Tíminn - 31.03.1990, Blaðsíða 7

Laugardagur 31. mars 1990 Tíminn 7
GrýlukertasinfónÍB Timamynd Pjetur
og dýjum, túnin liggja undir
skemmdum af sandfoki og grjót-
hruni, aflinn hefúr brugðist árum
saman, rekinn hefúr verið bærilegur
einhvem tíma í íymdinni, en nú sést
varla kefli, laxinn er stemhættur að
ganga í ámar. Sá er lakur búmaður
sem ekki kann að beija sér!“
En þótt Jón geri nokkuð úr bar-
lómnum og væni bændur um að
vilja sýnast fátækari en þeir kannski
voru, af ótta við skattagleði kon-
ungs, sér hann auðvitað að jarða-
bókina verður að lesa með jákvæðu
hugarfari en ekki háðslegri tor-
tryggni. Hann segir: „Að lesa hana
(jarðabókina) er eins og að ferðast
um landið, líta inn á hvert heimili,
heilsa upp á hvem bónda og heyra
hann skýra ffá högum sínum. Svona
bjó hann, þetta hafði hann af skepn-
um. svona var túnið, svona voru
engjamar. Okkur er skýrt frá, hve
mikils jörðin er metin, hvers eign
hún var, hvemig ábúandi greiddi
landskuld sína, hvort hann reri til
fiskjar, hvort hann veiddi silung eða
sel, hvort hann hafði grasatekju eða
sölvafjöm og þar ffam eftir götun-
um. Undir þessu var öll afkoma
fólksins og lífsbjörgin komin. Á
hverri blaðsíðu birtast ný örlög, ný
lífsbarátta, sífellt strið á sjó og landi
að hafa í sig og á, fábreytilegt að
vísu en ávallt nýtt. Meðan nokkur
maður er til, sem lætur sig nokkru
skipta hvernig mannfólkið hefur
dregið fram lifið á landi vora fyrr á
öldum, verður jarðabókin lesm.“
Eldur og sprenging
í Kaupinhafh
En svo liðu aldimar, að jarðabók
Áma og Páls var ekki auðsótt lestr-
arefni fyrir hvem þann sem Iét sig
nokkra skipta mannlíf á íslandi fyrr
á öldum. Það gátu ekki aðrir en þeir
sem áttu aðgang að handritinu í
Ríkisskjalasafninu í Kaupmanna-
höfn og vora auk þess læsir á gamla
skrift. Þá varð það að ósíngjam og
ffamtakssamur sagnffæðingur, Bogi
Th. Melsteð, formaður nýstofnaðs
Fræðafélags í Kaupmannahöfn,
beittist manna mest fyrir því að fé-
lagið ákvað að hefja útgáfú ritsins,
og kom fyrsta smáheftið af því út
árið 1913 og síðan hvert heftið af
öðra næstu ár, og reiknaðist mönn-
um til að það myndi taka 60 ár að
mjatla bókinni út með því lagi. Úr
þessu rættist þó betur en á horfðist,
þvi að 1943 hafði tekist að ljúka
prentun alls ritsins í 11 bindum.
Þetta var á stríðsárunum. Síðasta
bindið hafði að geyma jarðalýsingar
úr Þingeyjarsýslum, en hlaut þau
örlög að lenda í sprengingu, sem
beint var að prentsmiðjunni, sem
hýsti bókabirgðimar, þótt ekki týnd-
ust öll eintök bindisins við það sem
betur fer. Þetta minnir á, sem al-
kunna er, að þótt jarðabókin næði til
landsins alls og allra sýslna eins og
þeir Ámi og Páll gengu frá henni, er
hluti hennar glataður því að handrit
hennar lenti í brunanum mikla í
Kaupmannahöfn 1728 og fórast þar
jarðalýsingar úr Múlaþingi og
Skaftafellssýslum, svo að þær era
aðeins til í stökum brotum.
Þótt jarðabókin teldist fullprentuð
árið 1943 var verkinu ekki fúlllok-
ið, því að eftir var að „tína til margs
konar smælki viðvíkjandi jarðabók-
inni“, eins og Jón Hclgason orðaði
það í grein um útgáfulokin 1943.
Fræðafélagið hugðist koma þessu
efni á prent þegar færi gæfist, en á
því varð mikill dráttur, enda reynd-
ist það meiri vinna en á horfðist,
auk þess sem þeirri útgáfu áttu að
fylgja skrár og töfiur og ýmsar grein-
argerðir, sem vandi var að semja.
_________Þjóðareign
En nú er úr þessu bætt með þeirri
ljósprentuðu útgáfú sem lokið er og
tveimur viðbótarbindum sem fylgja.
Tildrög þess að ráðist var í að ljós-
prenta jarðabókina vora þau, að hún
var uppseld á forlagi og illfáanleg á
markaði, enda prentuð í tiltölulega
fáum eintökum. Eftirspurn eftir
henni virtist það mikil að stjórn
Fræðafélagsins taldi sér skylt að
fullnægja henni til nokkurrar fram-
búðar. Félaginu hafði áskomast fé
fram yfir það sem áður hafði verið,
m.a. með arðbærri ávöxtun sjóða
sinna í dönskum verðbréfum, sem
ekki hefúr verið ótítt meðal íslend-
inga í Danmörku, þar sem verð-
bólgan hefur ekki verið látin éta
upp allan spamað ráðdeildarsamra
manna og gjafasjóði sem ætlað var
að styrkja menningarstarfsemi. Þess
háttar fjármálaástand hefur ek'ki
þekkst í því landi síðan í Napóle-
onsstyrjöldunum, eins og dr. Pémr
Jónasson, prófessor við Hafnarhá-
skóla og formaður Fræðafélagsins,
orðaði það í viðtali við Tímann. Dr.
Pémr hefur unnið af miklum áhuga
að þessu útgáfumáli síðusm 10 ár
með fúlltingi annarra stjómarmanna
í Fræðafélaginu og dyggri aðstoð
Sögufélagsins hér heima sem annast
sölu bókarinnar. Viðbótarbindin tvö
(12. og 13. bindi), sem bæst hafa
við hina eiginlegu jarðabók, hafa að
geyma atriðisorðaskrá og safn maigs
konar efnis sem jarðabókinni tengist
eins og fyrr hefúr verið minnst á og
haft eftir Jóni Helgasyni. Það út-
gáfúverk annaðist Gunnar F. Guð-
mundsson sagnfræðingur af fag-
mannlegri natni. Nú er með sanni
hægt að segja að Jarðabók Áma og
Páls ffá 1714 sé þjóðareign, því að
vel hefur verið frá útgáfu hennar
gengið, Hinu íslenska Fræðafélagi í
Kaupmannahöfn til mikils sóma.