Tíminn - 09.12.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 9. desember 1989
BÓKMENNTIR llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllB
Maklegur minnisvarði
Helgi lœknlr Ingvarseon
Baráttumafiur fyrlr betra llfl
Guðrún P. Helgadóttlr
Setberg
Þessi bók er unnin af fræðimann-
iegri nákvæmni. Meginmáli er skipt
í 51 kafla auk formála. Hverjum
kafla fylgir heimildaskrá og athuga-
semdir. Þar er ýmislegt sem fyrir
minn smekk hefði mátt vera í megin-
máli, svo sem greinargerð um menn
sem nefndir eru og þess háttar. En
til marks um nákvæmni er það að
dagsetningar, svo sem fæðing og
andlát og veiting embætta, eru sóttar
í frumheimildir, kirkjubækur og op-
inber skjalasöfn.
Þetta er mikil saga - fjölskyldu-
saga. Sumum kann að virðast ná-
kvæmnin nálgast smámunasemi þeg-
ar lýst er herbergjaskipan og hús-
búnaði eða matarvenjum. En allt er
þetta með ráði gert svo myndin sé
fyllri. Og höfundi hefur tekist að
skila glöggri mynd af sínum nánustu.
Vera má að einhverjum finnist
gengið á ystu þröm stundum þegar
sagt er frá hörmum og raunum innan
fjölskyldunnar. Framhjá því verður
ekki gengið eigi að skila réttri mynd.
Og það hefur Guðrúnu P. Helga-
dóttur tekist.
Það mun ekki vera mikið um
villur eða missagnir í þessari bók.
Það er að vísu vafasamt að segja að
öld hitabrúsa hafi ekki verið runnin
upp 1933 en talað er um „öld
hitabrúsa og plastdiska“ í sambandi
við ferðalög. Það er heldur ekki
nákvæmlega rétt að formi til að
ráðherra hafi veitt fálkaorðuna því
að það gerir forsetinn samkvæmt
ákvörðun orðunefndar. En þessi
dæmi eru nefnd til að sýna að ekkert
hefur fundist missagt svo að máli
skipti.
Tilefni bókarinnar er auðvitað hið
mikla ævistarf Helga Ingvarssonar.
Hann lagði höfuðáherslu á tvennt:
Að ekki væru skert ákvæði berkla-
vamalaganna frá 1921 um að ríkið
greiddi sjúkrahúsvist, að berkjasjúk-
um mönnum væru greiddar örorku-
bætur og að þeir sem kæmu af hæli
ættu kost á því sem nú er kallaður
verndaður vinnustaður. Þar sem
þess var ekki kostur, sagði Helgi
„má því gera ráð fyrir að margir
þeirra veikist á ný fyrir þær sakir og
þarfnist aftur sjúkrahúsvistar. Verst
er þó að þeir, sem sæta þessum
erfiðu kjörum og þrásýkjast, missa
kjarkinn og trúna á framtíðina,
m.ö.o. lamast andlega og líkam-
lega.“
Reykjalundur og yfirleitt allt starf
SÍBS var unnið samkvæmt forskrift
Helga Ingvarssonar.
Ekki er því að neita að dálítið
gætir endurtekninga í þessari sögu.
Helgi skrifaði oft um þessi mál og
sagan var rakin á sama hátt í einni
grein og annarri. En hér hafa menn
söguna um sigurinn á berklaveikinni
sagða vel og ljóst í stuttu máli.
Helgi skrifaði talsvert um áfeng-
ismál á efri árum. Drykkjuskapurinn
var „erfiðasta og ógeðugasta vanda-
málið" sem hann hafði komist í kast
við. „Öll leiðindi sem komið hafa
upp hér á staðnum hafa alltaf verið
í sambandi við áfengisneyslu," sagði
hann. Honum fannst að af barátt-
unni við berklaveikina mætti margt
hagnýtt læra til baráttu gegn
drykkjuskap.
Guðrún P. Helgadóttir gerir þessa
bók í minningu foreldra sinna. Það
er myndarlega gert. Aftast í bókinni
er ritaskrá Helga, niðjatal og svo
nafnaskrá. Guðrún hefur unnið verk
sitt af virðingarverðri hreinskilni og
hispursleysi.
