Tíminn - 16.12.1987, Side 13

JÓLABLAÐ
Tíminn 13
1815. Á þeim tíma ferðaðist
hann víða um landið og lærði
málið til fullnustu, reyndar betur
en margir íslendingar á þeirri
tíð sem höfðu litla trú að þetta
kotungamál yrði þeim til fram-
dráttar og vildu heldur taka sér
í munn bjagaða dönsku.
Á meðan Rask dvaldist á
íslandi, 1814, lauk hann við
ritgerð í verðlaunasamkeppni
Vísindafélagsins danska, sem
hann hafði unnið að í nokkur ár
og hlaut síðan verðlaunin fyrir.
Það var þó ekki fyrr en 1818 sem
þetta tímamótarit var gefið út
undir heitinu „Undersögelse om
det gamle nordiske eller is-
landske Sprogs Oprindelse“,
mikilvægasta grundvallarverk
samanburðarmálvísindanna. í
formála gerði hann grein fyrir
almennu grunnreglunum í rann-
sóknum á málsamanburði og
málsögu, þar sem hann lagði
sérstaka áherslu á málfræðilega
uppbyggingu málanna sem and-
stæðu við eingöngu orðaforð-
ann. í framhaldi af því rannsak-
ar hann afstöðuna milli íslensku
og ýmissa annarra tungumála og
með samanburði ákvarðar hann
skyldleika þeirra, þar sem hann
sér, einkum í grísku, málið, sem
einna helst getur kallast sameig-
inlegt upprunamál. í smáatrið-
um er í verkinu að finna fjöldann
allan af nýjum mikilvægum at-
hugunum.
Þegar þetta rit kom út hafði
Rask þegar lagt af stað í langferð
sem átti eftir að standa í sex og
hálft ár. Til fararinnar naut hann
styrks frá ýmsum, opinberum
jafnt og einkaaðilum. Hann hóf
ferðina með því að halda til
Stokkhólms t október 1816. Þar
dvaldist hann í meira en ár og
vann af kappi, gaf m.a. út „Ang-
elsaksisk Sproglære“ (1817) og
„Anvisning till Islándskan"
(1818), sænska útgáfu af leiðar-
vísinum frá 1811. Ennfremur
vann hann í samvinnu við vin
sinn Afzelius að útgáfu á bæði
Snorra Eddu og Sæmundar
Eddu. í febrúar 1818 lagði hann
aftur af stað og nú á ísbáti til
Finnlands. Þarlærði hann sjálfur
finnsku og tókst líka að vekja
áhuga finnskra vísindamanna á
máli sínu og alþýðuljóðlist, sem
sagt ekki ósvipað endurreisnar-
starf á þjóðtungunni og á ísl-
andi. Síðan dvaldist hann í 15
mánuði í Petrograd, og lærði
þar ekki bara rússnesku heldur
líka ýms Austurlandamál. En
jafnframt lagði hann sig fram
um að auka þekkingu á norræn-
um bókmenntum og kom því til
leiðar að gefin var þar út finnsk
orðabók. Hún kom út 1826.
í upphafi hafði ekki staðið til
að ferð Rasks yrði lengri en til
Suður-Rússlands til að kynna
sér hvort þar væri að finna
einhverjar minjar um norræna
menn, eða a.m.k. um Gota, sem
auðvitað reyndist erindisleysa.
En nú var ákveðið að lengja
ferðina og kynna sér persnesk-
indversk fornmál, trúarbrögð
o.þ.h. og skyldleika við þau
evrópsku. Til þessarar viðbótar
ferða- og rannsóknaráætlunar
útveguðu velunnarar Rasks í
Danmörku viðbótarfjárstyrk,
þó að ekki væri hann stór, til
næstu ára og samkvæmt því
samkomulagi lagði Rask land
undir fót frá Petrograd í júlí
1819 um Moskvu, við harðan
leik um Suður-Rússland og Kák-
asus til Tíflis. Þar dvaldist hann
í 4 mánuði, frá nóvember 1819 -
mars 1820. Þaðan fór hann um
alla Persíu og var veikur allan
tímann, bæði vegna hitans og
líka eftir að hestur hafði slegið
hann. Frá Bushehr sigldi hann
til Bombay þar sem hann dvald-
ist september - nóvember 1820
og lagði stund á hin helgu mál
zend og pehlevi. Honum tókst
með mikilli fyrirhöfn að koma
höndum yfir fágætt safn handrita
á þessum tveim málum en
danska stjórnin hafði veitt sér-
stakri fjárupphæð til þeirra
kaupa. Þessi handrit eru nú
varðveitt á háskólabókasafninu
í Kaupmannahöfn.
Frá Bombay lagði Rask leið
sína þvert yfir landið til Kalkútta
og þaðan til Madras, þar sem
hann náði nokkurri heilsu á ný,
en á ferðalaginu hafði hann
verið illa haldinn. í Madras lauk
hann við mikilvæga ritgerð um
zendmálið, auk þess sem hann
lærði mál Tamíla og önnur
suðurindversk mál, sem hann
staðfesti að væru af sérstökum
stofni, alls ólík sanskrít. Um
Trankebar komst hann loks til
Cólombó á Ceylon (nú Sri
Lanka) í nóvember 1821. í þess-
um höfuðstöðvum hins suðlæga
Búddhisma fékkst hann við pali,
hið helga mál Búddhista og
singalisku, auk þess sem hann
eignaðist sjaldgæft safn af hand-
ritum á pálmablöðum á þessum
málum.
Rask var aftur orðinn heilsu-
lítill þegar hann lagði af stað
heim á leið með ensku skipi 30.
mars 1822, en nokkrum dögum
síðar brotnaði skipið. Hann hélt
aftur til Cólombó landleiðina og
varð að dveljast þar um fjögurra
mánaða skeið áður en hann fékk
aftur far með skipi. Tímann
notaði hann m.a. til að láta
prenta rit sitt „Singalesisk Skrift-
lære“ (á dönsku) þar sem hann
birtir kerfi sitt til að umrita
indversku stafrófin í latneskt
letur. En nú voru fjárráð hans
orðin afar bágborin, einkum
vegna skipbrotsins, og það var
einungis vegna mikils fjárstuðn-
ings úr konunglegum fjárhirsl-
um í Indlandi sem honum tókst
að komast aftur til Kalkútta og
þaðan með dönsku skipi 1. des.
1822 til Kaupmannahafnar.
Þangað kom hann loks 5. maí
1823. Sem gjald fyrir fjárstuðn-
inginn til heimferðarinnar af-
henti hann við heimkomuna
konunglegu bókhlöðunni hand-
ritin sem hann hafði safnað á
Ceylon.
Fræðimenn höfðu gert sér
stórar vonir um árangurinn af
Þessi steinn var settur á leiði Rasks í Assistents kirkjugarðinum í
Kaupmannahöfn 1842, 10 árum eftir dauða hans. Á honum eru áritanir á
arabísku, sanskrít, dönsku og forníslenskum rúnum.
Norður-Þingeyinga
Kópaskeri-Raufarhöfn
óskar starfsfólki sínu og viðskiptavinum
gleðilegra jóla
árs og friðar
Þakkar gott samstarf og viðskipti
á liðnum árum