Tíminn - 18.10.1988, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 18. október 1988
Tíminn 9
llllllll""lll BÓKMENNTIR
Ein bók á sænsku eftir nóbelsverðlaunahafann:
Utgefandi Mahfouz
hírist í kjallara
lr\noo\/ni í C\/íKIáA-
Frá Þór Jónssyni í Svíþjóð:
Það fór ekki hjá því að fyki dálítið í blaðamenn er ritari
sænsku akademíunnar tilkynnti, að bókmenntaverðlaun
Nóbels féllu sjötíu og sjö ára gömlum Egypta í skaut sem
enginn þeirra hafði nokkurn tíma heyrt nefndan á nafn.
„Hver er þessi Mahfouz?“ spurðu þeir hranalega og gátu
ekki dulið vonbrigði sín. „Er hann betri rithöfundur en
Nadime Gordimer og Christa WoIf?“ spurðu hinir sem
væntu þess að kona fengi verðlaunin í ár.
og hófu ákafa leit að þýddum
bókum eftir Mahfouz, en leitin bar
Ekkert lófatak fyllti sali kaup-
hallarinnar í Stokkhólmi svo sem í
fyrra er Jóseph Brotsky fékk verð-
launin, heldur var ritara akadem-
íunnar stillt upp við vegg í orðanna
fyllstu merkingu. „Hefur Mahfouz
meiri áhrif á ykkur en Carlos
Fuentes?“ „Já, sem stendur," svar-
aði ritarinn stuttlega. „Er það satt
eða þótti ykkur kominn tími til að
arabi fengi verðlaunin?" „Hér er
dæmt á bókmenntafræðilegum
grunni, þetta er ekki
heimsmeistarakeppni í bókmennt-
um,“ svaraði ritarinn. „Þó verður
á það að líta að hinn austræni
heimur hefur ekki áður hlotið þessi
eftirsóttu verðlaun.“ Ritarinn forð-
aði sér stuttu síðar á bak við
rammgerðar dyrnar og hætti sér
ekki í frekari umræður.
Bóksalar í Svíþjóð höfðu birgt
sig upp af bókum eftir þá rithöf-
unda sem þeim þóttu líklegir til
verðlaunanna. Þegar þeir heyrðu
nafn Mahfouz tilkynnt í útvarpinu
tóku þeir um höfuð sér og spurðu:
„Hver í dauðanum er það?“ Svo
flettu þeir upp í uppflettiritum
sínum. Enga bók áttu þeir til eftir
Egyptann sem þó er frægastur allra
rithöfunda í sínu heimalandi og
bækur hans hafa selst í fleiri mill-
jónum eintaka. Bóksalarnir tóku
niður skiltin sem þeir þegar höfðu
sett upp í glugga og letrað á: Hér
fást bækur nóbelsverðlaunahafans,
engan árangur. Tvær þriggja bóka
hans sem þýddar hafa verið á
sænsku voru ófáanlegar, útgefanda
þeirrar þriðju var ekki hægt að
finna.
Gefin út í kjallaraholu
í þröngri kjallaraholu á stúd-
entagarði í Lundi rekur sænskur
útgefandi nóbelsverðlaunahafans í
bókmenntum, Örjan Gerhards-
son, bókaútgáfu sína. Fyrirtæki
sitt nefnir hann „Fyrirsát". Það
lætur lítið yfir sér, ekkert gefur til
kynna að í húsinu sé rekin bókaút-
gáfa, og sá sem á erindi verður að
fikra sig eftir dimmum og skítugum
gangi að dyrum „Fyrirsátar“. Örj-
an er sá eini í heimalandi Nóbels
sem á til sölu fáein hundruð eintök
af bók eftir verðlaunahafann. Hún
nefnist „Niður Nílar“, og það væri
synd að segja að hún hafi selst eins
og heitar lummur fram að þessu.
Nú hinsvegar slást bóksalar um
eintök af bókinni. Örjan hefur öll
tromp á hendi, bókinni dreifði
hann glottandi til bóksala í Lundi
á föstudagsmorgun.
Þrjár bækur eftir Mahfouz hafa
verið þýddar á sænsku en aðrir
útgefendur í Svíþjóð hafa fyrir
löngu tekið bækur hans af markað-
inum enda reiknuðu þeir einna
helst með að verðlaunin féllu
Mexíkananum Carlos Fuentos í
skaut, en það var öðru nær og
„Niður Nílar“ sem safnað hefur
ryki í kjallaranum í Lundi í nokkur
ár varð óvænt gullnáma Örjans.
