Tíminn - 01.07.1988, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Föstudagur 1. júlí 1988
Stefán Briem eðlisfræðingur:
Tungumálaþýðing
með aðstoð tölvu
Notkun tölvu til þýðingar á rituðu niáii miili tungumáia,
virðist ekki eins fjarlægur möguleiki og ætia mætti. Stefán
Briem eðlisfræðingur hefur frá árinu 1981 fengist við
rannsóknir og þróun á vélrænni tungumálaþýöingu í hjáverk-
um, en árið 1987 hiaut hann styrk frá Vísindasjóði sem gerði
honum kieift að gera átak í rannsóknum á þessu sviði og vinna
samfellt að þeim um nokkurt skeið. Ekki náðist í Stefán
sjálfan, þar sem hann er staddur á Hornströndum í gönguferð,
en stuðst er við nýútkomna skýrslu sem hann hefur sent frá
sér um vélrænar tungumálaþýðingar.
Stefán hefur við rannsóknir sínar
tekið mið af þeirri hugmynd að nota
eitt sameiginlegt millimál, nánar til-
tekið esperanto, til að þýða milli
hinna ýmsu þjóðtungna og hefur
hann einbeitt sér að esperanto og
íslensku. Hann bendir á að auðveld-
ari hliðin sé að þýða af esperanto og
hafi því meginviðfangsefni hans vcr-
ið hönnun tölvuþýðingarkerfis, forr-
ita og orðasafna, til að þýða vélrænt
(með tölvu) af esperanto yfir á
íslensku. í millimálskerfi fer þýðing-
in af frummálinu í millimál og þaðan
í viðtökumál.
í skýrslu sinni segir Stefán að til
þess að ná árangri í tölvuþýðingum
sé nauðsynlegt að beita mcrkingar-
fræðilegum aðferðum. Ekki dugar
að þýða eina og eina setningu í einu,
heldur þurfi að láta tölvuna skoða
setningar í samhcngi í samfelldri
frásögn og styðjast við tölvuskráða
þekkingu á umheiminum. Hann
bendir á í þessu sambandi að á
síðustu árum hafi fræðimenn þróað
ýmsar aðferðir við tölvuskráningu
þekkingar og vélræna vinnslu á
henni og segir að þær aðferðir muni
koma honum að miklum notum.
Þýðingarforritið vinnur á þann
hátt að fyrst sækir það orðasöfnin og
upplýsingar um bcygingarorðanna á
diskettur og kemur þeim fyrir í innra
minni tölvunnar. Þegar því er lokið
tekur forritið við setningum á esper-
anto einni í einu, annað hvort frá
lyklaborði tölvunnar eða frá
diskcttu, allt eftir vali notandans.
Síðan þýðir forritið setninguna yfir
á íslensku og hægt er að fá niðurstöð-
urnar birtar ýmist á tölvuskjánum,
prentara, diskettu eða allt í senn,
einnig eftir vali notandans, áður en
tekið er til við næstu setningu. Ef
eitthvert orð finnst ekki í orða-
söfnunum skilar forritið orðinu
óbreyttu.
Stefán grcinir frá því að stundum
geti vélræn þýðing gefið kyndugar
niðurstöður sem um margt minna á
„orðabóka" brandara skólabarna,
eins og kemur fram í eftirfarandi
dæmi. Fyrsta tilvikið sem ég rak mig
á af þessu tagi, segir Stefán, var
þegar ég mataði þýðingarforritið á
setningu sem byrjaði svona:
Mcmoro de la komputilo... .
en það merkir:
Minni tölvunnar......
Á skjánum birtist hins vegar:
Sjálfgull tölvunnar... .
Eftir nokkrar vangaveltur áttaði ég
mig á því að ég haföi þá nýlega bætt
í forritið reglu um að þegar það
fyndi ekki orð í orðasafninu þá gáði
það aö hvort orðið væri forskeytt og
þýddi samkvæmt því. Eitt af fors-
keytunum var „mem-“ sem sam-
kvæmt reglunni gefur íslenska fors-
keytið „sjálf-“. Skýringin var þá sú
að „memoro“ var ekki til í orðasafn-
inu og forskeytaathugun forritsins
hafði gefið jákvæða niðurstöðu, þvr
að í orðasafninu er til orðið „oro“
(= gull), þ-e.
mem-oro sjálf-gull.
Til þess að ganga úr skugga um
hvaða áhrif tiltekin orð hafa á önnur
orð í sömu setningu, t.d. á beyging-
armynd þeirra og merkingu, þarf að
greina vensl orðanna. f þýðingar-
kerfi sínu fer Stefán þá leið að
setningarleg vensl orðanna eru
greind með því að skoða setninguna
aftan frá, þ.e. frá hægri til vinstri.
