Tíminn - 08.10.1987, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 8. október 1987
Tíminn 9
VETTVANGUFt
Guömundur P. Valgeirsson:
Að tyggja upp á dönsku
Fyrr á árum var munntóbaks-
notkun algeng og þótti fínt að
tyggja skro engu síður en nú þykir
fínt að reykja sígarettur og vindla.
f>á höfðu menn mismunandi „eleg-
ant" aðferðir við tóbaksnotkun
sína. Segja mátti að hver hefði sinn
hátt í því efni og næðu misjafnri
leikni í þeirri list. Það var vissulega
eftirtektarvert að fylgjast með því
hvernig menn spýttu tóbakslegin-
um út úr sér. Að spýta við tönn í
löngum boga út frá sér þótti til-
komumikið og vakti aðdáun þeirra
sem á horfðu og enn höfðu ekki
náð þeim þroska að taka þátt í
þessari listgrein. Og margan
dreymdi um að ná þeirri leikni,
sem sumir sýndu í þessu, þegar
hann væri orðinn stór. - En fínast
af öllu var þó „að tyggja uppá
dönsku". Það var mörgum hátind-
ur íslensks metnaðar. Aðeins ör-
fáir „útvaldir" náðu þeirri leikni og
voru í hávegum hafðir. Allur fjöld-
inn varð að láta sér nægja að gófla
á sínu skroi upp á íslenska vísu og
hljóta lítinn orðstír af. - Voru
einskonar undirmálsmenn í augum
almennings og þeirra sem höfðu
náð hinni dönsku leikni.
„Öll mín hefð keniur utan að“,
var sagt af einhverjum. Á öllum
tímum hafa óþroskaðir menn og
þjóðir reynt að apa það eftir sem
útlent er í siðum og venjum og þá
gert lítið úr hefðbundnum venjum
þjóðar sinnar. Þetta er kallað
menning og menningarþorsti. Sá
þorsti er einn helsti kvatinn að
tilgangslausum rápferðum fólks til
útlanda, sem stór hluti þjóðarinnar
tekur þátt í og þykist af maður og
meiri. Jafnvel óþroskuð börn eru
dregin um lönd og álfur heimsins,
þver og endilöng til að njóta hinna
eftirsóttu gæða og lífsnautnar. Þeir
fáu, sem ekki taka þátt í þessari
menningarleit eru tæplega áfitnir
menn með mönnum. En slíkum
vanmetakindum fer fækkandi og
eru aðeins til ábendingar fyrir hina
forfrömuðu ferðalanga. Svo er
með margt fleira.
Þetta er nú orðinn nokkuð lang-
ur formáli fyrir því sem ég ætlaði
að gera að umtalsefni, en þó skyld-
ur á vissan hátt.
Allir vita og þekkja nverjum
tökum fjölmiðlar nútímans, út-
varp og sjónvarp, hafa náð á
öllum almenningi. Fáir eru þeir
sem vilja missa af því sem þar fer
fram. Hinir eru fleiri, sem helst
mega þar af engu missa og sitja
löngum stundum fyrir framan
skjáinn og drekka í sig það sem þar
er sýnt án tillits til þess hvað er að
sjá. - Og nú er svo komið að
útvarpið verður að glymja allar
nætur með hljómplötugargi og til-
heyrandi orðaþvælu til þess að
þjóðin fái notið næturhvíldar.
Það er mál manna og raunar
fyrir löngu sannreynt, að margt af
efni sjónvarpsins er mjög léttvægt
og beinlínis skaðlegt áhorfendum
þess. Fullvíst er að siðgæðisvitund
þjóðarinar hefur stórum brenglast
við tilkomu sjónvarpsins. Börn og
fullorðnir hafa daglega fyrir augum,
í sjónvarpi, allskyns hryllingsverk
eins og ekkert sé sjálfsagðara.
Eflaust má heimfæra margt af mis-
ferli hins daglega lífs til þeirrar
sjónvarpskennslu, því er erfitt að
finna haldgóð rök fyrir nauðsyn
þess að fjölga þeim kennslustund-
um.
