Tíminn - 21.05.1988, Qupperneq 3

Laugardagur 21. maí 1988
3
vísa Páls síður. Árni orti er hann
kvaddi skálkinn frá Rein í Höfn:
„Líta munu upp í ár
íslands búar kærir,
að Hreggviðs niður hærugrár
höfuð til landsins færir. “
En Páll kvað:
„Hann fer seinna hrætetrið
hann Kolur,
höfuð fylgist enn nú jafntsem
bolur,
um illt var hann lengi
yfirburða þolur,
til íslands færa karlinn hægar
golur. “
En mál Jóns Hreggviðssonar
var ekkert á við það sem nú
beið. Á þessum árum hafði sá
maður verið að færast upp met-
orðastigann sem lengi hafði
hugsað honum þegjandi þörfina
og fann nú loks að stund hefnd-
arinnar var að nálgast. Og sann-
arlega var Páll ekki ókunnugur
þessum manni, en hann var
Oddur Sigurðsson frá Rauða-
mel, þá orðinn varalögmaður
norðan og vestan.
GAMALT HATUR
Hér verður að snúa aftur í
frásögninni til þess tíma er Páll
lögmaður var skólameistari í
Skálholti. Þá var meðal náms-
sveina hans áðurnefndur Oddur,
sem bar af jafnöldrum sínum í
skólanum fyrir námsgáfur og
glæsimennsku í sjón og raun.
Hann var kominn af mestu ríkis
og fyrirmannaættum landsins og
var langafi hans í föðurætt Odd-
ur Skálholtsbiskup Einarsson,
en langafi í móðurætt Gísli Hák-
onarson, lögmaður í Bræðra-
tungu. Oddur Sigurðsson út-
skrifaðist frá Skálholti aðeins 16
ára gamall og sigldi árið eftir til
Hafnar, þar sem hann tók guð-
fræðipróf árið 1700 eða á aðeins
einu og hálfu ári.
En sérstætt atvik hafði orðið
er Oddur var undir handarjaðri
Páls í Skálholti. Oddur hafði
misst föður sinn er hann var níu
ára og hélt mikilli tryggð við
móður sína, Sigríði Hákonar-
dóttur, sem hann að vonum
skrifaði oft. Hún var stórlynd og
óhemju metnaðargjörn fyrir
hönd sonar síns. í einu þessara
bréfa skrifaði hann margvíslegt
háð um skólann og þó einkum
Pál skólameistara. Bréfið komst
á flæking og lenti fyrir tilstuðlan
óvalinna manna í höndum skóla-
meistara er reiddist svo ákaflega
að hann barði námssveinninn
með hrísi, uns skyrta hans var
orðin löðrandi í blóði. Sýndi
Oddur hinni stórráðu móður
sinni skyrtuna og lá henni við
öngviti af reiði. Geymdu þau
skyrtuna vel og sóru að hefndir
skyldu fyrir koma.
UPPGANGUR ODDS
Oddur, hinn ungi guðfræðing-
ur frá Kaupmannahöfn lét lítið
yfir sér hin fyrstu árin, og var að
móður sinni á Rauðamel. En
Gyldenlöve stiftamtmaður, sem
var aðeins fjórum árum eldri en
hann (sex ára höfðu honum
verið falin æðstu völd yfir ís-
landi) hugsaði honum eitthvað
betra. Það var því er hann hélt
til Hafnar 1707 að hann var
gerður að varalögmanni
Gottrups, veitt Snæfellsnessýsla
og falið dómsmálavald það er
þeir „commissarii'LÁrni og Páll
höfðu farið með áður. Þá hafði
honum verið heitið lþgmanns-
embættinu eftir Gottrup, sem
nú var orðinn aldraður. Það var
því hróðugur maður sem sneri
heim að Rauðamel frá skipshlið,
kominn með svo mikið vald,
aðeins 27 ára gamall. Var það í
lögréttu um sumarið að hann las
upp bréf sín og brá mörgum
stórbokka er hann hét að rétta
hlut hvers þess manns er til hans
leitaði. En varla neinum meir en
Páli Vídalín.