Það urðu nokkur blaðaskrif um
Vífilsstaðahæli áður en Helgi Ing-
varsson kom þar til starfa. Sumt af
því var mjög neikvætt. Mér er í
barnsminni að hjúkrunarnemi sem
var á Vífilsstöðum sagði í bréfi að
það létu a.m.k. allir vel af nýja
aðstoðarlækninum, Helga Ingvars-
syni. Margir munu geta tekið undir
með Grétari Fells sem kvað:
Heift og rógur, harðlynd þý,
halda oft vel á spöðum,
en aldrei heyrði ég hnjóðað í
Helga á VífHsstöðum.
H.Kr.
Útleitin Ijóðagerð
Sigfús Bjartmarsson:
Án fjaöra,
Mál og menning, 1989.
Mér sýnist það ekki fara á milli
mála að í þessari nýju Ijóðabók sé
Sigfús Bjartmarsson að gera nokkuð
ákveðnar tilraunir með íslenska
ljóðformið. Ljóð hans hér eru ákaf-
lega opin og útleitin. Það felst í því
að hann gerir sér greinilega far um
að leita með þau út fyrir hinn þrönga
ramma hins hefðbundna ljóðaforms.
Hann lætur gamminn geisa og má
jafnvel kallast óðamála. En jafn-
framt því er ekki að sjá að efni
ljóðanna sé honum neitt meginatr-
iði. Ljóð hans eru þessleg að fyrir
honum vaki fyrst og fremst að beita
orðaflaumi markvisst í þeim tilgangi
að vekja með lesandanum tilfinn-
ingahrif.
Fyrst framan af við lestur bókar-
innar datt mér þó í hug að hér væri
um að ræða einhvers konar sögulegt
yfirlit um það sem hefur drifið á
daga mannkynsins allt frá fyrstu
tímum. í byrjun bókarinnar er nefni-
lega vikið að ýmsum ættum frum-
stæðra manna, sem mér flaug í hug
að ætti að rekja áfram til þess fólks
sem nú byggir jörðina.
En svo reyndist ekki vera. Að
minnsta kosti tókst höfundi ekki að
koma slíkum skilaboðum til mín, ef
þau eiga að leynast í bók hans. Ég
gat ekki betur séð en að efni,
innihald og boðskapur væri eintóm
aukageta í Ijóðunum. Öll væri
áherslan lögð á tilfinningavakningu
hjá lesandanum, sem kvikna ætti við
lestur ljóðanna.
Slíkt og þvílíkt þarf svo sem ekki
að vera ómerkara markmið í ljóða-
gerð en hvað annað. Og víst er um
það að víða fer höfundur hér létti-
lega á kostum og yrkir af hugmynd-
aauðgi og kostgæfni. Líka fer ekki á
milli mála að hann agar málfar sitt
og framsetningu. Hér leynist engum
að ekki hefur verið kastað til
höndum. Þvert á móti er hér sam-
viskusamlega að verki staðið.
Og þó, svo að fyllstu sanngirni sé
gætt, þá eru hér inn á milli líka ljóð
sem beinlínis vísa til ákveðinna ti-
lefna og eru því kannski hefðbundn-
ari en annars gerist og gengur í
bókinni. Ég staldraði við lítið ljóð
sem þarna er og heitir Samkvæmt
bókstafnum:
bókhaldslega
göngum við upp
einn eyðist með einum
ekkert innbyggt svindl
í því
en þú
Skarphéðinn
þú munt stikla í brennunni
þú munt hlaupa rafta
þú munt ana í gönum
til eilífðamóns
stikkfrí
Ýmislegt leynist í þessu smáljóði,
svo sem býsna glögg lýsing á því
hvernig höfundi Njálu hefur tekist
að glæða sögupersónu sína, Skarp-
héðin Njálsson, því lífi að hann mun
lifa áfram, löngu eftir að aðrir menn,
af raunverulegra holdi og blóði, eru
gleymdir. Og fleira mætti reyndar
leggja hér út af ljóðinu, ef menn
vildu.
