Tíminn - 25.04.1990, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 25. apríl 1990
Tíminn 7

Þórarinn Þórarinsson:
Minnisvarðar um Hermann
Jónasson og Ólaf Thors
Um þessar mundir eru að rifjast upp atburðir sem gerðust
fýrir hálfri öld, eins og hemám Danmerkur og Noregs og her-
nám íslands. Það fýlgdi þessum atburðum að íslendingar
urðu að flytja æðsta valdið inn í landið ásamt stjóm utanríkis-
mála og landhelgisgæslunnar.
Það gerði heimflutning æðsta
valdsins auðveldari en ella að
nokkru áður hafði verið mynduð
ríkisstjóm stærstu flokkanna og
gott samstarf var milli þeirra um
þessi viðkvæmu og vandmeðfomu
mál.
Áhrifamestu menn þessarar ríkis-
stjómar vom formenn tveggja
stærstu flokkanna. Hermann Jónas-
son og Ólaíur Thors. Þeir höfðu áð-
ur komið við sögu á margan hátt og
áttu eftir að gera það, en hér verður
aðeins minnst á tvö mál sem vom
helstu afreksverk þeirra hvors um
sig og birst hafa í tveimur fyrirtækj-
um sem fært hafa þjóðinni einna
stærstu vinningana á undanfarinni
hálfri öld.
Þeir Hermann Jónasson og Ólafur
Thors vom aldir upp í ólíku um-
hverfi sem mótaði mjög stjóm-
málaferil þeirra, en hjálpaði þeim
þó oft að komast að líkri niðurstöðu
þegar mest reið á. Það gerðist í
sambandi við umrædd fyrirtæki.
Hermann Jónasson var alinn upp í
skagfirsku bændasamfélagi þar sem
náttúmöflin höfðu kennt mönnum
jöfnum höndum aðgætni og kjark.
Þetta tvennt, aðgætnin og kjarkur-
inn, vom höfuðkostir Hermanns
Jónassonar sem stjómmálamanns. I
flokki hans var því algert sam-
komulag um það, þegar vandinn
var mestur, að hann væri sjálfkjör-
inn forystumaður. Flokksmenn
hans vissu að hann reyndist hæfi-
lega aðgætinn þegar þess þurfti
með en jafnframt áræðinn og kjark-
mikill, þegar aðstæður kröfðust
þess að gripið yrði til djarfra og um-
deildra úrræða.
Þessir hæfileikar hans komu vel í
ljós íyrsta árið sem hann var forsæt-
isráðherra. Sunnlensk bændastétt
stóð þá ffammi fyrir miklum vanda
sem stafaði ekki frá óblíðum nátt-
úmöflum eða harðindum heldur af
því að bændur kepptust um mjólk-
urmarkaðinn í Reykjavík og hefði
hlotist af því svo mikil verðlækkun
að gjaldþrot vofði yfir bændum.
Þetta bitnaði einnig á neytendum
því að þeir fengu oft skemmda
mjólk og framfarir í vinnslu og sölu
mjólkurvara höfðu stöðvast. Þetta
varð ekki leyst með fijálsri sam-
vinnu bænda sem hafði tekist vel á
mörgum sviðum. Hér var ekki um
annað að ræða en að grípa til lög-
þvingaðrar samvinnu. Fyrsta verk
hinnar nýju ríkisstjómar Hermanns
Jónassonar var að koma ffam lög-
gjöf um það eftii. En það gekk ekki
átakalaust né heldur ffamkvæmd
laganna. Þar reyndi á marga en eng-
an meira en nýja forsætisráðherr-
ann. I öll þau ár sem Hermann Jón-
asson var forsætisráðherra reyndi
ekki meira á gætni hans, hugrekki
og dirfsku en í þessari deilu, þar
Hermann Jónasson
sem meginforystan hvíldi á honum.
Sú saga verður ekki rakin hér en
enn stendur minnismerki um árang-
ur þessarar baráttu. Mjólkursamsal-
an í Reykjavík sem í hálfa öld hefur
skilað bæði bændum og neytendum
ómetanlegum hagnaði. Reykvík-
ingar njóta nú þessa verks í síbatn-
andi mjólkurvöru og hagstæðu
verðlagi þegar borið er saman við
aðrar vörur.
Ólafur Thors óx upp i öðrum jarð-
vegi en Hermann Jónasson. Faðir
hans var einn af stærstu við-
skiptajöffum landsins. í sögu hans
skiptust á mikil höpp og mikil töp,
eins og jafnan fylgir harðri sam-
keppni. Þar þurfti oft að taka
áhættusamar ákvarðanir á skömm-
um tíma. Aðeins djarfir menn gátu
Ólafur Thors
þrifist í heimi samkeppninnar. Ólaf-
ur Thors sýndi það oft á stjómmála-
ferli sínum að hann skorti ekki
dirfsku, t.d. þegar hann gekk til
stjómarsamvinnu við hörðustu
Moskvukommúnista við myndun
hinnar svonefndu nýsköpunar-
stjómar. Að námi loknu hafði hann
haft samvinnu við föður sinn og
bræður og byggðu þeir upp saman
stærsta útgerðarfyrirtæki landsins
sem brátt varð stærsti saltfiskút-
flytjandinn. Þegar í ljós kom að sala
á saltfiski var gróðavænleg at-
vinnugrein hófu fleiri aðilar salt-
fiskssölu sem gekk sæmilega í byrj-
un, en þegar seljendum fjölgaði
leiddi samkeppni þeirra til sílækk-
andi verðlags vegna undirboða á
markaðinum sem var takmarkaður.
