Tíminn - 30.03.1990, Síða 7

Föstudagur 30. mars 1990
Tíminn 7
Upplýsingaflóðið gerir nú-
tímamanninum lífið leitt
Miðað við þá þekkingu sem til er verður vitneskja
hvers og eins sífellt minni. Á hveijum fimm árum
tvöfaldast flöldi þeirra upplýsinga sem fyrir hendi
eru. Þessi yfirþyrmandi fossaföll nýjunga vekja
sektarkennd eða jafnvel sálrænar kvalir hjá tilfinn-
inganæmum nútímamönnum. En sérfræðingar
gefa þeim ráðið: Lesið og gleymið
Dante Alighieri, guðlega skáldið á
síðmiðöldum, hefði e.t.v. getað tek-
ið við allri vitneskju heimsins sem
þá lá fyrir. 1338 rit var að finna í
hinu margrómaða bókasafni Sor-
bonne í Paris árið 1300. Heimspek-
ingurinn Gottfried Wilhelm Leibn-
iz í Leipzig, sem ferðaðist
linnulaust um Evrópu 370 árum
seinna í leit að upplýsingum, var
vafalaust mjög menntaður maður.
En eitt vantaði á að hann vissi allt.
Þegar hér var komið sögu voru í
bókasafninu í Oxford 25.000 rit.
Þeir sem uppi eru á árinu 1990 eru,
miðað við þá vitneskju sem nú ligg-
ur fyrir í heiminum, orðnir ennþá
fjær því að vita allt.
Bókasafn bandaríska þingsins í
Washington hreykir sér af því að
vera “stærsta og aðgengilegasta
safnið þar sem mannleg þekking er
saman komin”. í árslok 1989 voru
geymd í bókasafni þingsins
98.645.249 bókatitlar, handrit, kort
og hljóðbönd, minnisblöð, tímarit
og ritgerðir um tæknileg efni.
Heilafrumurnar hafa
nóg aö gera
— og hafa ekki undan
Jafnvel þessi gífúrlegi fjöldi er ein-
göngu úrval. Þekkingin sem sí-
rannsakandi mannkyn grefúr upp,
eykst stöðugt. Það er mat upplýs-
ingasérffæðinga að á hverjum 5
árum tvöfaldist fjöldi þeirra gagna
sem 14 milljarðar heilafruma raða
niður og breyta þannig í nýjar upp-
lýsingar.
Efnafræðingur sem vill á hverjum
tíma vera fullkunnugur því allra
nýjasta sem fram hefúr komið á
hans sviði, yrði að lesa 530.000
rannsóknaskýrslur, doktorsritgerðir
og greinar i fagtímaritum, sem
koma út á hveiju ári. Afþessariá-
stæðu “missir ffæðimaður í ger-
mönskum ffæðum kjarkinn frammi
fyrir ógurlegum birtingarstraumi á
ffæðisviði sínu,” segir yfirmaður
ríkis- og háskólabókasafnsins í
Bremen en hann hefúr ásamt konu
sinni gefið út alþjóðlega germanska
bókaskrá. Þegar þriðja bindið var
komið út gáfúst hjónin upp, en þar
voru á 1396 bls. taldir upp 23.132
titlar þess framlags í germönskum
bókmenntum sem út komu 1982.
“Það var of mikið,” segja höfund-
amir.
Erffitt aö velja og hafna
Upplýsingaósköpin sem falla yfir
mannkyn eins og skæðadrífa setja
nútímamanninn í óttalega aðstöðu.
Bæði í starfi og fyrir sjálfan sig
verður hann að beina upplýsinga-
streyminu í farvegi, sífellt taka á-
kvörðun um hvort hann verður að
vita eitt og getur látið annað liggja
milli hluta.
Og þá er það spumingin um það,
hvað er mikilvægt og hvað ekki.
Sálffæðingar kunna að segja ffá
sjúklingum sem lenda i sálarkvöl
vegna hins stöðuga þrýstings um að
taka ákvörðun. Taugaóstyrkir laun-
þegar fyllast ótrú á sjálfum sér
vegna þess að starfssystkinin em
alltaf betur upplýst — eða láta
a.m.k. svo!