Það hefur talsvert verið rætt
undanfarið um vegsemd og vanda
nútímaljóðagerðar, og eru ýmsir
þeirrar skoðunar að hún sé í eins
konar tilvistarkreppu. Þegar blaðað
er í ljóðabókum undanfarinna ára
fer heldur ekki hjá því að sá grunur
læðist að iesanda að ástæðunnar geti
verið að leita í því hve fjarlæg þessi
ljóðagerð er í rauninni daglegu lífs-
bjástri og amstri nútímafólks. Að
minnsta kosti væri ekki ósennilegt
að ljóðabækur samtímans næðu
betri og almennari hljómgrunni en
þær virðast gera, ef í þeim væri
meira fengist við efni sem fólki
finnst að komi sér við.
Ég sé í þessari bók ákveðna tilraun
til að vinna bug á þessum tilvistar-
vanda. Hér er nýr strengur sleginn,
og síst af öllu skal því neitað að
bókin er vel unnin og kveikir margs
konar hugmyndir við lestur. En hér
er á hinn bóginn sleginn svo persónu-
legur strengur að ég efast satt að
segja um að hér sé fram komið
lausnarorðið fyrir ljóðagerð nútím-
ans. Þar er hætt við að fleira þurfi að
koma til.
Eysteinn Sigurðsson.
Svipmót geðekkra skálda
Valgeir Sigurðsson
Við manninn mælt
Bókautgafan Skjaldborg
Maður sá sem hér er mælt við,
Valgeir Sigurðsson, ber gott skyn-
bragð á það hvað vert er að hafa
eftir. Því hygg ég að mörgum muni
finnast að hér hafi hann skilað
skemmtilegri bók og fróðlegri.
Hér er talað við þrjú vinsæl skáld,
Heiðrek Guðmundsson, Ólaf Jó-
hann Sigurðsson og Þorstein Valdi-
marsson. Margir munu vilja fylgjast
með því hvað þeir sögðu og hafa
þannig svipmót af geðþekku skáldi.
Sum þessi viðtöl eru nokkuð
gömul. Þess er alltaf getið. Stundum
Ekki einir í heiminum
Hrafnhlldur Valgar&sdóttlr
Ungllngar I frumskógl
Skáldsaga
Æskan
Hér fýlgir Hrafnhildur fram á leið
börnum sínum sem frá er sagt í
Leðurjökkum og spariskóm. En eins
og gengur og gerist um unglinga yfir
fermingaraldri koma nýir kunningj-
ar við sögu. Og ungt fólk er oft fljótt
að hrífast, enda dreymir það gjarnan
stóra drauma um ástir og hrifningu.
Þeir félagarnir Örn og Tóti hitta
nýjar vinkonur og eru kynnin þó
misjafnlega varanleg.
Höfundur vill segja okkur sögu úr
samtíð okkar. Hún á að vera ósvikin
samtímasaga. í þeim tilgangi er
reynt að líkja eftir tungutaki ung-
linganna. Um það er gott eitt að
segja þegar það er þeirra málfar.
Hitt er vafasamara að höfundur
mæli sjálfur á þá tungu. Þarf hann
að segja að unglingur sé „spældur“
og augnaráð sé fúlt? Hér er að
sjálfsögðu stefnt að því að frásögnin
Brafnhildur Valgarðsdóttir.
öll sé á máli unglinganna. En okkur
finnst að unglingar þurfi að læra mál
svo að þeir njóti skáldskapar frá 19.
öld.
í samtímasögu er það að vonum
að skemmtanir unglinga séu ekki
allar til fyrirmyndar. Svo framarlega
sem mark er takandi á svörum
unglinga í framhaldsskólum um
áfengisneyslu og drykkjuvenjur væri
það skrýtin samtímasaga sem gengi
alveg framhjá slíku. Það er heldur
ekki gert í þessari sögu.
En unglingarnir eru ekki einir í
heiminum. Heimur hinna fullorðnu
umlykur þá og mótar aðstöðu þeirra.
