Tíminn - 16.10.1987, Qupperneq 9

Föstudagur 16. október 1987
Tíminn 9
Þáttaskil í sögu Sambandsins með sölu höfuðstöðva þess
Að Sambandshúsinu seldu
Það fer ekki á milli mála að
töluverð þáttaskil urðu í sögu Sam-
bands ísl. samvinnufélaga í liðinni
viku þegar gengið var frá sölu
Sambandshússins til ríkisins. Petta
hús - sem í daglegu tali manna á
milli hefur í hæfilegri blöndu af
gamni og alvöru oft verið nefnt
„hvíta húsið“ - hefur um áratuga
skeið verið eins konar samnefnari
samvinnuhreyfingarinnar á íslandi
og sá staður þar sem menn hafa
talið að stóru ráðunum væri ráðið
í málefnum hennar.
Saga Sambandsins í Reykjavík
er raunar orðin býsna löng. Fyrsta
skrifstofa þess þar var sett á stofn
árið 1917, undir stjórn Hallgríms
Kristinssonar. Hún var fyrst til
húsa að Amtmannsstíg 5, en síðan
í húsi Nathan & Olsen við Austur-
stræti þar sem nú er Reykjavíkur-
apótek. Árið 1918 keypti Sam-
bandið síðan lóð af ríkinu á Arnar-
hólstúni og reisti þar elsta hluta
Sambandshússins. Þess má geta að
einhverju um staðarvalið mun hafa
ráðið sú staðreynd að á þessum
árum var gert ráð fyrir að járn-
brautarstöð Reykjavíkur myndi
innan tíðar rísa þar í næsta
nágrenni, norðan Arnarhóls þar
sem nú er Skúlagata. Járnbrautar-
stöðin reis að vísu aldrei, en tvíveg-
is var síðan byggt við Sambands-
húsið á þessum stað.
Lengi framan af mátti heita að
nánast öll starfsemi Sambandsins
og fyrirtækja þess færi fram í þessu
húsi. Vörulagerar voru þó annars
staðar, einkum í vöruhúsinu við
Geirsgötu sem Sambandið átti þar
til fyrir skömmu. Framan af voru
líka samstarfsfyrirtæki eins og til
dæmis Samvinnutryggingar, Olíu-
félagið hf. og Dráttarvélar hf. með
skrifstofur í þessu húsi, og að
sjálfsögðu allar deildir Sambands-
ins. Þá starfaði Samvinnuskólinn
þar í áratugi, eða þar til hann flutti
að Bifröst 1955, og skólastjóri
hans, Jónas Jónsson frá Hriflu,
hafði þar lengi íbúð. Og frá þessum
tíma fer þannig ekki hjá því að
ýmsir gamlir samvinnumenn séu
enn tengdir töluvert sterkum til-
finningaböndum við þetta hús. Það
eitt út af fyrir sig gerir sölu þess að
stærra máli í augum margra en
menn gera sér kannski grein fyrir í
fljótu bragði.
Dreifing í ýmsar áttir
Þetta breyttist hins vegar allt
smám saman, og í áranna rás hefur
mikið af starfseminni verið flutt
um set í aðrar byggingar og í önnur
borgarhverfi. Þannig hafa Sam-
vinnutryggingar til dæmis í meira
en tvo áratugi verið í Ármúla 3,
Olíufélagið hefur verið nokkru
skemur í húsi sínu við Suður-
landsbraut, og ýmis önnur sam-
starfsfyrirtæki hafa komið sér
myndarlega fyrir á öðrum stöðum,
svo sem Osta- og smjörsalan við
Bitruháls, Samvinnubankinn við
Bankastræti og Samvinnuferðir-
Landsýn í Austurstræti. Við
Höfðabakka eru aukheldur nokkur
samstarfsfyrirtæki, Bílvangur sf.,
Jötunn hf. og Marel hf.
Sjálf starfsemi Sambandsins hef-
ur líka dreifst töluvert mikið, og
fer þar mest fyrir uppbyggingunni
sem orðið hefur á Holtagarðasvæð-
inu. Þar fer vitaskuld mest fyrir
sjálfri Holtagarðabyggingunni,
sem hýsir Verslunardeild og stór-
verslunina Miklagarð, en einnig
hefur verið byggð þar upp geysistór
aðstaða fyrir Skipadeild. Kjöt-
vinnsla og kjötsala Búvörudeildar
hefur líka verið lengi á Kirkju
sandi, og starfsemi Búnaðardeild-
ar, sem tók við af því sem áður hét
Véladeild, hefur lengi verið í Ár-
múla 3. Einnig var verslun Sam-
bandsins með byggingavörur ný-
lega flutt að stærstum hluta upp að
Krókhálsi, en hún var áður öll að
Sambandshúsið við Sölvhólsgötu.
Suðurlandsbraut 32 og á aðliggj-
andi lóð við Ármúla. Þá er því ekki
að gleyma að höfuðstöðvar Iðnað-
ardeildar hafa nú í rúman áratug
verið á Akureyri.