Tvisvar á meðan á prentvinnslu
bókarinnar „Niður Nílar“ stóð var
beiðni um styrk úr þýðingarsjóði
hafnað. Ögn vandræðalegur hefur
nefndarmaður nú útskýrt synjun
beiðninnar, byggð á mati þýðingar-
sjóðsnefndar, þannig að „Niður
Nílar“ hafi ekki verið með bestu
bókum höfundar.
Örjan Gerhardsson er lagstur
undir feld og lætur engan ónáða
sig. Hann hefur ekki viljað tala við
fréttamenn - móðir hans flutti þær
kveðjur úr fylgsni hans að þeir ættu
heldur að snúa sér að Mahfouz
sjálfum, hann væri áhugaverður,
Órjan sjálfur ekki. Og bóksalarnir
eru sem fyrr í öngum sínum, þeir
mega til að finna Örjan.
Örjan er liðlega þrítugur að
aldri og starfar einn í fyrirtæki sínu
og stjórnar prentvélunum sjálfur.
Hann er hugsjónamaður í sinni
grein, á það til að kaupa upp
birgðir af verkum lítt þekktra höfu-
nda sem seldar eru á útsölu til þess
að forða bókum þeirra frá
gleymsku og sér til þess að verk
þeirra fáist áfram á markaðinum.
Að gefa út þýðingu á verki egypsks
rithöfundar var hugsjónastarf en
nú makar hann krókinn á því.
Vafalaust má heyra prentvélarnar
snúast á fullu á næstunni, stúdent-
unum á efri hæðunum til ómældrar
gremju. Og hér í Svíþjóð leiða
menn getum að því að Órjan sé að
undirbúa ferð til Egyptalands þar
sem hann hlýði á nið Nílar.
Naguib Mahfouz á göngu í Kairó.
Beggja vegna
landamæranna
William Kennedy:
Járngresið,
Guðbergur Bergsson þýddi,
Almenna bókafélagið, 1988.
Það er býsna sérkennileg skáld-
saga sem Guðbergur Bergsson rit-
höfundur hefur hér þýtt og borið á
borð fyrir íslenska lesendur. Höf-
undurinn, William Kennedy, er
bandarískur og hefur fengið Pulitzer
verðlaunin fyrir þessa sögu sína.
Hún gerist vestanhafs árið 1938, og
sögusvið hennar einkennist af því að
hún fæst fyrst og fremst við að lýsa
drykkjusjúkum rónum og lífi þeirra.
Reyndar má samt líka segja að
hún snúist mestpart utan um líf
aðalsögupersónunnar og eins af rón-
unum, sem er Francis Phelan. Hann
er tæplega sextugur og hefur orðið
fyrir því óláni rúmum tuttugu árum
fyrr að missa nýfæddan son sinn í
gólfið svo að hann lést. Eftir þann
atburð hljóp Francis að heiman og
hefur síðan verið á stanslausu flakki.
Síðustu árin hefur hann aukheldur
verið í slagtogi við konu af svipuðu
sauðahúsi, Helenu, og þegar sagan
gerist eru þau nýkomin aftur til
heimabæjar hans. Tildrögin eru þau
að skömmu áður hefur Francis hitt
annan son sinn uppkominn, og
keypti sá hann út úr fangelsi og bað
hann líta aftur inn heima.
Þetta er að mörgu leyti ákaflega
vel samin bók, með glöggum lýsing-
um og atburðarás sem er vel til þess
fallin að grípa lesanda sinn og halda
honum föstum við efnið allt til loka.
Þó er söguþráðurinn dálítið flókinn,
og veitir flestum trúlega ekki af að
tvífara yfir bókina ef þeir vilja átta
sig á honum til fulls. Auk þess hefst
sagan á degi sem nefndur er Aftur-
göngudagurinn og er sá „þegar
draugar koma í heimsókn og dauðir
ganga ljósum logum“ (bls. 33). Þetta
notfærir höfundur sér á sérkennileg-
an og óvanalegan hátt, með því móti
að hann lætur látið fólk hvað eftir
annað verða á vegi Francis Phelans
og ræða við hann. Er þetta í þeim
mæli að segja má að sagan gerist í
rauninni beggja vegna landamær-
anna á milli lífs og dauða.
