framleiðslu-
aukningu en það uppgötvaðist
m.a. úr geimhnöttum, sem
sýndu bómullarrækt ntiklu
minni en hún var talin. Þetta
leiddi til málaferla, sem, enduðu
með því að ráðherra sá, sem
hafði farið með stjórn bóntull-
arframleiðslunnar, Usmanov,
var dæmdur til dauða. Annar
háttsettur maður, Sharof Rashi-
dov, er talinn hafa fyrirfarið sér.
Mikil mannaskipti hafa orðið í
helstu trúnaðarstörfum í Uzbek-
istan síðan Gorbatsjov kom til
valda.
Hreinsun í stjórnkerfinu virð-
ist nú fara fram í Kazakhstan.
Þar hefur framkvæmdastjóri
Kommúnistaflokksins, sem var
Kazhakstani, verið rekinn og
Rússi látinn taka við starfinu, en
venjan er sú, að heimamaður
gegni þessu starfi. Þetta leiddi til
mótmælafunda í höfuðborginni,
Alma-Ata, en slíkt er óvenjulegt
í Mið-Asíulýðveldunum.
Valdhafarnir í Moskvu munu
vafalítið líta á það sem viðvör-
un. Sitthvað bendir til að Mið-
Asíulýðveldin geti orðið veikasti
hlekkurinn í Sovétríkjunum.
Reagan virðist óttast, að áhrif
frá sljórn kommúnista í Nicarag-
ua kunni að flæða yfir Mið-Am-
eríku, inn í Mexíkó og alla leið
til landamæra Bandaríkjanna.
Á svipaðan hátt geta Rússar
óttast að áhrifin frá Khomeini
eigi eftir að ná til Mið-Asíulýð-
veldanna.