Ekki lengur allsherjar-
miðstöð
Því fer þess vegna fjarri að
síðustu áratugina hafi Sambands-
húsið við Sölvhólsgötu verið sú
allsherjarmiðstöð Sambandsins í
Reykjavík sem einu sinni var og
eldri menn muna enn eftir. Smátt
og smátt hefur þrengst þar um og
einstakir hlutar starfseminnar ver-
ið fluttir út í önnur borgarhverfi.
Að þessu hefur vissulega verið
nokkurt óhagræði, og undan því
hefur verið kvartað. Á liðnum
árum hefur líka oftlega verið rætt
um að færa starfsemina saman í
eitt stórhýsi.
Þess er raunar ekki svo ýkja
langt að minnast að á sínum tíma
var rætt um að byggja slíka stór-
byggingu við hlið Holtagarða en
hætt við það eftir mótmæli íbúa við
Kleppsveg. I framhaldi af því var
svo um tíma talað um að Samband-
ið reisti sér slíkt stórhýsi í nýja
miðbænum. Frá því var þó horfið
einnig, m.a. vegna þess að réttara
þótti að láta uppbyggingu Skipa-
deildar á Holtabakka hafa forgang,
svo og eflingu iðnaðarins á Akur-
eyri.
En þrátt fyrir þetta hefur yfir-
stjórn Sambandsins áfram verið í
Sambandshúsinu, og líkt og getið
var hefur það í hugum manna verið
sá staður sem hýsti miðstöð ís-
lensku samvinnuhreyfingarinnar.
Þar eru líka enn skrifstofur ýmissa
mikilvægra eininga í rekstri
hennar, svo sem Sjávaraf-
urðadeildar, Búvörudeildar og
Fjárhagsdeildar, að ógleymdri
Skipadeild sem síðasta árið eða
svo hefur þó verið í gamla Eddu-
húsinu, nánast við hlið Sambands-
hússins. En það líður sem sagt
óðum að því að það tilheyri liðinni
tíð að Sambandshúsið sé sá staður
þar sem stóru ráðunum sé ráðið í
málefnum samvinnumanna.
Hvar verða aðalstöðv-
arnar?
En hvar verður þessum stóru
ráðum þá ráðið í framtíðinni, og
hvaða bygging tekur við því hlut-
verki gamla Sambandshússins að
vera miðstöð samvinnurekstrar á
íslandi? Þeirri spurningu hefur
ekki enn verið svarað, enda má
kannski segja að svarið við henni
skipti í dag ekki úrslitamáli. í
rauninni er þar líka fremur verið
að ræða um hina tilfinningalegu
hlið mála heldur en hina hagnýtu.
Málið er vitaskuld það að starf-
semi Sambandsins í dag er allt
önnur en hún var á árunum 1917
og 1918, þegar það var fyrst að
festa rætur í Reykjavík. Þá var
Sambandið fyrst og fremst fyrir-
tæki bænda og gegndi því tvíþætta
hlutverki að selja framleiðslu
þeirra og útvega þeim neysluvörur.
í dag gegnir Sambandið enn
vissulega hvorutveggju þessu hlut-
verki, en staðan hefur þó breyst
verulega. Annars vegar er því
núna ætlað að útvega kaupfélögun-
um daglegar neysluvörur fólks sem
hefur tekið upp gjörbreytta lífs-
hætti frá því sem var í bændasam-
félaginu í gamla daga. Hins vegar
er svo afurðasalan, og þar hefur
orðið sú breyting að sjávarafurðir
eru orðnar að töluvert umfang-
smeiri þætti heldur en búvörurnar,
og breytir það myndinni vissulega
mikið. Líka hafa svo bæst við
umfangsmiklir þættir, svo sem
skiparekstur, iðnaður og verslun
með rekstrarvörur fyrir nútíma-
landbúnað.
Sjálfstæðar deildir
Þá hefur líka orðið sú breyting
að nú heyrist stöðugt oftar talað
um að aukið sjálfstæði deildanna
sé það sem koma skuli. Þetta er
þegar komið á að því er varðar
Sjávarafurðadeild og Búvörudeild,
sem nú eru reknar sem tiltölulega
sjálfstæðar einingar í samstarfi við
félög þeirra afurðastöðva sem þær
vinna fyrir.
Og ýmsar raddir hafa einnig
heyrst sem talað hafa fyrir því að
hið sama sé það sem koma skuli að
því er varðar aðrar deildir, svo sem
Verslunardeild, Búnaðardeild og
Skipadeild. Jafnvel hefur þeirri
hugmynd verið hreyft af málsmet-
andi aðilum að til greina gæti
komið að breyta Iðnaðardeildinni
í eitthvert annað rekstrarform en
nú er, sem væntanlega má þá gera
ráð fyrir að myndi leiða af sér að
rekstur hennar færðist út úr Sam-
bandinu.
Þá bendir það sem heyrst hefur
um tölvumál Sambandsins nú
undanfarið lfka í þessa sömu átt.