Er þarna oftast um að ræða menn
sem Francis hefur ýmist banað sjálf-
ur eða verið viðstaddur er þeir létu
lífið. Ekki er mér fyllilega ljóst eftir
lestur bókarinnar hvort um á að vera
að ræða einhverja sérlega miðils-
hæfileika hans, eða hvort þetta teng-
ist einfaldlega bara Afturgöngudeg-
Guðbergur Bergsson rithöfundur.
inum sem svo er nefndur þarna. En
hitt fer ekki á milli mála að höfundur
beitir þessu efnisatriði markvisst til
þess að leiða fram fyrir lesendur sína
einstök atriði úr fyrri lífsþræði sögu-
hetju sinnar, og þá fyrst og fremst
þau sem mestum úrslitum hafa ráðið
um framganginn í lífi hans.
Að formi til má einnig segja að
þetta sé saga drykkjusjúklings f
ræsinu, eða róna, og að sem slík eigi
hún sér fastan stað í samtíma sínum.
En jafnframt því eru teygðir angar
aftur í tímann, til fyrri tímabila í lífi
Francis Phelans, jafnt til skýringar
og til lýsingar á ástandi hans á
sögutímanum. Ekki er beint hægt að
segja að hér sé verið að takast á við
vandamál drykkjusýkinnar, eins og
það myndi orðað í dæmigerðum
vandamálabókum nú á dögum.
Þvert á móti er sagan það mikill
skáldskapur af sjálfri sér að engin
leið er að telja drykkjusýki sögu-
fólksins aðalviðfangsefnið. Þar
gnæfir yfir að höfundur er fyrst og
fremst að lýsa persónum og samspili
þeirra innbyrðis.
Þetta er með öðrum orðum verk
af þeirri tegund þar sem áherslan er
á beinum lýsingum atburða, sögu-
sviðs og fólks. Hið sérkennilega hér
er að inn í þessar myndir eru hinir
framliðnu felldir, með þeim hætti að
þeir koma þar fram eins og eðlilegir
hlutar af umhverfinu öllu. Þetta er
síður en svo nokkur varhugaverður
draugagangur, og raunar tæpast
meir en svo yfirnáttúrlegur, eins og
honum er hér lýst.
Þvert á móti gerist það hér hvað
eftir annað að Francis rekst á látna
menn, ekki bara í kirkjugarðinum
þar sem sagan hefst og helst væri
kannski við þeim að búast, heldur í
strætisVagninum líka, og lendir hann
þar jafnvel í hrókasamræðum við
þá. Hinum látnu er hér lýst með
sama raunsæinu og öðrum söguper-
sónum, með öðrum orðum líkt og
lifandi fólki af holdi og blóði. Með
þessum samræðum gefur höfundur
lesendum sínum því smám saman
inn litla skammta af fyrri ævisögu
Francis Phelans og því sem hefur á
daga hans drifið. Þetta er vægast
sagt óvanaleg aðferð, en ekki er því
að leyna að hún er áhrifarík.
í þessari sérkennilegu aðferð höf-
undar, svo og vel dregnum nær-
myndum hans af sögusviði sínu,
sýnist mér einnig að helsti styrkur
þessarar sögu felist, svo og það sem
sérkennir hana frá öðrum. Og sér-
staða hennar felst líka í öðru, og það
er afstaðan til rónanna í bókinni,
sem svo eru nefndir. Þetta er fólk
sem hefur sokkið niður í neðstu lög
þjóðfélagsins vegna drykkjufýsnar
sinnar. En ekki verður þó séð að
markmið höfundar geti verið það að
leita sérstaklega skýringar á ástandi
þessa fólks, hvað þá að benda á
leiðir til þess að íækna það. Né
heldur að deila á þjóðfélagið fyrir að
hlynna ekki betur að því, eða þá að
það sé megintakmark hans að fá
okkur hin til að vorkenna þessu
fólki.
Þvert á móti kemur í ljós að til
dæmis Francis á þegar öllu er á
botninn hvolft töluvert mikið eftir af
eðlisþáttum eins og ást og umhyggju-
semi, sjálfsvirðingu og hæfileikanum
til að láta hart mæta hörðu. Þegar
upp er staðið í bókarlok fer ekki á
milli mála að hann er talsvert miklu
sterkari og yfirleitt áhugaverðari
persóna en ætla mætti í byrjun.
Þarna er því fyrst og fremst á
ferðinni lýsing á mun stórbrotnari
persónuleika en ætla mætti að
óreyndu, og sú lýsing vegur miklu
þyngra í þessari sögu heldur en
glíma við lýsingu á áfengisvandan-
um, nú eða ádeila á þjóðfélagið fyrir
að það skuli yfirleitt leyfa þessum
vanda að vera til áfram.
Af þessum sökum hefur það verið
þarft verk hjá Guðbergi Bergssyni
og Almenna bókafélaginu að koma
þessari sögu á framfæri á íslensku.
Hún á töluvert mikið lof skilið.
-esig