Enn voru þeir Árni að safna
til jarðabókarinnar og var það
einn daginn að þeir komu að
Rauðamel. Var þeim veittur
besti beini og fylgdi Oddur þeim
á leið daginn eftir. Áður en þeir
skildu lagði Árni sig fyrir í
hvammi og sofnaði en þeir rædd-
ust við Páll og Oddur. Vaknaði
Árni von bráðar við öskur mikil
og heitingar. Voru þeir valds-
mennirnir þá að fljúgast á í
móanum, eins og drukknir
bændur. Reyndist ástæðan ekki
önnur en sú að Páll hafði ávarp-
að Odd „varalögmann“, en ekki
„generalactor", í krafti þess
dómsvalds sem hann hafi. Mátti
nú sjá að ekki stefndi í gott efni.
En ekki átti lánið af Oddi að
ganga. Hann hafði verið heit-
bundinn Guðrúnu, dóttur Guð-
mundar Þorleifssonar hins ríka
á Narfeyri. Stúlkan dó hins veg-
ar í bólunni 1707 og urðu við-
brögð hins harmi lostna föður
hennar að ánafna Oddi allar
sínar eigur, gengi hann honum í
sonar stað. Lét Oddur ekki slíkt
kostaboð sér úr greipum ganga
og fluttist hann nú að Narfeyri.
Og enn bættist við mannvirð-
ingarnar: Möller amtmaður fór
alfarinn til Danmerkur 1708 og
var Páll Beyer settur fulltrúi
hans á íslandi. En Gyldenlöve
hafði ekki gleymt Oddi. Hann
skipaði hann sérstakan um-
boðsmann sinn á íslandi og má
segja að þannig hafi hann hreppt
amtmannstignina líka að hálfu.
Voru þeir Beyer nefndir manna
á meðal „hinir fullmektugu.“ ^
Um hríð deildu þessir tveir höfð-
ingjar um skiptingu valdsins, en
eftir landsfræg fylliríisáflog
þeirra 8. júlí 1708 á Alþingi,
komu þeir sér saman um að hvor
skyldi ráða í sínu umdæmi, ann-
ar sunnan og austan, en hinn
vestan og norðan. ,
En víst var um að meira vald
en Oddur á Narfeyri hafði nú,
hafði enginn íslendingur borið
frá því Kópavogseiðarnir voru
teknir 1662.
PÁLL SVIPTUR
EMBÆTTUM
Oddur vann ósleitilega að því
að grafa undan kollega sínum,
Páli Vídalín, með óskammfeiln-
um rógsbréfum sem hann án
afláts sendi velunnara sínum,
Gyldenlöve stiftamtmanni. í
sem skemmstu máli lýsti hann
honum sem óþolandi þrætu-
manni, sem með allra handa
málarefjum náði eignum undan
fákænu fólki sem treysti honum.
Er hann þóttist fullviss um að
jarðvegurinn væri nægilega
undirbúinn, var svo höggið látið
ríða. Það var á Alþingi 1713.
Lét hann þá svifta Pál lögmanns-
embættinu, eftir að hafa fengið
stóran hóp lögréttumanna og
sýslumanna til að stefna honum
um níu mál, flestöll hinn mesta
hégóma. Enginn dómendanna
þorði nema standa og sitja sem
Oddur vildi og þannig lýstu þeir
því yfir á þinginu að „þetta
fátæka land muni ei ná hinum
fyrri og gömlu rólegheitum og
verða frí frá öllu ónauðsynlegu
þrætuvafstri allt svo lengi sem
Seignr. Páll Jónsson Vídalín lög-
mannsembættinu þjónaði.“
Hafði Oddur nú náð langþráð-
um hefndum fyrir hýðinguna í
Skálholtsskóla.
Árið 1712 hafði Oddur gert
aðför að spönsku kaupfari fyrir
verslun við landsmenn, en ekki
tekist betur til en svo að Spán-
verjar hröktu lið hans á flótta,
en handtóku hann sjálfan og
héldu föngnum heila dagstund.'