Sambandið hefur allt frá upphafi
tölvuvæðingar verið í fararbroddi
íslenskra fyrirtækja á því sviði, og
stefnan hefur verið að reka eina
stóra tölvu sem þjónað hefur öllum
eða nær öllum deildunum. Núna er
hins vegar hugmyndin að fjölga
tölvunum og setja þær niður sem
næst eina hjá hverri deild. Það
mun væntanlega auðvelda enn auk-
ið sjálfstæði deildanna, ef slíkt
verður ofan á.
Af þessu leiðir að húsnæðismál
Sambandsins horfa í rauninni allt
öðru vísi við í dag en áður var. Það
er ekki lengur sama brýna nauð-
synin og fyrrum var kannski talið
að hafa einar aðalstöðvar, þar sem
á einum stað sé yfirstjórn og skrif-
stofur allra deilda. Segja má líka
að í framkvæmd hafi þetta sjón-
armið fyrir alllöngu verið viður-
kennt með þeim flutningum sem
þegar hafa átt sér stað úr Sam-
bandshúsinu: Iðnaðardeild til Ak-
ureyrar, Verslunardeild í Holta-
garða og Búnaðardeild í Ármúl-
ann. Þar hefur ráðið hagræðið að
því að hafa skrifstofur viðkomandi
deilda í sem mestu nábýli við þá
starfsemi sem þær reka.
Pólitík
í umræðu liðinna vikna um
húsamál Sambandsins hafa ýmsir
viljað gera mikið úr því pólitíska
snjallræði, sem þeir hafa talið það
vera af hendi Sambandsins, að
skjóta nú sjálfstæðismönnum í
borgarstjórn Reykjavíkur ref fyrir
rass með því að flytja höfuðstöðv-
arnar í Kópavog, og svipta þessa
sömu borgarstjóm þannig einum
fimmtíu miljónum í opinberum
gjöldum, eða hver svo sem upp-
hæðin er. Slíkur hugsunarháttur
bæri þó vott um skammsýni, enda
verður því ekki á móti mælt að
Sambandið hefur fyrir löngu unnið
sér borgararétt í Reykjavík, hvað
sem allri pólitík líður.
Það sem vekur hins vegar mesta
athygli að því er varðar hina nýju
landareign Sambandsins í Kópa-
vogi er hve vel hún sýnist ætla að
liggja við verslun í framtíðinni.
Þetta á sérstaklega við eftirtilkomu
nýju hraðbrautarinnar mijji Breið-
holts og Hafnarfjarðar, og sé málið
skoðað á korti yfirStór-Reykjavík-
ursvæðið er ljóst að þetta land er á
mjög ákjósanlegum stað fyrir
rekstur stórrar markaðsverslunar,
til dæmis í líkingu við Miklagarð.
Þegar þessar línur eru ritaðar
liggur ekkert fyrir um það hvort
þar til bærar valdastofnanir í sam-
vinnuhreyfingunni, stjórn þess og
hugsanlega aðalfundur, muni
ákveða að byggja upp nýjar aðal-
stöðvar Sambandsins í Kópavogi.
Ekkert haldbært liggur heldur fyrir
um það hvort Reykjavíkurborg
muni reyna til hlítar að halda
þessum aðalstöðvum innan borgar-
markanna, til dæmis með lóðatil-
boðum.
En í rauninni verður ekki séð að
spurningin um staðsetningu aðal-
stöðva Sambandsins sé það sem
mestu máli skipti að því er varðar
framtíðarrekstur þess. ( dag er það
aðstaðan til að sinna þeim verkefn-
um, sem starfsemin útheimtir á
hverjum tíma, sem málið snýst um.
Ekki er gerandi ráð fyrir öðru en
að starfsemin á Holtagarðasvæðinu
og á Kirkjusandi muni halda áfram
á þessum stöðum með svipuðum
hætti og verið hefur, hvað svo sem
verður ofan á um staðsetningu
aðalstöðva.
En það dylst engum að undan-
farin ár hafa samvinnufélögin verið
í sókn í smásöluverslun á suðvest-
urhorninu. Það hefur gerst eftir að
hlutdeild þeirra í markaðnum hef-
ur í langan tíma verið mjög lág,
samanborið við einkaverslunina.
Til dæmis má minna á að hlutdeild
KRON í smásöluverslun í Reykja-
vík var lengi talin innan við tíu
prósent, meðan oft heyrðist rætt
um að til að viðhalda eðlilegri
samkeppni þyrfti hún að vera ná-
lægt þrjátíu prósent. Þessu hafa
samvinnufélögin verið að vinna að
því að breyta síðustu árin.
En fyrir kaupfélögin á suðvestur-
horninu, sem eru meðal eigenda
Sambandsins, er aðstaða til versl-
unar nauðsyn, ef þau eiga að geta
staðið sig í síharðnandi samkeppni
nútímans ogframtfðarinnar. Þegar
öllu er á botninn hvolft er þar á
ferðinni mun stærra mál heldur en
spurningin um það hvert aðal-
stöðvar Sambandsins flytja þegar
það rýmir húsið við Sölvhólsgötu.
-esig.