Tíminn - 17.03.1990, Blaðsíða 5
Laugardagur 17. mars 1990
HELGIN
15
Uppreisn var gerð um borð í sovésku freigátunni Storozhevoy í nóvember 1975.
Byggð á sönnum atburðum
hafði tekið stefiiuna á nálægustu
sænsku landsýn, eyjuna Gotland í
suðvesturátt. En í lofti yfir því var
mikið um að vera. Orrustuflugvélar
sovéska sjóhersins skutu yfir skipið
og slepptu aðvörunarsprengjum á op-
ið hafið fyrir framan það.
Um 21 sjómílu utan sovéskrar land-
helgi og í aðeins 50 mílna fjarlægð
ffá öryggi sænskrar lögsögu var
Storozhevoy stöðvað, menn komu
um borð og skipinu var snúið til
hafnarinnar í Liepaja í Lettlandi. Þar
voru uppreisnarmennimir dregnir í
hlekkjum frá borði til að mæta örlög-
um sínum. Flestir hlutu þeir þau í
þrælabúðum í Síberíu, en a.m.k. Sa-
blin mætti þeim í formi byssukúlu
KGB.
Reyfarinn
sannsögulegi
Þetta hljómar eins og reyfari og
reyndar varð þessi atburður að reyf-
ara. Þetta er upphafið að atburðarás-
inni í bók bandaríska rithöfúndarins
Toms Clancy, „The Hunt for Red
October", sem var fyrst gefin út af út-
gáfústofnun bandaríska sjóhersins
1984 og hefúr nú verið gerð að met-
aðsóknarkvikmynd með Sean Conn-
ery í hlutverki Markos Ramius flota-
foringja, forsprakka
uppreisnarmanna.
Clancy tekur sér skáldaleyfi í bók
sinni til að auka á spennuna. Hann
breytti staðsetningu atburðanna til ís-
kaldra heimskautahafa til að gera
hana stórkostlegri, og hækkaði ffei-
gátuna í tign, í kjamorkuknúinn kaf-
bát í leynileiðangri.
En Clancy hefúr alltaf haldið því
fram að saga hans byggðist á raun-
verulegum atburðum. Hinn venjulegi
fyrirvari í formálanum að allar per-
sónur bókarinnar væm hugarfóstur
höfundar, tilgreinir eftirfarandi und-
antekningar: sovésku aðmírálamir
Sergey Gorshkov og Yuri Padorin,
sovéski leyniþjónustumaðurinn Oleg
Penkovsky og breski njósnarinn Gre-
ville Wynne sem var milligöngumað-
ur Penkovskys þegar hann vildi kom-
ast vestur yfir. Wynne er nýlátinn. Og
einn maður enn taldist til undantekn-
inganna, Valeri Sablin, sem í skáld-
sögunni var fengið minni háttar hlut-
verk en hann hann lék í raunverulegu
atburðarásinni.
I skáldsöguformi var þetta þess hátt-
ar æsingsefni sem áróðursmenn í
Kreml vom vanir að afgreiða með
axlaypptingum og segja venjulegan
kalda stríðs skáldskap. En nú hafa
málin snúist þannig að jafnvel
spennusagnahöfundur hefði ekki get-
að séð það fýrir. Yfírvöld í Kreml
hafa leyst ffá skjóðunni.
Játningin um að uppreisnin á
Storozhevoy væri ekki bara vestrænn
uppspuni heldur hefði í raun átt sér
stað, kom ekki fram í leyniskjölum
sem James Bond náði með leynd ffá
Kreml, heldur á baksíðu blaðs ríkis-
stjómarinnar, Izvestia, í frétt sem
þykir tíðindum sæta þar sem þar er í
fýrsta sinn flett ofan af yfirhylming-
um fýrri stjómvalda.