Gekk sú saga meðal manna þar
á eftir að Spánverjar hefðu gelt
Odd og gerði Páll Vídalín beina-
kerlingarvísu um málið, sem
Oddi barst til eyrna og reiddist
mjög. Er Páll Vídalín nú hugðist
ríða af þingi, embættislaus,
sagði Oddur því við hann:
„Kveddu nú Páll!“ Og lét Páll
ekki segja sér það tvisvar:
„Login held ég sagan sé,
sagan af geldingunni,
liggur þetta last og spé
ljóst í hvers manns munni. “
Nú var ekki um annað að gera
fyrir Pál en kæra meðferðina og
sigla til Hafnar að reyna að ná
rétti sínum. Oddur bjóst við
þessu og sagði við Pál á Alþingi
árið á eftir: „Ætlar þú að sigla,
Páll?“ Hinn svaraði að sú væri
ætlun sín, en gæti hann ei náð
rétti sínum hér megin grafar
væri eilífðin löng og Guð réttlát-
ur dómari. Oddur hreykti höfði,
svo sem hans var siður og sagði:
„Hvað vilt þú vera að tala um
eilífð?“ Páll leit fast á hann, en
augum hans hefur verið svo lýst
að þau hafi verið hvöss og hörð
sem í fálka, þegar hann reiddist.
Nú var hann reiður og mælti:
„Sjáðu svo til að þú fáir hana ei
of þunga.“ Síðan gekk hann
brott án þess að kveðja.
RIMMA í HÖFN
Það var með miklum tárum
og áhyggjum að Páll Vídalín
gekk um borð í Höfðaskip
haustið 1715 og lýsa mörg bréf
hans og fyrirbænir hve hann
óttaðist um sitt fólk, varnarlaust
fyrir óvinum hans, svo og erind-
islok ytra. Oddur sigldi einnig,
en með fiskiskipi og varð á
undan honum. Hreppti skip
hans þó verstu veður. Hann tók
land í Lúbeck eftir tveggja mán-
aða volk, en hélt þó ekki beint
til Kaupmannahafnar. Norður-
landaófriðurinn mikli stóð sem
hæst og fyrir flota Dana, sem
beið úti fyrir Greifsvald í Prúss-
landi, réð sækempan Hannibal
Sehested, aðmíráll. Þekktust
þeir Oddur vel og reið Oddur nú
á fund hins mikla manns og áttu
þeir langt tal saman, þar sem
Pálsmálið hefur án efa borið á
góma og Oddur leitað eftir
stuðningi. Er til Hafnar kom átti
hann svo viðræður við Gylden-
löve og er ekki annars getið en
að vel hafi farið á með þeim. Þó
er talið að Gyldenlöve hafi verið
farið að þykja nóg um ofstopa
skjólstæðings síns.
Lengi dróst að Páll kæmi og er
nær víst að Oddur hefur verið
farinn að halda að skip hans
hefði farist á leiðinni. Það hefur
hann að minnsta kosti innilega
vonað, því er tíðindi um komu
Páls bárust loks á fjórða dag
jóla, varð Oddi svo mikið um að
hann reyndi að fremja sjálfs-
morð. Skar hann sig á háls með
rakhníf og var lengi tvísýnt um
líf hans. En er mál komu til
dóms í marsmánuði var hann
það hressari að þeir komu báðir
í dóminn í Hæstarétti. Leit Páll
háðslega á Odd og óskaði hon-
um til hamingju með batann, en
hinn kvaðst hafa verið sáttur við
að deyja, úr því að hann gæti
ekki gert íslandi neitt gott.
Hvessti þá Páll á hann augu og
spurði hvenær hann hefði lagt
stund á að reyna það!
Dómurinn féll Páli í vil. Að
vísu féll hann á ýmsum málum,
en lögmannsstöðuna endur-
heimti hann og þeir „fullmekt-
ugu“, Oddur og Beyer, svo og
dómsmenn þeirra, voru dæmdir
til að greiða honum 300 ríkisdala
bætur.
Þar með var deilum þeirra
tveggja að mestu lokið, enda.
átti Oddur nú brátt nóg með að
rækja illindi sín við aðra menn,
svo sem þá Jón biskup Vídalín
og Jóhann Gottrup. 1718 missti
hann umboð sitt sem fulltrúi
stiftamtmanns við dauða Gyld-
enlöve og brátt önnur embætti
sín og loks eignir. Er saga hans
öll hin makalausasta, en verður
ekki rakin hér nánar en orðið er.
FRÁ ANDLÁTI
PÁLS OG GREFTRUN
Dauðinn stóð mönnum stöð-
ugt fyrir hugskotssjónum um
daga Páls Vídalíns og ekki að
ástæðulausu. Felliár riðu yfir,
skæðustu pestir geisuðu og
minni skeina varð iðulega að
Á Völlunum við Öxará lést Páll lögmaður á Alþingi 1727. Hitar voru
miklir og var líkið ófélega útleikið er norður að Víðidalstungu kom.