Siðgæðisvitund og tilfinningalíf
barna og fullorðinna hefur beðið
stórfelldan skaða við tilkomu sjón-
varpsins og þess efnis, sem það
flytur daglega að megin hluta
dagskrár sinnar. - Mér verður það
lengi í minni þegar ég kom að þar
sem börn og unglingar voru að
horfa á frásögu fólks sem orðið
hafði yfir ógurlegustu þjáningum
og ástvinamissi í dýrslegum stríðs-
aðgerðum. Og þetta veslings
hrjáða fólk táraðist og grét yfir böli
sínu. Og börnin, áhorfendurnir,
æptu í kór! Sjáðu! Sjáðu! Hún/
hann grenjar! Hann grenjar! -
Þetta endurtóku krakkarnir aftur
og aftur. Þeim skildist alls ekki sú
þjáning sem bjó að baki frásagnar
þessa hrjáða fólks.
Að gráta, grenja, var tilfinning
sem þeim var þyrnir í augum. Yfir
slíkum atburðum var vissulega
ástæða til að hryggjast. Og það
hefðu þessi börn og aðrir gert ef
siðgæðisvitund þeirra hefði ekki
verið skert að hryllingsmyndum,
sem þau voru orðin ónæm fyrir.
Yfir þessu situr fjöldi fólks líkt og
dáleitt væri. Gestir forðast að líta
inn á heimil um til að trufla ekki
meðan á slíkum útsendingum
stendur. Að raska ró sjónvarpsnot-
enda meðan á útsendingum stend-
ur er ekki gert nema í brýnni
nauðsyn.
í öllu þessu sjónvarpsöngþveiti
höfum við íslendingar átt til þessa
ljósan punkt. Ekkert sjónvarp hef-
ur verið á fimmtudögum. Það þarf
ekki að lýsa því hversu góð tilbreyt-
ing og hvíld mörgum hefur verið í
því frá hinu daglega krefjandi
glápi. Menn hafa verið frjálsari að
tala saman inni á heimilum sínum
þá kvöldstund. Sumir hafa hagnýtt
sér þau kvöld til að heilsa upp á
ættingja og vini án þess að valda
þeim óþægindum. Aðrir hafa not-
að næði þessara kvöldstunda til að
hringja í vini og kunningja án þess
að hafa á samviskunni óþægilega
truflun.
Á þessum sjónvarpslausu kvöld-
um hafa menn andað léttara og
fundið sig frjálsari athafna og orða
sinna og notið hvíldar. - í raun má
segja að fimmtudagskvöldin hafi
hingað til verið eins og helgidags-
kvöld vegna þess að sjónvarp var
ekki í gangi. En svo búið mátti
ekki standa. Alltaf hafa einhverjir
verið að nöldra yfir þessu og fundið
sér sitthvað til um það. Sumir hafa
skírskotað til gamla fólksins, að
það væri miklu svift með því að sjá
ekki sjónvarp þessi kvöld. En það
hefur látið sér fátt umfinnast þá
umhyggju. Svo er með flest annað
sem tínt hefur verið til til þess að
fá þessu breytt í það horf að
sjónvarpað yrði alla daga vikunn-
ar. En höfuð áherslan hefur verið
lögð á, að þessi siður þckktist
hvergi nema hér. Erlendis væri
sjónvarpað alla daga og útlending-
ar væru undrandi yfir þessum mála.
Okkur bæri því að fara að dæmi
annarra þjóða og taka upp sjón-
varp alla daga eins og þeir. - Þar
er komin gamla sagan um lotning-
una fyrir þeim, sem „tuggðu upp á
dönsku“. Við skyldum sýna að
þjóðin væri „dönnuð“ og kynni sig
ekki síður en Danir og aðrar
þjóðir.
Og nú er fimmtudagsfriðurinn
úti. Hér eftir verður hellt yfir
okkur sjónvarpsefni alla daga vik-
unnar. Engum erlendum dóna
skyldi hér eftir líðast að benda á
okkur sem frumstæða þjóð, með
sjónvarpslaust eitt kvöld í viku.