“Aldrei fyrr hefúr maðurinn
þjáðst vegna of mikilla upplýs-
inga, fremur hið gagnstæða,”
segir í nýútkominni bók. Þar
segir líka að þar sem hvorki
tæknileg upplýsingaþróun né
henni tengd menningarleg bylt-
ing sé yfirsjáanlcg, verðum við
að setja fjölmiðlaraunv'eruleik-
ann skör lægra lífsraunveruleik-
anum. M.ö.o. láta upplýsinga-
sorpið Iönd og leið.
Sumir segja að við verðum að
hafa þetta rosalega upplýsinga-
flóð þar sem upplýsingaþörfin
sé svo gífúrleg. Þar að auki
byggjum við ekki upp skapstyrk
nema með því að kunna að velja
og hafna. En það ráð er látið að
fylgja að rétt eins og fólk notar
björgunarvesti í straumhörðu fljóti,
skuli það “lesa og gleyma”!
A hverju ári koma ffam á bóka-
messunni í Frankfúrt meira en
100.000 nýir bókatitlar og næstum
eins mörg tónlistarverk á plötum og
snældum. Og ekki má gleyma öll-
um auglýsingablöðunum í millj-
ónaupplögum, allt frá prentuðum
auglýsingamiðum og veggspjöld-
um húsveggjum til prentuðu upp-
lýsinganna í lyfjapakkningunum.
Við háskólann í Saarbriicken hefúr
verið rannsakað hvemig fólk verst
þessum upplýsingasprengjuárás-
um. Þar kom m.a. í ljós að með les-
hraðanum 200 orð á mínútu og
meðallengd lesningar, sem á hverj-
um degi sveiflast milli 13 mínútna
(tímarit) og 30 mínútna (dagblöð)
tekur meðalneytandinn ekki einu
sinni eftir 10% upplýsinganna.
Samandregnar niðurstöður úr
könnuninni voru þær, að “Sé maður
hliðhollur fjölmiðlunum gæti mað-
ur sagt að þar sé ríkulegt upplýs-
ingaffamboð”. En ffá sjónarmiði
neytandans “væru upplýsingar
framleiddar og boðnar fram í
skelfilegu magni sem greinilega
væri engin eftirspum elfir.”
Gegn hinum harðsnúnu upplýs-
ingamiðlum hefúr náttúran byggt
inn síu til vamar manninum. Vís-
indamenn hafa reiknað út að á opnu
auga hvíli á hverri sekúndu um 10
milljónir upplýsinga. Augað getur
á þessu tímabili aðeins ráðið við
hálfan annan tug þeirra og sent á-
ffam. Heilinn tengir þessi upplýs-
ingabrot við geymda vitneskju en
skiptir sér ekki lengi af því sem
lærist á þennan hátt. Allt að 80% af
því sem nýlega er lært er gleymt
þegar eftir einn sólarhring. Að því
komst ffumkvöðull minnisrann-
sókna, Hermann Ebbinghaus, þegar
fyrir meira en einni öld. Enn þann
dag í dag em rannsóknaniðurstöður
Ebbinghaus í fúllu gildi.
“Best skipulagða gagnasafh í al-
heimi,” nefndi bandariskur tauga-
líffræðingur mannsheilann og hann
er brögðótt lífíæri. Heilinn byggir
þann tíundahluta upplýsinga sem
hann tekur á móti — sem að mestu
leyti er sérlega geðugt úrval þeirra
upplýsinga sem boðið er upp á —
upp í hundrað. “Bíóið mitt í höfð-
Þeir sem vilja fá sér lesefni á
lestarstöðinni í Köln fyrir ferð-
ina geta valið milii 6500 titla
fræðingurinn. “Nú em það
umbúðimar sem skipta mestu
máli.” Á sjónvarpsskenninum birt-
ist nýtt sjónvarpstæki á hvítri sand-
strönd í Suðurhöfum, sem brátt
breytist í örbylgjuofn sem paradís-
arfugl hefur tyllt sér á, báðar jafn-
sparlega textaðar. Þar bregður ekki
fyrir minnstu gagnlegum upplýs-
ingum um þessi tæki.
Hið róttæka fráhvarf frá gagnleg-
um auglýsingum, sem fyrir þrem
áratugum höfðu það fyrst og fremst
að markmiði að gefa skýrar og ótví-
ræðar upplýsingar, bitnar af fullum
krafti á kynslóð “sjónvarpsbam-
anna”, en það hugtak notar banda-
rískur rithöfúndur og sjónvarps-
maður um þann sívaxandi
meirihluta neytenda sem hefur alist
upp í skini sjónvarpsskermanna.