HELGIN
I
banaund. Þetta vissi hver
maður, kominn af barnsaldri og
prestarnir minntu óaflátanlega á
þessa óþægilegu staðreynd.
Páll skynjaði líka oft dauðann
og fyrir kom að hann sá óhugn-
anlegar sýnir. Þannig gerðist
það eitt sinn er hann lá veikur í
Skálholti að hann sá um öll
staðarhúsin sem í miklu ljósi,
meira að segja hvern kvist í
rjáfrum þar sem aldrei bar birtu
á. Líka gerðist annað undur er
hann kom gestur að Höskulds-
stöðum og hafði sofið um nótt-
ina í kirkjunni. Hann stóð upp
að morgni og sá þá niður um
kirkjugólfið eins og niður um ís
og út í kirkjugarðinn. Blasti þar
við hvert mannsbein nokkrar
álnir niður.
Hann hafði látið semja lík-
predikun sína löngu áður en
hann andaðist og kvaðst vilja
verða grafinn í Víðidalstungu,
hægra megin fyrir utan kirkju-
dyrnar. Eins og fram kom í
upphafi þessarar frásagnar lést
hann á Alþingi 1727.
Hann hafði sagt fyrir og spáð
um áður en hann hélt að heiman
að hann mundi ei lifandi aftur
koma og er sagt að þegar hann
kom að syðstu landamerkjum
Víðidalstungu hafi hann mælt:
„Far vel Víðidalstunga; ég kem
ei lifandi afturtil þín.“ Svoerog
sagt að hann hafi verið að raula
þessa vísu fyrir munni sér, þegar
liann reið hinsta sinni niður með
Ármannsfelli:
„Leiðast tekur himinn og
hauður,
hagur bágur alla daga,
sem andvana frá auð burt
skundi,
undarlegt erstríð lífsstunda. “
Hann andaðist um sólarupp-
rás þann 18. júlí. Sigurður Sig-
urðsson, landþingsskrifari, lét
gera kistuna, sem var gisin og
léleg, þvoði líkið og bjó um það.
En Sigurður Jónsson, sýslumað-
ur á Hvítárvöllum, fylgdi alla
leiðina norður og söng vers í’
hvert sinn sem hann setti líkkist-
una niður eða lét hana á
hestbak. Það var sterkur hestur,
rauður, sem bar hana, kallaður
Múlarauður. Hitar höfðu verið
þann tíma er líkið stóð uppi á
Alþingi í tjaldi hans, en maður-
inn hafði verið orðinn feitur og
lyktaði því. Sigurður lét þó
aldrei neitt á sig fá er hann var
að þénusta líkið á norðurleið og
það þó að lykt legði undan
vindi. Hlaut hann margra aðdá-
un fyrir, m.a. gaf ekkja Páls,frú
Þorbjörg honum alklæðnað
gráan af manni sínum fyrir um-
hyggjuna!
Ekki er fegurri lýsingin af því
er Páll kom norður. Hafði kista
hans verið borin inn í kirkjuna
og kom að hinn gamli óvinur
lögmanns, Halldór prestur
Hallsson. Sá hann hversu vilsa
og maðkur gengu niður af kist-
unni, svo pollur mikill var á
kirkjugólfinu. Létti prestur sér
þá yfir pollinn og mælti um leið
það 13. vers af 91. Davíðssálmi:
„Yfir ljón og eiturpöddur muntu
ganga... etc.“
Þannig verður ekki beinlínis
sagt að ljóma stafi af endalokum
þessa merka gáfumanns og
skálds, þótt hann sé ekki um að
saka, heldur þá stskrifandi ann-
álaritara og fræðaþuli, sem á
íslandi sáu til að elckert gleymd-
ist, stórt eða smátt. Hafa margar
útfarir á þessum tíma verið með
litlu hroðalegri blæ. '
En hér verður látið staðar
numið um Pál Vídalín. Mörgu
hefur verið gengið fram hjá,
ekki síst fjölda af skemmtilegum
sögum um daglega háttu hans,
skáldskap, kennslu og margt
annað. Hann lifði stórbrotna
tíma í þjóðarsögunni og var
sjálfur stórbrotinn maður, eins
og vonandi hefur tekist að gera
fullljóst hér.