Og þar gengur á ýmsu og fjarri því
að allt sé á traustum grunni. Þegar
faðirinn er gjaldþrota og sífullur og
móðirin á geðdeild gengur ýmislegt
úr skorðum. Og af því verður saga.
Lífið heldur áfram og framhaldið
stendur opið. Unglingar þessarar
sögu eru óráðnir á flesta vegu þegar
bókin er búin. Á þann hátt er þeirra
hagur svipaður þeirra sem öðrum
fremur mun ætlað að lesa þessa sögu.
H.Kr.
hefur þetta verið endurskoðað en
annars staðar ekki. Það er t.d.
vöntun að ekki er getið um nafnalyk-
il séra Björns Magnússonar við
manntalið 1801 sem á sinn hátt er til
mikilla þæginda eins og orðalykill
Nýja testamentisins.
Viðtal við Sigurð landlækni er
byggt upp sem saga berklaveikinnar
á íslandi. Þar hefði ekki spillt að
nefna berklavarnarlögin þegar þau
voru sett 1921 en hér er aðeins getið
um endurskoðun þeirra 1935. Eins
hefði mátt geta þess hvenær Vífils-
staðahælið tók til starfa en ekki bara
stofnun félagsins.
Þeir sem segja hér frá eru
skemmtilega ólíkir: Símon Jóhann
Ágústsson og Eiríkur, sveitungi hans
á Dröngum, Jóhann Pétursson vita-
vörður, Þórir Daníelsson og Skjöld-
ur Eiríksson, Guðrún Jónsdóttir frá
Reykjahlíð og Jóhanna Bjömsdótt-
ir. Hún var einn af frumbyggjum
Kópavogs og átti þar heima áratug-
um saman við frumstæð skilyrði eins
og sveitamaður, án rafmagns frá
samveitu, skolpveitu o.s.frv.
Þeir sem hafa reynslu af samningu
mannfræðibóka segja sumir að ekki
sé unnt að gera þær villulausar. Ef
til vill er svipað að segja um svona
viðtalsbækur.
„Við vorum þar í þrettán ár,“ er
Ólafur Jóhann látinn segja um veru
sína í Garðahverfi, en þaðan flutti
hann er hann var á sjötta ári. Orðið
sögnlasmíð á bls. 50 grunar mig að
sé prentvilia.
Þórir Daníelsson segir frá því er
hann sat af sér meiðyrðasekt í fang-
elsi í Reykjavík 1951. Valgeir segir
að hann sé sjálfsagt „eini núlifandi
forystumaður íslenskra félagsmála-
hreyfinga sem hefur setið í fangelsi.“
Einar Olgeirsson verður þó að teljast
með þeim. Þórir segir að meiðyrða-
dómnum hafi ekki verið fylgt eftir af
hörku nema við ritstjóra Þjóðviljans
Valgeir Sigurðsson.
og Verkamannsins. Það er ekki
alveg rétt.
Það mun hafa verið venja um
skeið að innheimta ekki meiðyrða-
sektir. Þegar Bjami Benediktsson
varð dómsmálaráðherra 1947 þótti
honum eðlilegt að þeim dómum væri
fullnægt eins og öðmm. Hér má
minna á það að Valdimar Jóhanns-
son sat af sér meiðyrðasekt í fang-
elsi. Og ekki vomm við hjá Tíman-
um undanþegnir meiðyrðalöggjöf-
inni á þeim ámm. Þar skyldi inn-
heimt með lögtaki ef ekki næðist
með góðu. Það er því misskilningur
hjá Þóri að lögunum hafi aðeins
verið beitt við ritstjóra Sósíalista-
flokksins, sameiningarflokks al-
þýðu. Að öðm leyti er frásögn hans
fróðleg og skemmtileg.
Valgeir nefnir bók sína tvívegis
„kver“. Það á ekki við. Þetta er
miðlungsbók eins og nú þykja væn-
legastar á markað, losar hálft þriðja
hundrað blaðsíður. Hún stendur fyr-
ir sínu, því að eins og áður er sagt
hefur sá um fjallað sem hvað vert er
að hafa eftir.
H.Kr.