Fréttin bar yfirskriftina „Var gerð
uppreisn á sovéskum tundurspilli“ og
var skipt í tvær greinilega aðskildar
greinar. Sú fýrri er ffétt ffá fféttarit-
ara blaðsins i Washington um þann
öldugang sem nýja kvikmyndin veld-
ur og langlífar kviksögur um sann-
leiksgildi sögrmnar. Hin ffétt Izvest-
ia, sú sem hefúr vakið mesta athygli,
er skýring Boriskins yfirhershöfð-
ingja, yfirmanns einnar hinna nýju
eftirlitsskrifstofa vegna glasnost og
er þama í fýrsta sinn upplýst um til-
vem hennar.
Opinberlega er Boriskin sá sem
ábyrgð ber á uppreisn æru — venju-
lega látins fólks — sem yfirleitt hefúr
átt að geymast í gleymsku en hefúr
nú verið úrskurðað dæmt ranglega.
Fréttaritari Izvestiu í Washington
byrjar frétt sína á að segja frá ráð-
stefnu kvikmyndamanna í Ameríku
fýrir allmörgum ámm, þar sem hann
sá eintak af bók Clancys, sem þá var
ekki komin á markað. Síðan segir
hann ffá aðalheimildum fýrir vest-
Sean Connery fer með hlutverk
Markos Ramius skipstjóra í kvik-
myndinni „The Hunt for Red
October" sem gerð er eftir sam-
nefndri sögu Toms Clancys og er
nú sýnd við metaðsókn í bíóum
vestan hafs.
rænu útgáfúnni af uppreisninni á
Storozhevoy, þ.e. James Oberg,
bandariskum háskólamanni og sér-
fræðingi um sovésk málefni, og dokt-
orsritgerð Gregorys Young, liðsfor-
ingja í bandaríska sjóhemum.
„Enginn vafi leikur á,“ segir í blað-
inu, „að það sem við birtum í dag
svarar ekki öllum þeim spumingum
sem enn lifa um uppreisnina á
Storozhevoy. í dag höfirm við tekið
fýrsta þýðingarmikla skrefið í áttina
til þess að upplýsa smærri atriði þess-
arar sögu. En allir atburðir varðandi
Storozhevoy og Sablin þriðja skip-
herra hafa verið óskýrir undanfarin
15 ár vegna margvíslegra kviksögna
sem okkur er ekki kleift að kanna.
Það er þess vegna æskilegt að fá
vitnisburð áhorfenda og þátttakenda
um það sem gerðist 8.-9. nóvember.
Dómur hefúr verið felldur yfir að-
stoðarskipstjóranum. En enn er ekki
öll sagan kunn um hvemig hann
komst að þeirri niðurstöðu að gera
það sem hann gerði og hvað hann
hafði í huga...“
Ósamræmi
í frásögnunum
Þó að staðreyndir sögunnar séu
svipaðar í frásögnunum tveim, er
ósamræmið mikið. T.d. er bandaríska
útgáfan sögð í talsvert meiri smáat-
riðum en hjá Boriskin. Báðum sög-
unum ber saman um að margir sjólið-
anna um borð hefðu ekki haft
minnstu hugmynd um að þeir væm
blandaðir í uppreisn fyrr en uppátæk-
ið var komið vel á veg. Skv. frásögn-
inni frá Washington komst upp um
hvað til stóð þegar einn dyggur sjó-
liði stökk fyrir borð þegar skipið var
að sigla frá landi og tilkynnti um fyr-
irætlunina.
A meðan hafði einum yfirmannanna
um borð á Storozhevoy tekist að
losna úr böndunum, komast í sendi-
tæki og senda áríðandi skilaboð þar
sem sagði að uppreisn væri gerð um
borð og það stefndi á haf út. Skila-
boðin vom ekki á dulmáli og sænskir
fjarskiptaáhugamenn hlustuðu á.
I bandarísku útgáfunni er sagt að
miklum sannfæringarkrafti hefði
orðið að beita sovésku onustuflug-
mennina áður en þeir hefðu fengist til
að gera loftárás á eitt af sínum eigin
skipum.