Settar eru fram reglur á þann hátt að
þær henti fyrir vélræna greiningu á
venslum orðanna og ráði við a.m.k.
allar algengar setningargerðir.
í daglegri málnotkun verða til
sífellt ný orð eftir því sem þarf á að
halda við nýjar aðstæður. Öflugt
tölvuþýðingarforrit þarf því að vera
viðbúið slíkum orðum, segir Stefán
í skýrslu sinni og er því áríðandi að
setja orðmyndunarreglurnar þannig
fram að þær megi fella inn í þýðing-
arforritið. í þýðingarforritið hefur
hann sett inn örfáar reglur um þýð-
ingar á aðskeyttum orðum og um
myndun orða eftir orðstofnum úr
öðrum orðflokkum.
Stefán fjallar einnig um íslensku
sem frummál í tölvuþýðingum í
rannsóknarskýrslu sinni. Hann segir
að vélræn greining verði mun erfið-
ari viðfangs þegar frummálið er
íslenska eða einhver önnur þjóð-
tunga heldur en ef frummálið er
esperanto. Ein ástæðan fyrir þessum
mun er sú að aðeins í esperanto
þekkist orðflokkur orðs og bey-
gingarmynd þess nærótvírætt á útliti
þess og að ef eitthvert orð hefur
margar merkingar þá tilheyra þær á
esperanto allar sama orðflokki. Hins
vegar getur vafi ieikið á orðflokkum
vissra smáorða, fornafna, forsetn-
inga og atviksorða, en það heyrir til
algjörra undantekninga. Á íslensku
kveður við annar tónn, þar sem
algegnt er að orð úr mörgum orðf-
lokkum líti eins út, þó það sé oftast
bundið við sumar beygingar orðs en
ekki allar.
Þungamiðjan í öflugu og gagnlegu
sjálfvirku þýðingarkerfi hlýtur að
vera feiknastórt orðasafn, segir
Stefán, þar sem ekki aðeins er
komið fyrir einföldum þýðingum
orða og upplýsingum um beygingu
þeirra, heldur aragrúa annarra upp-
lýsinga varðandi notkun hvers orðs,
svo sem um algeng orðasambönd,
merkingarlega tengd orð o.s.frv.
Vegna umfangs slíks orðasafns er
mikilvægt að þróa aðferðir til að
létta orðasafnsvinnuna, með því að
beita tölvutækni til að vélvinna orða-
söfnin á stórvirkan hátt svo sem
frekast er unnt. Á undanförnum
árum hefur ör þróun í tölvutækni
aukið getu tölvanna, bæði er varðar
geymslurými og vinnsluhraða, og
þannig gert þetta framkvæmanlegt.
Efniviðinn að orðasafninu fyrir ís-
lensku og esperanto sækir Stefán í
íslensk-esperanto orðabók eftir
Baldvin B. Skaftfell sem samband
íslenskra esperantista gaf út árið
1965.
Stefán segir á einum stað í skýrsl-
unni að tölvurnar séu hvorki galdra-
tól né skrapatól, heldur hugvitsam-
leg smíð sem menn séu smám saman
að komast upp á lag með að nota sér
til gagns, meðal annars til að koma
upplýsingum til skila milli tungu-
mála. Því harðar sem menn leggja
að sér og því meira sem lagt er í
verkið þeim mun fyrr og þeim mun
betri árangri mun það skila. Og
löngu áður en tölvur geta þýtt ritverk
Kiljans svo vel að við verði unað, þá
munu þær verða gagnlegar við að
þýða lesefni þar sem minna fer fyrir
listrænum tilþrifum en í Gerplu.
-ABÓ
Japanar skaðast
af hvalveiðideilu
Tokyo, 29. júní. Frá Ingvari Císlasyni, rilsljóra.
I. Greinilegt er að Japanar telja
sig eiga góð verslunarsainskipti við
ísland, cn Takasu deildarstjóri í
Vestur-Evrópudeild utanríkisráðu-
neytisins, segir að nú stæðu reikning-
ar þannig að íslendingar seldu Jap-
önum meira en þeir keyptu af þeim.
„Viðskiptahallinn er Japans megin,“
sagði deildarstjórinn. Slíkt er mjög
fátítt, bætti hann viö, því að langflest
lönd liafa viðskiptahalla gagnvart
Japan. Það er helst Sviss sem öðru
vísi stendur á um að sögn deildar-
stjórans. Samkv. íslenskum upplýs-
ingum var hins vegar 900 tnillj.
króna halli á árinu 1987 á viðskiptum
íslcndingá og Japana, Japönum í vil,.
svo að annað hvort ber hér eittlívað
á milli eða verslunartölur hafa breyst
á þessu ári. Það breytir liins vegar
ekki þeirri staðreynd að Japan ercitt
af mikilvægustu viðskiptalöndum ís-
lendinga.
