Tíminn - 06.05.1989, Page 8

18
Laugardagur 6. maí 1989
T
HELGIN
TÍMANS RÁS
Eysteinn
Sigurðsson
Itl
Ljósvakinn er ekki til
Páll Bergþórsson veðurfræðing-
ur, átti áhugaverðan greinarstúf í
Morgunblaðinu nú í vikunni. Þar
fjallar hann í örstuttu máli um
orðið „ljósvaki".
Eins og allir vita er það allfast í
ntáli okkar að nota orðalagið „á
öldum ljósvakans“ þegar við ræð-
um um útvarpssendingar. Páll
bendir hins vegar á það að út frá
ströngustu kenningum í náttúru-
fræði standist þetta orðalag þó
ekki nú á dögum, og þá ekki heldur
hitt að tala um „ljósvakafjölmiðla"
eða „Ijósvakamiðla" sem mörgum
er orðið tamt í seinni tíð. Bendir
hann réttilega á að í hugunt flestra
sé orðið „útvarp“ nú orðið samheiti
um hljóðvarp og sjónvarp, enda
nái útvarpslög yfir bæði þessi fyrir-
bæri.
Pað var annars víst ekki minni
ntaður heldur en Jónas Hallgríms-
son sem bjó til orðið „Ijósvaki"
snemma á öldinni sem leið. Var
það þýðing hans á orði scm víða er
til í nálægum tungum og heitir til
dæmis „æter“ í dönsku og „ether"
í ensku. Á þeim tíma voru náttúru-
vísindi skentmra á veg komin en
þau eru nú, og þá munu menn hafa
verið þeirrar skoðunar að eitthvert
efni fyllti upp í allt rúmið á milli
hnatta himinhvolfsins. Eftir þessu
efni bærist síðan Ijósið, sem og
aðrar rafsegulbylgjur.
Með öðrum orðum voru menn
þá að velta því fyrir sér hvort
alheimurinn væri ekki fylltur ein-
hverju því efni sem gerði Ijósinu
kleift að berast eftir því, til dæmis
frá sólu og til jarðar. Um þetta efni
notaði Jónas hið bráðfallega orð
ljósvaki, þ.e. efni sem gerir ljósinu
mögulegt að berast áfram, vekur
Ijósið.
Þessari kenningu um tilveru Ijós-
vakans mun síðan hafa verið
hrundið, og að því er Páll segir í
grein sinni var það sjálfur Albert
Einstein sem það gerði. Eftir
stendur þá orðið ljósvaki eitt og
því líkast sem allsnakið, því að
efnið, sem það átti að tákna,
reyndist svo alls ekki vera til þegar
öll kurl komu til grafar. Örlög
orðanna vilja stundum vera býsna
kyndug.
Sjálfur verð ég þó að segja það
eins og er að mér yrði persónulega
eftirsjá að orðinu Ijósvaki ef það
þyrfti að hverfa út úr íslenskri
tungu. Þaðerhljómfagurtogvekur
líkt og ósjálfrátt upp í hugum
okkar hugmyndir um eitthvert það
efni sem fylli upp í tómarúmið allt
umhverfis jörðina og kveiki þar
Ijós. Þó að þetta efni sé í raunveru-
leikanum ekki til þá finnst mér
samt að við ættum að reyna að
viðhalda orðinu Ijósvaki. Pað á
ekki síst við í orðasambandinu „á
öldum ljósvakans"; í því felst í
rauninni býsna vel gerð og skáldleg
líking. Þar er því lýst líkt og í
sjónhendingu hvernig útvarps-
bylgjurnar berist til okkar í gegn-
um loftið í kringum okkur, svona
ekki ósvipað og öldur á vatni.
íslensk tunga yrði óneitanlega sýnu
fátækari eftir ef þessu orðalagi yrði
alfarið ýtt til hliðar.
Að því er líka að gæta að
tungumál eru ekki dauð verkfæri
heldur lifandi samskiptamiðlar
fólks. Á því sviði á að ríkja frelsi,
og meðal annars eiga menn að hafa
leyfi til að bregða undir sig betri
fætinum í málfarslegum efnum
þegar sá gállinn er á þeim.
Sjálfur nota ég oft orðalagið á
öldum ljósvakans, og mér fellur