Ekki veiti heldur af að nota alla
daga vikunnar til að troða í okkur
þeirri visku og siðgæði, sem sjón-
varpið er svo ríkt af. Og það er
meistarinn Sverrir Hermannsson,
með alla sína umhyggju fyrir því
sem íslenskt er í orði og hugsun,
sem lét það verða eitt af sínum
síðustu ráðherraverkunt að skipa
svo fyrir að þessi þjóðlegheit
skyldu afnumin í eitt skipti fyrir
öll. Hér eftir skyldum við kotþjóð-
in „tyggja upp á dönsku" á þessu
sviði sem öðrum. - Hafi hann
skarpa skömm fyrir verkið. Það
óþurftarverk gat hann látið öðrum
eftir. Svo margt hafði hann eftir-
minnilegt gert á sínum ráðherra-
dómi, að hann þurfti ekki að bæta
þessu við til að gera ráðherradóm
sinn og nafn áberandi. - Hér eftir
verður „hin danska reisn“! yfir
okkur. Enginngeturlengurásakað
okkur fyrir að við jóðlum okkar
„menningarskro" á annan hátt en
erlendar þjóðir.
Bæ 26. sept. 1987
GuðmundurP. Valgeirsson.
FÓLK
„Skáksambandið var
fyrirtæki Karpovs“
Garri Kasparov, heimsmeistari í skák,
segirfráferösinni átindinn í sjálfsævisögu
Kasparov var ekki hár í loftinu þegar honum og mömmu hans kom saman
um að hann skyldi gera skákina að lifibrauði sínu. Hér er hann að tefla
gegn Tal, fyrrverandi heimsmeistara, 1974 og virðist ekki þurfa að
einbeita sér að taflmennskunni.
Snemma beygist krókur-
inn hjá skáksnillingnum
- hann skiptir um nafn
Móðirin, hin armenska Klara,
sem vinir f Bakú kalla Aidu vegna
ástríðumikillar framkomu, varð
aðalpersónan í lífi Kasparovs og er
það enn þann dag í dag.
Fljótlega eftir dauða föður Garr-
is ákváðu þau mæðginin að skák
skyldi verða lifibrauð hans. Tveim
árum síðar, þegar Garri hafði verið
skorinn upp við botnlangabólgu,
komu ættingjar hans í heimsókn á
sjúkrahúsið og fundu rúm hans
autt. Tvennum dyrum fjær sjúkra-
stofunni fundu þau sjúklinginn þar
sem hann var í óða önn að tefla
fjöltefli gegn 10 læknum! Botvinn-
ik, fyrrum heimsmeistari og skák-
fréttaritari breska blaðsins „Guar-
dian“, spáði þessum 11 ára snillingi
að hann ætti eftir að verða heims-
meistari í skák.
Þá skipti skákséníið um nafn.
Hann hafði fram að þessu heitið
Weinstein eins og faðir hans, en frá
þessunt tíma hefur hann borið nafn
móður sinnar, Kasparov. Eftir að
hann hlaut frægð hefur fólk velt
vöngum yfir nafnbreytingunni. í
bókinni fullvissar hann lesendur
um að ekki hafi verið ætlunin að
dylja gyðinglegan uppruna, og
hvorki „pólitískar ástæður né póli-
tískar afleiðingar" hafi fylgt nafn-
breytingunni. Hann hafi vaxið upp
í fjölskyldu móður sinnar, því hafi
honum „bara þótt það eðlilegt að
taka sér nafn hennar".
1981 hætti mamma Kasparovs
að vinna sem verkfræðingur og
hefur síðan helgað syni sínum
krafta sína heila og óskipta. Hún
hefur alltaf verið viðstödd þegar
hann hefur keppt og meistaratitill
verið í húfi.
Erfiðustu stundirnar áttu þau
mæðgin þegar andstæðingurinn
Karpov hafði náð 5:0 forskoti í
fyrstu heimsmeistarakeppninni og
þurfti ekki að vinna nema eina
skák í viðbót til að halda titlinum
með stærri sigri en nokkur heims-
meistari áður. Kasparov var þegar
farinn að líta á sig og lið sitt „eins
og iúbarða hunda“ þegar það sneri
aftur heim til Bakú. Móðir hans
átti sér enn stærra áhyggjuefni, að
sonur hennar væri að leggja af stað
á þjáningabraut margra skák-
manna. leiðina á taugahælið. Hann
segir að á þessum tíma hafi sam-
band þeirra verið afar náið, nánara
en sennilega sé vanalega milli móð-
ur og sonar.
