Tíminn - 25.01.1987, Blaðsíða 10

10 Tíminn
Sunnudagur 25. janúar 1987.
ÓRÓA-
SEGGUR
íslandi. Minna þeir á að Jón hafi
„frá unga aldri framið og iðkað
sig í aðskiljanlegum þrætum og
klögumálum, fátækum landsins
inbyggjurum til stórs skaða.“
Jón hafði flutt með sér á hol-
lenska skipinu Guðbrand, son
Jóns Magnússonar, óvinar síns,
og ber Björn í skjalinu að Jón
muni hafa lokkað Guðbrand
með göldrum og haft hann hjá
sér í sinna ókristilegu stráka
samneyti í trássi og óhlýðni við
foreldrana. Ekki gleymist að
minna á baktjaldamakkið með
handritin handa Svíum.
í dönsku tugthúsi
Umskipti höfðu orðið á hög-
um Jóns Eggertssonar þegar
kæruskjal íslendinga barst í
hendur Dana. Hann sat þá í
tugthúsi. Það kom til af því að
Kristján Bielke, aðmíráll, hafði
kært hann fyrir hönd sálaðs
frænda síns, Hinriks Bielke, fyr-
ir að standa ekki skil á afgjöldum
af Möðruvallaklaustri og hafði
bæjarþingsréttur í Höfn fundið
hann sekan. Gekk hann inn um
fangelsisdyrnar í apríl 1684 og
átti hann eftir að sitja þar til vors
1687.
Hér var illa komið högum
þess manns sem ætlað hafði að
verða yfirumboðsmaður kon-
ungs á Islandi. En segja má að
Guð hafi lagt líkn með þraut.
Tugthúsið eða „arresthúsið“ var
spánnýtt um þessar mundir og
herbergin rúmgóð og hin sæmi-,
legustu eftir því sem um var að
gera. Fyrir vikið slapp Jón við
hinn skelfilega Bláturn, þar sem
sú fræga kona Leonora Christina
Ulfeldt sat í 22 ár. Hún var að
afplána síðasta ár fangavistar
sinnar, þegar Jóni er stungið
inn, en hún var látin laus í maí
1685. Ýmsir íslendingar höfðu
kynnst Bláturni og þar á meðal
nafni Jóns Eggertssonar, Jón
Indíafari, einum fimmtíu árum
áður. Var það ekkert gamanmál
að lenda í þeirri voðalegu dyfl-
issu.
í fangelsinu áttu heldri menn
í skuldafangelsi nokkuð góða
daga, því ráðsmaðurinn seldi
þeim veitingar og þeir máttu fá
gesti að vild. í fangelsið gat Jón
fengið léð íslensk handrit til
afritunar og hann hafði meira að
segja aðstoðarmenn til þess að
aðstoða sig við ritmennskuna.
Um sömu rnundir á Guð-
brandur, sonur erkifjandans
Björns sýslumanns Magnússon-
ar, líka kæru yfir höfði sér fyrir
að hafa siglt ásamt Jóni Eggerts-
syni utan með Hollendingum.
Guðbrandur er þá orðinn ó-
myndugur, mun hafa verið laus-
ingi og drykkjumaður - sem
Björn mun auðvitað hafa kennt
göldrum Jóns.
Jón beitti fyrir sig öllum sínum
velunnurum til þess að fá sig
lausan úr tugthúsinu og fá mál
sitt á ný upp tekið. Varð það til
þess að konungur leyfði honum
að áfrýja til Hæstaréttar, sem
staðfesti gamla dóminn 1686 um
haustið.
En aftur komu Svíar Jóni til
bjargar. Jón hafði fengist við að
skrifa upp handrit fyrir þá í
arrestinu og gat eftir þeim leið-
um komið boðum til sænskra
kunningja. Lagði hann málin
þannig fyrir sem vandræði hans
stöfuðu af handritasöfnuninni
fyrir Svía. (Svíar lögðu fram
ivottorð 1686 urn að Jón hefði
• aldrei útvegað þeim nein íslensk
handrit!) Sendiherra Svía í
Kaupmannahöfn gekk nú í fyrir-
bón fyrir hann og fékk því til
leiðar komið að vorið 1687 geng-
ur Jón út frjáls niaður.
Það hlýtur að hafa staðið
sérlega vel á í pólitíkinni milli
Svía og Dana um þessar mundir,
því ekki var langt um liðið frá
því þjóðirnar síðast höfðu borist
á banaspjótum í geigvænlegum
ófriði. Þessarar þíðu hefur Jón
nú notið.
Á leið í sænskt embætti
Svíar gerðu það ekki enda-
sleppt við Jón, því þegar hann
kemur úr fangelsinu skrifar Jo-
hann Hardorph, forstöðumaður
sænsku fornfræðastofnunarinn-
ar, Svíakóngi og biður að hann
fái styrk úr skánskum sjóði sem
uppbætur fyrir kvölina í fangels-
inu. Kóngur veitti það fúslega
og enn leggur hann fram 400 dali
til að kaupa af Jóni handrit fyrir
- og í ofanálag fær hann 100 dali
að gjöf!
Eftir að Jón var látinn laus sat
hann þrjú ár í Höfn og mun að
líkindum hafa verið kyrrsettur
j þar, þar sem ekki var lokið
fésektunum sem hann átti að
greiða erfingjum Bielkes
höfuðsmanns.