Að áliti hans hafa þessi sjónvarps-
böm sameiginlegt einkenni sem
skilur þau greinilega frá kynslóð
foreldra þeirra, þ.e. hvemig þau
skynja upplýsingar, vinna úr þeim
og byggja úr þeim hugmynda-
heima. Þeir fullorðnu, sem hlust-
uðu þolinmóðir á leikrit og frétta-
skýringar í útvarpinu og urðu ekki
handgengnir sjónvarpi fyrr en undir
tvítugt, lifðu skv. kjörorðinu: “Að-
eins eitt mál í einu”. Blaðagrein var
lesin ffá orði til orðs frá byrjun til
enda, síðan átti kannski símtal sér
stað eða kveikt var á sjónvarpinu.
“Sjónvarpsbömin” eiga greinilega
ekki í neinum vandræðum með að
gera þetta allt í einu, grípa á lofti
allar upplýsingar og raða þeim því
næst niður, segir sjónvarpsmaður-
inn.
Sú staðreynd að fyrir þessa nýju
fjölmiðlakynslóð tilheyrir það nú
hversdagslífinu að skipta á milli
sjónvarpsstöðva er orðin á allra vit-
orði. Til að halda viðskiptavinum
sínum við skerminn em nú sjón-
varpsstöðvar erlendis famar að
grípa til þeirrar tækni að sýna marg-
ar myndir á skjánum í einu (split
screen), þar sem atburðimir em
sýndir jafnóðum og þeir gerast.
Það em líka komin á markað er-
lendis sjónvarpstæki sem þarf ekki
annað en að þrýsta á hnapp, þá er
skipt um stöðvar svo að útkoman
verður svipuð og bútateppi.
Áhriff upplýsingaáreitis
á andlega líöan
Það er enginn vafi á því að sjón-
varpsdagskrár, sem hafa sérhæft sig
i útsendingu “fyrirsagnafrétta”, þar
sem tónlistarauglýsingum er skotið
hratt inn á milli, eða það sem Þjóð-
veijar kalla “götupressu”, þar sem
ffá upphafi til enda em stuttar og
harðar fréttir með brotakenndum
“Sjónvarpsbörnin” geta tekið á
móti upplýsingaáreiti úr mörg-
um áttum í einu.
ingamar samkvæmt mínum eigin
óskum og hugmyndum, þannig að
einstaklingar taka eftir mjög mis-
munandi atriðum,” segir sálffæð-
ingur einn.
Þessi einkenni heilans,
sem greinilega koma í ljós við hin-
ar margvíslegu og ólíku ffásagnir
sjónarvotta að sama atburðinum,
hafa slæmar afleiðingar, að sögn
þessa sálffæðings. Hann segir að
upplýsingamiðlarinn sem skilji
starf sitt, troði nefnilega því sem
hann vill koma á framfæri sem
frétt, í geðuga hlutann, sem líkleg-
astur er til að tolla í minni neytand-
ans. Fréttaþulurinn leggur sína
túlkun í fféttina með áherslum og
undirtóni, fréttastjórinn með vali á
filmubútum og myndum, auglýs-
ingateiknarinn með glæsilegum
myndum og slagorðum.
Öllum upplýsingum er
stjórnaö
“Öllum upplýsingum er stjómað,”
segir sálffæðingurinn. Augljóst er
að slikum áhrifúm er beitt í auglýs-
ingum. Auglýsingagerðarfólk
stendur ffammi fyrir því verkefni
að koma ákveðinni vöm rækilega í
hug neytandans, sem sífellt verður
fyrir meiri og meiri ásókn upplýs-
inga.
“Tímaritaauglýsingar innihalda að
meðaltali upplýsingar sem tekur
35-40 sekúndur að innbyrða,” segir
þýskur neytendasérfræðingur. En
rannsókn hefúr leitt í ljós að meðal-
lesandinn eyðir tæpum tveim sek-
úndum í einstaka auglýsingu, og
því er sambandið við auglýsinga-
boðskapinn rofið eftir að aðeins 5%
upplýsinganna sem boðið er upp á
em komin til skila. Auk þess vita
auglýsingasérfræðingar að neyt-
andinn eyðir meira en helmingi at-
hugunartimans í mynd á auglýsing-
unni og aðeins um 2% í textann.