II. Japanskir embættismenn voru
spurðir álits á því hvort líklegt væri
að Japan stofnaði sendiráð í Reykja-
vík. Mátti heyra að þeir teldu naum-
ast líkur til að svo yrði. Það væri afar
örðugt að fá fjárvcitingar til stofnun-
ar nýrra scndiráða.
III. Hvalveiðar har niikið á góma
í viðræðum við japönsku embættis-
mennina. Þeim þótti vænt um þá
samstöðu sent er milli íslands og
Japans í þessu efni. Töldu þeir að
íslendingar heföu náð góðu sam-
komulagi viö Bandaríkin um hvala-
málið, miklu betra en Japanar
sjálfir. Þeir bentu á að þeir yrðu fyrir
verulegúm skaða í deilu sinni við
Bandaríkin út af hvalamálum því að
Bandaríkin neita Japönum um veið-
iheimildir í landhelgi sinni, þótt þeir
veiti slíkt öðrum þjóðum.
IV. Það kemur í Ijós að hvalveiðar
eru litill hluti af efnahagsstarfscmi
Japana. Hins vegar eru hvalveiðar
mikilvægar ýmsurn einstökum sjáv-
arbyggðum í landinu, eins konar
japanskt byggðamál. Hvalkjöt er
afar fágæt vara í Japan, en eftirsótt
sem lúxúsmatur og fæst aðeins á
fáum, dýrum matsölustöðum. Jap-
anar hafa frá fornu fari etið allt sem
úr sjó kemur. Áður fyrr neyttu þeir
aldrei kjöts af landdýrum, það er nýr
siður. Hins vegar munu þeir vanir
hvalkjötsáti frá örófi alda.
Forseti íslands, Vigdís Finnboga-
dóttir, hefur þegið boð dr. Richard
von Weizacher, forseta, um að koma
í opinbera heimsókn til Sambands-
lýðveldisins Þýskalands dagana 3. -
9. júlí n.k.
I fylgd með forseta íslands verða
Steingrímur Hermannsson, utanrík-
isráðherra og frú Edda Guðmunds-
dóttir, Hannes Hafstein, ráðuneytis-
stjóri og frú Ragnheiður Hafstein,
og Kornelíus Sigmundsson, forseta-
ritari og frú Inga Hersteinsdóttir.
Einnig verður með í förinni ís-
lenskur blásarakvintett, en hann
skipa Daði Kolbeinsson, Einar Jó-
hannesson, Joseph Ognibene, Haf-
steinn Guðmundsson og Bernharður
Wilkinson. -gs
Nýkjörnir heiðursfélagar Hjúkrunarfélags íslands, Guðrún Árnadóttir og
María Pétursdóttir. A milli þeirra stendur Pálína Sigurjónsdóttir settur
formaður Hjúkrunarfélags Islands.
Uggandi vegna skorts
á hjúkrunarfræðingum
Fulltrúafundur Hjúkrunarfélags
íslands var haldinn nýlega. Þar var
m.a. fjallað um kjara- og menntun-
armál stéttarinnar.
Á fundinum var samþykkt tillaga,
sem send var heilbrigðis- og fjár-
málaráðherra. í henni er lýst yfir
áhyggjum stéttarinnar vegna skorts
á hjúkrunarfræðingum. I umræðum
um þessi mál kom fram að þar sem
hjúkrun er veitt allan sólarhringinn,
þurfi meiri fjölda afleysingafólks í
sumarleyfi, barnsburðar- eða veik-
indaleyfi en hjá öðrum stéttum.
Sigþrúður Ingimundardóttir, for-
maður Hjúkrunarfélags íslands
sagði í samtali við blaðamann að
hjúkrunarfræðingar væru oft bornir
saman við kennara hvað laun snertir.
En mikill munur væri á vinnutíma
þessara stétta. Hjúkrunarþjónustu
þyrfti að veita allan sólarhringinn.
jafnt helga daga sem virka.
Þá var fjallað um öldrunarmál og
einkum hvernig hjúkrun aldraðra er
sinnt. Samkvæmt lögum um málefni
aldraðra frá 31. desember 1982 skal
veita öldruðum á dvalarheimilum
vissa þjónustu s.s. hjúkrun, endur-
hæfingu, læknishjálp, fullt fæði,
þvotta og þrif. í dag hafa dvalar-
heimili rekstrarleyfi, án þess að
hjúkrunarfræðingar starfi við stofn-
unina og taldi fundurinn það brjóta
í bága við lögum málefni aldraðra.
Á fundinum voru María Péturs-
dóttir, skólastjóri Nýja hjúkrunar-
skólans og Guðrún Árnadóttir,
heilsuverndarhjúkrunarkona kjörn-
ar heiðursfélagar Hjúkrunarfélags
íslands. SH