Ólafur Thors og bræður hans gerðu
sér manna fyrstir ljóst að færi þessu
ffam blasti við hrun markaðarins.
Þeir beittu sér því fyrir samtökum
þeirra sem fengust við saltfiskssölu.
Þessi samtök, sem fengur nafnið
Sölusamband íslenskra fiskffam-
leiðenda, vom stofnuð 1932 og
vora þeir Thorsbræður helstu for-
ystumenn þeirra. Það koma hins
vegar brátt í ljós að þau vora laus í
reipum og þurftu aðhald. Vegna
stuttrar fjarvera Magnúsar Guð-
mundssonar var Ólafur Thors
dómsmála- og sjávarútvegsráðherra
í 40 daga í nóvember og desember
1933. Hann notaði það tækifæri til
að setja bráðbirgðalög um að eng-
inn mætti flytja út saltfisk nema að
fengnu samþykki Sölusambands ís-
lenskra flskframleiðenda. Þessi
bráðbirgðalög áttu aðeins að gilda í
þijá mánuði en sú skipan, sem þau
komu á, gildir enn í dag.
Óhætt er að fullyrða að Sölusam-
band íslenskra fiskframleiðenda er
búið að færa útgerðarmönnum, sjó-
mönnum og þjóðinni í heild
ómældan hagnað í meira en hálfa
öld. Þessi mikilvæga stofnun er
stærsti minnisvarðinn um hyggindi
og snarræði Ólafs Thors sem stjóm-
málamanns.
Þeir Hermann Jónasson og Ólafur
Thors áttu það sameiginlegt að vera
fylgjandi frjálsri samkeppni innan
eðlilegra takmarka. Þeir hikuðu
hins vegar ekki við að grípa til rót-
tækra aðgerða þegar óheft sam-
keppni var að leiða þjóðina í
ógöngur.

TÓNLIST :
Tríó Reykjavíkur.
Tríó Reykjavíkur
Tríó Reykjavíkur skipa þau Guðný
Guðmundsdóttir fiðla, Gunnar Kvar-
an knéfiðla og Halldór Haraldsson
píanó. Tríóið hefur verið við lýði hátt
í áratug, var mér tjáð, æft reglulega
og haldið tónleika víða um heim.
Með slíkan feril að baki getur ekki
öðravísi farið en vel, enda vora
fjórðu tónleikar Kammermúsík-
klúbbsins í vetur, 25. mars í Bústaða-
kirkju, afar finir og ánægjulegir. Þar
vora fyrst flutt tvö tríó, í G-dúr eftir
Jospeh Haydn og í a-moll eftir Maur-
ice Ravel, en síðan píanókvintett Jó-
hannesar Brahms op. 34 og var hann
mestur. Við flutning kvintettsins
bættust þau Helga Þórarinsdóttir lág-
iðla og Petri Sakari fíðla í hópinn.
Joseph Haydn (1732-1800) er talinn
hafa skapað strengjakvartettinn og
fyrstu eiginlegu píanótríóin era líka
eftir hann, 31 að tölu og öll samin á
áranum milli 1780 og 1800. Á 18.
öldinni var píanóið óðum að leysa
sembalinn af hólmi og frá hinu eldra
formi tríósónötu fyrir 2 fiðlur og
sembal-grannbassa þróuðust píanótr-
íó sem í raun vora píanósónötur með
undirleik fiðlu og sellós. í hinum
fullþroskuðu píanótríóum Mozarts
og Beethovens cra hljóðfærin jafn-
víg, en Haydn brúar þetta bil. I hans
mörgu tríóum er píanóið' að sönnu
mikilvægast en þó hafa hin hljóðfær-
in tvö margt fallegt til mála að leggja.
Maurice Ravel (1875-1937) skrifaði
eitt sinn að píanóið og fiðlan væru í
eðli sínu ósamrýmanleg hljóðfæri og
samdi síðan fiðlusónötu til að sýna
að hið gagnstæða væri einnig rétt. Og
í píanótríói sínu tekst honum einnig
aðdáanlega (segja fræðimenn) að
sameina hinn syngjandi tón strengj-
anna og ásláttarhljóm píanósins.
Halldór Halldórsson spilar raunar
svo milt og syngjandi að Ravel hefði
getað sleppt því að hugsa um þetta at-
riði fyrir þessa tónleika — þótt ennþá
skcmmtilegri þyki spænsku og bask-
nesku áhrifin í verkinu, því Ravel var
Baski.
Svo ágætur og magnaður var flutn-
ingur Brahms-kvintettsins á þessum
tónleikum að flestum tónleikagestum
þótti sem þeir væra þátttakendur í dá-
litlum listviðburði sem sjaldan gerð-
ist. Kunnáttumaður, með reynslu
margra ffægra hljómplötuútgáfa að
baki, taldi þessa tónleika einsdæmi í
því hve vel píanóið féll inn í heildina
— því flygill í fullri stærð veit ekki
krafta sinna tal ef píanistinn gætir
ekki að sér. En þetta varð sem sagt
finasti Brahms og þá er tæplega að
sökum að spyija.
Þeir sem era svartsýnir um menn-
ingarlega ffamtíð þjóðarinnar — og
sannlega er sitthvað gert leynt og
ljóst til að bregða fyrir hana fæti —
mega hugga sig við það að hin harð-
snúna og ósveigjanlega menningar-
stofnun Kammermúsíkklúbburinn er
á sífelldri uppleið: tónleikagestir nú
vora taldir vísindalega með fuglatelj-
ara og reyndust vera 216.
Sig.St.