vel að nota orðið ljósvakamiðill.
Aftur er ég ekki tiltakanlega hrif-
inn af orðinu Ijósvakafjölmiðill, og
má það þannig mín vegna hverfa
Jónas: Ljósvakinn rcyndist ekki
vera til.
fyrir ætternisstapa. Ég geri mér
fyllilega grein fyrir því að í mörgum
tilvikum geta orðin útvarp eða
útvarpsstöð haft nákvæmlega sömu
merkingu og orðið ljósvakamiðill,
og þá komið í stað þess, en samt
sem áður þætti mér eftirsjá í að
missa það.
Ég hef orðið var við að ég er ekki
einn um þessa skoðun á orðinu
ljósvakamiðill, heldur eru fleiri
sama sinnis. Og þar hljóta að liggja
einhverjar ástæður að baki.
Trúlega ræður þar einhverju sú
ntynd sem orðið ljósvaki vekur
ósjálfrátt upp í huganum þegar
það er notað. Einhvers konar efni
sem fyllir upp tómið úti í geimnum
og gefur okkur ljós og yl. Það
skyldi þó ekki vera að þar lægju að
baki, svona niðri í undirmeðvit-
undinni hjá okkur, einhvers konar
hugrenningatengsl við sól og hita.
Svona svipað og fólk er að sækjast
eftir í sólarlandaferðum. Og það
þrátt fyrir það þó að menn viti
fullvel að ljósvakinn sé alls ekki til.
Líka er að því að gæta að orðið
miðill verður að teljast ákaflega
vel viðeigandi í þcssu sambandi.
Það er af þeirri tegund sem oft er
talað um sem gegnsæ orð í ís-
lensku, til dærnis skylt sögninni að
miðla, nafnorðinu miðlun og fleiri
svipuðum. Með öðrum orðuni þá
er ljósvakamiðill tæki sem færir
okkur efni í gegnum loftið, og
þannig í hugum manna af hinu
góða.
Og þar með er raunar komið
býsna nálægt skáldskap og þeim
lögmálum sem þar gilda. Eitt hlut-
verk skáldskapar er að spila á
tilfinningalíf lesenda og höfða til
einstakra atriða í undirmeðvitund
þeirra. Góð skáld þurfa nefnilega
að vera góðir sálfræðingar líka.
Og Jónas var gott skáld, en hann
var líka náttúrufræðingur. Ég not-
aði grein Páls Bergþórssonar sem
tilefni að þessari hugleiðingu, og í
henni nefnir Páll það að náttúru-
fræðingurinn Jónas hafi látið í ljós
efasemdir um raunverulega tilvist
ljósvakans þegar hann lét orðið frá
sér. En það var skáldið Jónas sem
bjó til orðið en ekki náttúrufræð-
þingurinn. Þó að Ijósvakinn hafi
sem fyrirbæri ekki staðist dónt
framþróunar náttúruvísindanna þá
hefur orðið samt reynst lífseigt.
Kannski það sé vegna þess að í því
sé í rauninni töluverður skáldskap-
ur? Jónas var nefnilega býsna gott
skáld.
Eysteinn Sigurðsson.
GETTU NÚ
Myndin, sem fyigdi
spurningu okkar á þessum
stað í síðasta helgarblaði
var af Grenjaðarstað, og
verður ekki öðru trúað en
að margir þeir, sem lagt
hafa leið sína um vegi
landsins, hafi þekkt
staðinn.
En núna er það vatnsfall.
Hvaða fljót er það sem
rennur undir brúna á mynd-
inni? Kannski getur fjallið
hjálpað? Einhverjir kann-
ast kannski við það af ferð-
um sínum. Svarið kemur
eftir viku.
£ CÉ C£ m B E lU d —|u)|— |/ape <=: a = cc
E3 Z. 5 TjBlrlú - o — "Z Z
u 0 E ■ 'C ^■lu u.

o B B B « Z nlpd
U <z B G ubl<c t— ^M
Jt o B Cx' 2 R Lcfcqp 3 ptwK&l
<x
<r 2; : ■ ,«C
i 2 r\ X ^prrp t- æIh^
(3 -CC |-qJu 3 ‘z. 3 h
co ,«r u-\ 3 ± Jh <x 3 Ul
X ■2 <c <s>
pa C3 3 ■z. •3 ^■otsiH J\uí *
b V- H r-. ■Z æJHx gx a.m^\
O fc- <r. I I m ■ l i
V >
2 !c9(j|- — 1
E3E3E EQHEEE

lO <C.
KROSSGÁTA