Andstæðingar Kasparovs hafa
stundum í flimtingum hið nána
samband milli móður og sonar. Á
hinum fræga blaðamannafundi 15.
Seinni hluti
febrúar 1985, þegar fyrstu heims-
meistarakeppni þeirra Karpovs og
Kasparovs var slitið, spurði Cam-
pomanes Kasparov hvort hann ætl-
aði að koma upp á sviðið. Þá
heyrði Kasparov úr hópi áhang-
enda Karpovs rödd sem sagði
stundarhátt: Ef mamma leyfir!
Skák, skák, skák
og aftur skák
- ekkert einkalíf
Sá sem ákveður 7 ára gamall að
verða skákmeistari og „á það eina
markmið f Iífinu að verða heims-
meistari" og „mátti aðeins hugsa
og horfa í eina átt“ (Kasparovs
eigin lýsing) hefur ekki frá mörgu
að segja af einkahögum.
Vinir frá æskuárunum „fjarlægð-
ust“, og síðar fann hann fá sameig-
inleg áhugamál með jafnöidrum.
Þegar sem unglingur hafði hann
því sem næst eingöngu umgang við
eldra fólk. „Þegar ég lít til baka
finnst mér stundum að ég hafi
verið svikinn um æskuna,“ segir
hann. Annars staðar orðar hann
þetta sama á rómantískari hátt:
„Ég var verndaður og hirtur eins
og sjaldgæf hitabeltisjurt í full-
komnu gróðurhúsi.“
Vinkonur Garris voru sjaldan
yngri en hann og oftast eldri. Þegar
hann var 21 árs kynntist hann
leikkonuninni Marina Njolowa frá
Moskvu. Hún er 16 árum eldri en
hann, en þau urðu „nánir vinir og
sambandið stóð í tvö ár“. Upp úr
því slitnaði stuttu eftir að Marina
ól öðrum manni barn.
Hraðlæs og hjátrúarf ullur
- Marx og Lenin ekki meðal
uppáhaldshöfunda
Kasparov kann ekki að dansa og
hefur aðeins einu sinni orðið
drukkinn, þá var hann 17 ára.
Hann les mikið, allt frá leynilög-
reglusögum Simenons um Maigret
til heimspekirita Seneca og Mont-
aigne, og yfirleitt er lestrarhraðinn
um 100 síður á klukkustund! Kasp-
arov, sem er meðlimur í kommún-
istaflokknum, nefnir reyndar ekki
Marx, Engels og Lenin meðal
tveggja tylfta eftirlætishöfunda
sinna.
Varla getur félagi Garri verið
Marx-Leninisti því að varla finnst
nokkur sú hjátrú að hann aðhyllist
hana ekki. 13 álítur hann lukkutölu
sína, lítur á regnbogann sem „góð
teikn, send frá himnum“og hallast
að því að tilnefna einhvern kunn-
ingja eða ættingja sem „lukku-
tröll“, þegar nærvera viðkomandi
hefur „fært honum heppni".
Þessa dagana á þetta fyrst og
fremst um „þekkta persónu í Sov-
étríkjunum, sem ég get ekki nafn-
greint". Hlutverk þessarar þekktu
óþekktu persónu: „Hann er, ef svo
mætti segja, „lukkutröll" mitt,
kannski jafnvel gúrú“. Kasparov
trúir nefnilega ekki einungis að
vinningslíkur hans aukist þegar
þessi óþekkti maður er viðstaddur,
heldur hefur hann þegar blásið
Garri í brjóst óbilandi sigurvilja
með spádómum sínum.
Heimsmeistarinn í skák leikur
gjarna fótbolta og aftur og aftur
dáist hann að því á myndbandi
þegar hann átti sinn besta leik í
fótboltanum, það var þegar hann
skoraði mark „með vinstra fæti á la
Maradona".