Að sögn Boriskins var ekki gerð
bein árás á skipið sjálft og hann segir
að enginn hafi særst né látið lífið um
borð, nema Sablin sjálfúr. „Skipstjór-
inn hleypti af skammbyssu sinni þeg-
ar hann var að reyna að koma aftur á
lögum og reglu um borð á herskipinu
og við það særðist Sablin," segir
Boriskin.
Sömuleiðis ber ekki saman frásögn-
um af örlögum uppreisnarmannanna.
í bandarísku útgáfúnni segir að Sa-
blin og 82 aðrir hafi verið teknir af
lífi. í frásögn manns Izvestia í Wash-
ington er bætt við innan sviga: „Þessi
tala virðist nokkuð augljóslega ýkt.“
Boriskin vísar tölunni ffá sem „fá-
ránlegri" og heldur til streitu að Sa-
blin hafi verið sá eini sem hlaut
dauðadóm. Helsti vitorðsmaður hans
hafi fengið 8 ára dóm og 6 yfirmenn
til viðbótar og 11 undirforingjar
fengið þann dóm að hafa verið leidd-
ir í villu og því fengið vægari dóma.
Væri litið
öðrum augum á
pólitískar skoðanir
Sablins nú en 1975?
Fyrir herrétti 13. júlí 1976 játaði
Sablin að „markmiðið hefði verið
óvinveitt Sovétríkjunum, að breyta
uppbyggingu ríkis og þjóðfélags,
skipta um stjómarfar, með valdi ef
nauðsynlegt yrði.“ Meðan á réttar-
höldunum stóð, rétt eins og meðan
hann stýrði uppreisninni, segir Bori-
skin að Sablin hafi sýnt rósemi og
ekki iðrast pólitískra skoðana sinna.
Afall það sem rússneskir lesendur
verða nú fýrir er vegna þessarar játn-
ingar. í stað þess að almenningi var
áður fýrr aðeins sagt frá iðrun glæpa-
manns áður en hann vartekinn aflífi,
má nú segja frá því að a.m.k. einn
þeirra gekk í dauðann í þeirri trú að
hann hefði fundið miklu betri kost.
Rússar eru vanir að lesa milli lín-
anna í dagblöðunum og það era þeim
byltingarkennd skilaboð að Sablin
kynni fremur að hafa verið afvega-
lcidd hetja en hreinn glæpamaður.
I frásögn Boriskins kemur ffam við-
urkenning á þeim möguleika að les-
endur nú á tímum kynnu að hafa
samúð með foringja uppreisnar-
manna. „Margir segja að stjómmála-
skoðanir Sablins væra liúiar allt öðr-
um augum nú en þær vora 1975.
Getur ekki verið að hann hafi verið
undanfari perestrojkunnar okkar, um-
bótanna nýju?“
Niðurstaða Boriskins er ákaflega
varfærin þar sem hann leggur áherslu
á að uppreisn sé glæpur sem enginn
her geti umborið.
Izvestia hins vegar gerir það ljóst að
þetta er hans skoðun og lætur þetta
atriði liggja opið fýrir til umræðu.
Versta áfallið er að
uppgötva lygavefinn
Yfirvöld í Kreml hafa nú í raun við-
urkennt að hinn raunveralegi harm-
leikur varðandi Storozhevoy sé ekki
hin óþægilega staðreynd að tilraun
var gerð til uppreisnar og hún síðan
bæld niður, heldur í þeim lygavef
sem sovéskt þjóðfélag hefúr byggst
á. Fréttaritari Izvestia i Washington
segir ffá sögunni að baki „Red Octo-
ber“ á því kalda stríðs máli sem hún
var skrifuð á — þar sem málsaðilar
era „við“ og „þeir“ - - en kemst að
biturri niðurstöðu:
„Það er ömurlegt ástand þegar menn
á Vesturlöndum geta skrifað og kann-
að rit um atburði í landi okkar sem
við sjálf vitum ekkert um. Það er
móðgandi þegar við verðum að læra
um okkar eigin sögu úr bókum er-
lendra rithöfúnda og kvikmynda leik-
stjóra þeirra...því miður skrifúðu þeir
um það þegar við gerðum það ekki.“