En árið 1689 í ágúst skrifar
Hardorph Oxenstjerna til
sænska kanselíforsetans að Jón
sé kominn úr Danmörku með
tvo böggla af „inkiöpta Böcker“.
Hann segir Jón sækja um sænskt
embætti, helst sýslumannsemb-
ætti ( haradshövding), enda sé
hann maður vel að sér í lögum.
Samt leggur Oxenstjerna til að
Jóni sé veitt embætti við hand-
ritaskriftir. Er lagt til að hann
ferðist til Noregs og finni þar að
máli hinn íslenska fræðaþul,
Þormóð Torfason, þar sem hann
gæti skrifað upp „manga vackra
saker".
Þess má geta að þeir Þormóður
Torfason voru góðir kunningjar,
en ekki var þó Þormóður jafn
nærri þeim Svíum og hugað var,
því hann bjó til æviloka í eyjunni
Körmt við suðvesturströnd
Noregs.
Skapið óþjált og kappið
hóflítið
Það var von að Jón hallaði sér
að Svíum, því ekki var árenni-
legt að fara aftur til íslands,
ærunni rúinn og eigandi gnægð
fénda rneðal valdastéttarinnar.
Draumar hans um yfirumboðs'-
mannsembættið voru úr sög-
unni og um allt þetta gat hann
sakast við íslendinga. Hann var
nú kominn rétt á fimmtugsaldur,
en þó þreyttur, bitur og heilsu-
Síðustu ævidagana orti
hann níð um óvini sína og
bað Guð að hjálpa sér við að
koma þeim norður og niður.
Fanginn var nú í þrjú ár í
hinu nýja „arresti“
Kaupmannahafnar og
skrifaði „fornrit“ fyrir Svía af
kappi.
tæpur. Hann nærir með sér gló-
andi hatur til óvildarmanna
sinna og það verður honum
örlítil sárabót þegar hann fréttir
lát Björns sýslumanns Magnús-
sonar og konu hans: „Mótparts
dauða eg míns fékk heyrt, með-
ur hans kærustu...“ segir hann í
reiðidrápu sinni, sem áður er
ge.tið.
Það átti samt ekki fyrir honum
að liggja að gerast sænskur emb-
ættismaður. Þar kom dauðinn til
skjalanna, en Jón andaðist í
Stokkhólmi 16. október 1689.
íslendingar, sem þá unnu við
fornfræðastofnunina, ortu urn
hann eftirmælin og einnig sænsk-
ir vinir hans. Johan Hardorph
fékk leyfi stjórnarinnar til þess
að láta reisa honum minnisvarða
á opinberan kostnað, en hann
mun aldrei hafa komist upp. Þó
segir í einum af eftirmælunum
að steinninn standi í Kóngs-
hólms kirkjugarði „till ewigt Dö-
daminne“.
Menn eru sammála um að Jón
hafi verið mörgum kostum bú-
inn og stórættaður var hann og
auðugur. En skapið hefur verið
óþjált og kappið hóflítið. Víst er
að hann hefur verið ribbaldi og
yfirgangsmaður að fornum ís-
lenskum höfðingjasið, sem ekki
sveifst að gera aðþrengdu föður,-
landi sínu illan grikk, til þess að
koma sér í mjúkinn hjá hinum
erlendu ráðamönnum. En hann
færðist of mikið í fang, þegar
hann egndi á móti sér alla valds-
menn landsins og því varð fall
hans mikið.
Hélt mikið af viti hans
og gjörvileik
Þegar Jón sat í tugthúsinu
sátu við fótskör hans tveir ungir
íslendingar, sem eftir áttu að
gera garðinn frægan. Þetta voru
þeir Árni Magnússson og Páll
Vídalín. Kom Árni til Hafnar
1683, en Páll 1685. Haft er eftir
Páli að hann hafi „haldið mikið
af viti hans og gjörvileik“ ( þ. e.
Jóns Eggertssonar). Segir Páll
m.a. að Jón hafi lagt sér góð ráð
um það hvernig komast mætti til
virðingarembætta.
Líklega hefur Árni þó um-
fengist Jón mest allra ungra
slendinga, enda áttu þeir sam-
eiginlegt áhugamál, þar sem
voru hin fornu, íslensku fræði.
Er það á þessum árum sem Árni
hefur handritasöfnun sína og
eflaust hefur það verið að ein-
hverju leyti vegna kynnanna við
Jón. Vitað er líka um sögur og
nokkur handritaslitur sem Jón
! hefur útvegað honum.
Það sýnir hug Árna til hans að
fimmtán árum eftir dauða hans
skrifar hann syni Jóns og biður
hann að sjá til þess að máðar
verði út úr Alþingisbókum
„landráðaaðdróttanir“ um hann
og segist Árni gera þetta „af
rækt við ærlegan dauðan mann
og sinn kunningja".
Mönnum hefur því sýnst sitt
hvað um þennan stríðlundaða
mann. Eftirtíminn hefur ekki
gert honum hátt undir höfði og
kannske er ekki við því að
búast. En víst er saga hans
merkíleg og sérkennilegur aldar-
spegill. Fyrir nákvæmlega þrem
öldum þóttust Danir geta tekið
hann í sátt og hleypt honum út
úr „arrestinu“ - og þá er íslend-
ingum varla stætt á að erfa neitt
við hann lengur!
(Stuöst við ritgerðina „Um Jón Eggertsson"
eftir Bjarna Einarsson i
“Munnmælasögur 17. aldar.)