Auglýsingamenn hafa bmgðist við
þessari vitneskju um lesendavenjur.
Á sjöunda áratugnum var hluti
myndefnis á auglýsingum á neyt-
endavamingi í almennum tímarit-
um í Vestur-Þýskalandi enn ekki
nema 50%. Nú er hann milli 70 og
80%. Oft er lesmálið ekki meira en
slagorð og nafn framleiðslunnar
eða framleiðandans.
upplýsingapunktum, heyra til ein-
kenna upplýsingaaldarinnar.
Það er líka augljóst að þetta “risa-
vaxna flóð heftir gífurleg áhrif á
sálræna vellíðan,” segir sálfræðing-
ur. Hann segir ffá bömum og ung-
lingum sem nú sýni miklu ffekar en
áður viðbrögð eins og óróa og litla
einbeitingu, aukna virkni og sífellt
ið, sem sé allt afleiðing aukins ut-
anaðkomandi áreitis. Hann segir
það vísindalega ömggt, en þó að
merkilegt megi virðast hafa enn
sem komið er samt ekki verið gerð-
ar neinar rannsóknir þar að lútandi.
Það kann líka að liggja i því að sú
huglæga tilfinning að maður sé að
dmkkna í upplýsingaflóðinu er
sjaldan svo skýr að viðkomandi
leiti Iæknishjálpar. Maðurinn er
nógu sveigjanlegur og aðlögunar-
hæfur til að geta lært að lifa við allt
þetta áreiti.
Þar sem fjöldi upplýsinga eykst í
það óendanlega, gleymast líka oft
uppýsingar sem enn em álitnar á-
kaflega mikilvægar. Á hundmðum
þúsunda segulbanda em t.d.
geymdar upplýsingar sem banda-
rískir gervihnettir og geimför hafa
safnað. Enginn hefúr enn haff yfir-
sýn yfir þetta risavaxna magn vís-
inda og skv. orðum bandarísks vís-
indamanns verður heldur aldrei
hreyft við þeim.
Það má segja að kaupendur met-
sölubókarinnar Nafn rósarinnar eft-
ir Umberto Eco liggi jafhókönnuð
hjá eigendum sínum. Bókaversanir
í Hamborg sendu sálffæðinema á
stúfana að kanna hversu vel kaup-
endur bókarinnar heföu lesið hana.
Þeir sem spurðir vom svömðu allir
játandi þegar þeir vom spurðir
hvort þeir heföu lesið doðrantinn.
Þeir mundu líka eftir ákveðnum
stað í bókinni.
En þegar var farið betur í saumana
komust sálfræðinemamir að því að
flestir kaupendumir höfðu að með-
altali aðeins lesið affur að bls. 80.
Þegar komið var í aðra heimsókn
þrem vikum seinna kom í ljós að
staðurinn í bókinni sem spurt haföi
verið um og var lýst 200 síðum aff-
ar hafði verið lesinn eftir fyrri
heimsóknina.
Þessa hegðun er sögð ákaflega
eðlileg viðbrögð við yfirþyrmandi
upplýsingaáreiti: “Kaupa, kíkja á,
leggja til hliðar.”
Kannski felst björgun meðalneyt-
andans, sem stendur hjálparlaus
frammi fyrir upplýsingaflóðinu, í
fordæmi og áliti bandaríska rithöf-
undarins og kennarans Warren
Bennis.
Bennis lýsir sjálfum sér eins og
upplýsingafikli holdi klæddan í bók
sinni Hugsanir fómarlambs upplýs-
ingaflóðsins. Hann segist vera á-
skrifandi að 225 tímaritum og öðr-
um ritum og segir það vægt áætlað.
Hann raðar þeim eftir “mikilvægi”.
Hins vegar hefúr þessi niðurröðun
engin áhrif á lestrarafköst hans þar
sem henn eyði mestum hluta tíma
síns í að skammast sín fyrir að lesa
innan við 1% bunkans “algerlega
bráðnauðsynlegt”.
En þessari skömmustutilfinningu
tekur Bennis af léttlyndu kæmleysi.
“Jafnvel þó að ég læsi öll tímaritin
og bækumar, öll blöðin, alla út-
drættina, myndi ég ekki vita nándar
nærri því eins mikið um heiminn og
Palestrina, Erasmus, Galilei eða
Aristóteles vissu á sínum tíma,”
segir hann.